سوڭعى كەزدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى زامانعا ساي رەفورمالاۋ كەرەكتىگى جايلى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل كەشەندى شارا قالاي جۇزەگە اسۋى كەرەك؟ اتالمىش سۇراققا ادىرنا ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى جاۋاپ ىزدەپ كورگەن ەدى.
جالپى، رەفورما دەگەن نە؟ بۇل ۇعىمعا قاراپايىم تىلمەن تۇسىنىك بەرە كەتسەك. رەفورما – بەلگىلى ءبىر سالانىڭ قىزمەت ەتۋى، جاڭا قارقىندا العا جىلجىپ دامۋى ءۇشىن ارنايى نورمالىق تالاپتار قويىپ، سول ارقىلى اتالعان سالاعا تۇپكىلىكتى وزگەرىس جاساۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى، فونەتيكاسى، جالپى عىلىمي تۇرعىدا بارلىق ىشكى ءھام سىرتقى جۇيەسى ابدەن جەتىلگەن. ول ءتىل تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك قولدانىستا وزىندىك سارا جولىن تاپقان. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ تەوريالىق تۇرعىدا وزگەرتۋگە كەلمەيتىن قاتاڭ ءھام بۇلجىماس زاڭدارى بار. مۇنىڭ سىرتىندا ءتىلىمىزدىڭ ورنىققان ەرەجەلەرىن دە وزگەرتۋگە بولمايتىنىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز. «سوندا رەفورما نەگە جاسالۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال وزدىگىنەن تۋادى. ءتىل رەفورماسى قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى قىزمەتىن ارتتىرۋ باعىتىندا جاسالۋى كەرەك. ول رەفورما ءتىلدى قولدانۋ ءورىسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالادى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى وزىنە تيەسىلى مەملەكەت كەڭىستىگىندە كەڭ قولدانۋى ءۇشىن ءتىل ساياساتىنا قاتىستى تۇسىنىكتەردى قايتا سارالاپ، بۇل سالاعا باتىل وزگەرىستەر جاساعان دۇرىس. بۇل قادام مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەركىن تىنىستاتىپ، ءتىلدىڭ ىشىنە ەمەس، ءتىلدىڭ سىرتقى قوعامداعى قىزمەتىن رەتتەپ بەرۋى ءتيىس. ياعني، رەفورما تىلگە ەمەس، ءتىل ساياساتىنا جاسالادى.
ەندى سول ءتىل ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەلەردى جىلىكتەپ كورسەك. اڭگىمەنىڭ تىزگىنىن ءتىل سالاسى بويىنشا ەڭ سوڭعى قابىلدانعان 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قاراي بۇرىپ كورەلىك. باعدارلاما «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» دەپ اتالادى
بۇل باعدارلامانىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. بىراق، سول كەڭ اۋقىمدى باعدارلامانى جۇيەلەۋ، باعدارلامانىڭ تۇلا-بويىنا قان جۇگىرتۋ ءىسى قولعا الىنباي كەلەدى. ءتىل ساياساتىن رەفورمالاۋ ءۇشىن زاڭدىق-قۇقىقتىق تۇرعىدا تالاپ قويۋ تىتىگى قاراستىرىلماعان. بىزدە ءار ازامات مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى. سويتە تۇرا كەي مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن فاكتىلەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ازاماتتاردى بىلاي قويىپ، ءتىلدى جەتە بىلمەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جەتەرلىك. ياعني، زاڭ بولعانىمەن تالاپ ەتۋ تەتىگى مۇلدەم قاراستىرىلماعان. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، قازاقستاندا ءجۇز ەلۋگە جۋىق ەتنوس وكىلدەرى تۇرادى. ولارعا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن مويىنداتۋ، ناسيحاتاۋ جۇمىسى كەنجەلەپ قالعان. باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق ەركىن ءومىر سۇرۋىنە بارلىق جاعداي جاسالعان. ياعني، قازاقستان اتتى ءبىر بۇلاقتان سۋ ءىشىپ وتىرعان اعايىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋدى وزىنە پارىز سانامايدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ ءار ازاماتتىڭ پاتريوتتىعىن بىلدىرەتىن نىشانعا اينالماي، وسى باعىتتا يدەولوگيالىق ناسيحات جۇرمەي ءبىز ايتىپ وتىرعان رەفورما جاسالمايدى.
