ءتىل – ۇلتتىڭ جانى، قانى، جۇرەگى، نامىسى. ءتىلى جوعالعان ەلدىڭ كوپ ۇزاماي ءوزى دە جوعالارى انىق. سەبەبى انا ءتىلسىز ءومىر ءسۇرۋ – قاسىرەت. تىلدىك رەفورما – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ مەملەكەت رەتىندە جاڭارۋدىڭ ءبىر جولى. دەگەنمەن، مۇنداي وزگەرىستى قابىلداماس بۇرىن بىزگە تىڭعىلىقتى دايىندىق پەن جەتىلگەن ءالىپبي قاجەت.
جالپى قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ اياسىندا پرەزيدەنت ءوز شەشىمىن 2019 جىلى باس قالادا وتكەن قوعامدىق سەنىم ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ايتقانىن ەسكە سالامىز. سول ساتتە مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەگە اسىعىس جول بەرىلمەيتىنىن، بارلىق جاعىنان جان-جاقتى تالداۋ مەن وزىندىك پىسىقتاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ ءوتتى.
ءيا، راسىندا، ءبىزدىڭ قولدانىستاعى كيريلليتسا ءالىپبيىن لاتىنعا اۋىستىرۋدىڭ ءوزى ءبىرشاما جۇمىس. دەگەنمەن، ءتىلدىڭ، ەلدىڭ جاڭعىرۋىن قالاساق، بىزگە قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ كەرەكتىگىن ويلاۋىمىز كەرەك.
مەملەكەت باسشىسى ءوز سوزىندە ۇلتتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن مۇنداي تاعدىرلى ماسەلەدە ۇگىت-ناسيحات پەن قانداي دا ءبىر جەڭىلدىكتەردىڭ قابىلدانبايتىنىن دا اتاپ ءوتتى. دەمەك رەفورمالار مەن مودەرنيزاتسيا تەك قازاق تىلىنە قاتىستى بولماق.
بىرنەشە جىل بويى قازاق ءتىلىنىڭ الفاۆيت جۇيەسىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ كەڭىنەن تالىقلانىپ، قىزۋ تالاسقا تۇسكەن. نەگىزىنەن لاتىن قارپىنە كوشۋ جۇمىستارى 2023 جىلدان 2031 جىلعا دەيىن قارقىندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس بولعان. الايدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل ءىس تىڭعىلىقتى تەكسەرىستە.
لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ماڭىزى مەن ءمانى قانداي؟
قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ بىرقاتار قاجەتتىلىكتىڭ سالدارىنان تۋىنداعان بولاتىن. ەڭ اۋەلى لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەنگىزۋ عىلىم جانە ءبىلىمنىڭ اعىلشىن تىلىندە بولۋى ءۇشىن قاجەت ەدى. ، كومپيۋتەر ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالۋى.
سونداي-اق الەم ەلدەرىندە، انىعىراق، تۇركيادا، تۇركىمەنستاندا، ءازىربايجاندا مەن كورشىلەس وزبەكستان مەملەكەتتەرىندە لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ تاجىريبەسى بار ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. لاتىن قارپىنە كوشپەستەن بۇرىن حالىقتىڭ، ەلدىڭ پىكىرىنە قۇلاق تۇرگەن ابزال. سەبەبى ءبىز دەموكراتيالىق مەملەكەت بولعاننان سوڭ ءبىز ءۇشىن حالىقتىڭ دا شەشىمى ماڭىزدى.
ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دۇرىس جازۋ مادەنيەتى قاتاڭ ساقتالعان. لاتىن قارپىن قولدانىسقا ەنگىزبەستەن بۇرىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ دە ەڭ باستى نازار اۋدارار تۇسى وسى بولسا كەرەك-ءتى. سەبەبى قازاق تىلىنە ءتان دىبىستار مەن ارىپتەر – ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز سەكىلدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالۋى ءتيىس. بۇگىندە ءتىل رەفورماسىنداعى ەڭ ماڭىزدىسى دا ءارى ەڭ وزەكتىسى دە ءدال وسى جازۋ مادەنيەتىنىڭ ساقتالۋى بولىپ وتىر.