ۇشىنشىدەن، تاۋەلسىزدىك العالى مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى شارالاردى قارجىلىق قولداۋ ءىسى بىرجاقتى عانا ءجۇرىپ كەلەدى. مەملەكەت جىلىنا مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋگە ميلليونداپ قارجى بولەدى. بۇل جۇمىس جالپى وتاندىق ورتاق ىسكە اينالۋى قاجەت. ەلىمىزدەگى ۇلتتىق كومپانيالار، ءىرى كاسىپورىندار، جەكە بيزنەسمەندەر، ءتۇرلى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارى، ت.ب مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ءسوز جۇزىندە عانا ەمەس، قارجىلاي دا قولداۋ كورسەتەتىن جۇيە قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ەلىمىزدەگى بارلىق سالا سانالى تۇردە ءتىل ساياساتىنىڭ دۇرىس جۇرۋىنە مۇددەلى بولعاندا عانا رەفورما جاسالادى جانە ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەمىز.
تورتىنشىدەن، ءتىل ساياساتىنا قاتىستى جۇمىستار جۇيەسىز جاسالۋدا. ناقتى جوسپار، ناقتى العا قويعان ماقسات جوق. مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋ باعدارلاماسىندا قانشا جىلدا قانشا ادامنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋى كەرەكتىگى انىق كورسەتىلۋى ءتيىس. جانە ول جوسپار ورىندالدى ما، جوق پا، ءبارى تەكسەرىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ەگەر دە بولىنگەن قارجى دۇرىس يگەرىلمەسە، سالا ماماندارى ناقتى ماقساتىنا قول جەتكىزە الماسا، زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى قاجەت.
بەسىنشىدەن، ءتىل ساياساتىنا قاتىستى رەفورمانى جەدەل جاساۋعا ءتىل تۋرالى زاڭىمىز كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ءتىل زاڭىنىڭ ەسكىرىپ كەتكەندىگى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. تىلگە قاتىستى زاڭداردىڭ ءبارى دە ەرتەرەكتە قابىلداندى. ول زاڭداردى جازعان ازاماتتار سول كەزەڭدەگى دەموگرافيالىق احۋالىمىزبەن ساناسۋعا تۋرا كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. قازاقستان مەملەكەتىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى از، قازاق ءتىلىنىڭ جايى ءماز بولماعاندىقتان ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرىلدى. قازىر ول باسىمدىق «رەسمي ءتىل» دەگەن اتاۋمەن قازاق ءتىلىنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىر. ءبىز وسىلاي ورىس ءتىلىن ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىپ جىبەردىك. بارلىق سالادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ تەڭ قولدانىلۋى قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىستى ازايتىپ جىبەردى. بۇل جاعداي تازا قازاق ءتىلدى قاۋىمنىڭ جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن 82 پايىز حالىقتىڭ قۇقىعىن اياق استى ەتۋدە.
بىزگە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى قاجەت. ءبىز ايتقان 82 پايىز حالىقتىڭ قۇقىعى قازىر ءتىل اينالاسىنان شۋ شىعارىپ، ۇپاي جيناعىسى كەلەتىن ءار بەلسەندىنىڭ كوزىرىنە اينالىپ بارادى. الدەبىر مەكەمەگە بارىپ، تەلەفوندى قوسىپ الىپ، قازاق تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتەتىندەردىڭ كوبەيۋى سونىڭ ايقىن كورىنىسى. بۇل ەكىنشى جاعىنان ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ ەسكىرگەنىن، بۇدان ارى قولدانۋعا جارامايتىنىن كورسەتەدى. نەگە؟ قازاق ءتىلىن تالاپ ەتۋشى «رەسمي تىلدە جاۋاپ بەرۋگە قۇقىم بار» دەگەن جاۋاپ الارى انىق. بۇل ءبىر مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىن ەكىگە قوعامعا ءبولىپ، ءتىل تۋرالى زاڭ سول ەكى قوعامنىڭ اراسىن الشاقتاتىپ جاتقانىن مويىنداعانىمىز ءجون. بۇل جاعداي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرمەي وتىرمىز.
ءتىل – قارىم-قاتىناس قۇرالى. ول مەملەكەتتىڭ ساياساتىندا دا، قوعامدا دا بىرەۋ عانا بولۋى ءتيىس. مەملەكەت – بىرەۋ. ونىڭ ءتىلى دە، تىلدىك ورتاسى دا ورتاق بولماي، ءبىر يدەولوگياعا ۇيىسۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنى تەرەڭ تۇسىنەر كەز جەتتى.
قانات بىرلىكۇلى
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