بۇل تۇستا ءتۇسىنۋ كەرەك ماڭىزدى ماسەلە بار. ياعني قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋ، ونى كوشىرۋ جاي عانا تاڭبا اۋىستىرۋ ەمەس! ول ءتىلدىڭ ومىرشەڭدىگىن، ەرتەڭىن ساقتاپ قالۋدىڭ قامى. الەمدەگى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تىلدىك رەفورماسى ءدال جازۋ رەفورماسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ وتىراتىنىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. مىسالى دۇنيەجۇزىندە سۇرانىسقا يە بولىپ جاتقان اعىلشىن ءتىلى ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. كۇللى الەمنىڭ قاجەتىنە جاراعان اعىلشىننىڭ رەفورماسىنا كوز جۇگىرتەيىك. رەفورمالاۋ بارىسىندا بىرىنشىدەن، جازۋ ەرەجەلەرى ۇنەمى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان. شەت تىلىنەن ەنگەن تەرميندەردىڭ ءبارى دەرلىك اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءوز ەرەجەسىنە ساي بەكىتىلىپ وتىر. رەفورماعا ۇشىراعان وزگە تىلدەردە دە ءدال سولاي. تاعى ءبىر مىسال رەتىندە فرانتسۋز ءتىلىنىڭ رەفورماسىن قارايىق. فرانتسۋز تىلىندە ەملە ەرەجەلەرگە وزگەرىستەر بىرنەشە عاسىر بۇرىن ەنگىزىلىپ، حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن وزگەرىسكە ۇشىراعان. ول تىلگە ءتان ەمەس كىرمە سوزدەر يگەرىلىپ، ءتىلدىڭ دىبىستالۋىن ساقتاپ، ءتۇرلى دياكريتيكالىق بەلگىلەر قوسىلىپ، وزگەرىستەر ەنگەن. بۇل – ورىندى قۇبىلىس.
ەگەر وسىنداي رەفورمالار جۇزەگە اسىپ تۇرماسا ءتىل زامان تالابىنان قالادى. ناقتىراق ايتساق جازۋ ۇنەمى جەتىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ايتپەسە ءتىل دە، مەملەكەت تە زامان كوشىنەن قالىس قالىپ، دامىعان قوعامعا ىلەسە المايدى.
لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ يگى باستامالارى قانداي؟
ءتىلدى رەفورمالاۋ ءالىپبيدى وزگەرتىپ قويۋمەن عانا شەكتەلمەيدى.وسى تۇستا «تاربيە – تال بەسىكتەن» دەگەن ءسوزدى قولدانعىمىز كەلەدى. جاڭا تەرميندەر مەن ءتىلدى عىلىمعا اينالدىرا وتىرىپ، ءتۇرلى تۋىندىلاردى، سان-الۋان شىعارمالاردى قازاق تىلىندە كوركەمدەپ، ءتىلدى دارىپتەۋ ماقساتىندا وسكەلەڭ ۇرپاققا ءتىلدى مەڭگەرتۋ، جاڭا ءالىپبيدى بارىنشا وڭاي جولمەن ۇعىندىراتىن جوبالاردى دايىنداۋ قولعا الىنۋ قاجەت.
جازۋ رەفورماسىنا بايلانىستى عالىمدار، ماماندار بىرنەشە جىلدان بەرى بەلسەندى تۇردە جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى. قازىر جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي نۇسقاسى دايىندالدى.
بۇگىندە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، قالا كوشەلەرىندە، دۇكەندەردە، ساۋدا ورىندارىندا اتاۋلاردى، جارنامالىق قاعازداردى، رەسمي اقپاراتتاردى لاتىنشا جازىپ، ءىلىپ قويۋ بەلسەندى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
