بۇرىنعى قازاق ءتىلتانۋشىلارى ءتىلىمىزدىڭ سينگورمونيزم زاڭىن ماقتان تۇتىپ، ناسيحاتتاپ، ءتىلدىڭ ايتىمى مەن جازىمىن سوعان باعىندىرىپ وتىراتىن. قىسقاسى ۇندەستىك زاڭىنان قۇر قالعان قازاق ءتىلى سارت تىلىنە اينالۋ قاتەرى بارىنشا قاداعالانىپ كەلگەن. ول تۋرالى تالاي ديسسەرتاتسيا مەن ەڭبەكتەر جازىلدى.
بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ شەكپەنى سىپىرىلىپ، ۇندەستىكتەن جۇرداي بولا باستادى. وعان اۋىز دا ءوش، ساۋساق تا ءوش - ءبارى دە تارك ەتۋدە. الدىڭعى پوستا ايقايلاتىپ، "قادىر" جونىندە ادەيى ءبىر سويلەم تاستاعانبىز. وعان ءبىر ورىسى جوق، تۇكپىردى تۋىپ وسكەن اۋىلداس اقىن ءىنىم «ەندى بۇكىل حالىقتىڭ ءتىلىن بۇرايسىز با؟» دەپ دۇڭك ەتكىزدى. شالعايداعى قازاقى ءوڭىردىڭ تۋماسى ءتىلدىڭ ۇندەسىمسىزدىگىن بايقاماسا، بىلمەسە، سەزبەسە نە بولعانى؟ نەنىڭ بەلگىسى؟ بۇل جەكە باستىڭ ەمەس،ءتىپتى حالىقتىڭ دا ماسەلەسى ەمەس – ءتىل مەن ءتىلتانۋدىڭ ماسەلەسى. سوندىقتان ىنىگە رەنجۋدىڭ ءجونى جوق... دەسەم دە.
ماسەلە نەدەن؟
اۋەلى ادامنىڭ ءتىلى قالاي شىعادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تاپساق، بۇل سۇراققا دا تاپقانىمىز. بۇگىن الەمدەگى ءتىل ۇيرەتۋشىلەر ۇيرەنەتىن ءتىلدىڭ «نوسيتەلىن»/ تۇتۋشىسىن ىزدەپ، تاپسا سونى جارنامالاپ جانىن سالۋدا. ال بۇرىن ءارى كەتسە، 30 جىلداي ۋاقىت بۇرىن ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ باسىن گرامماتيكامەن،ادىستەمەمەن قاتىراتىن. ءتىل ۇيرەتۋ ءادىسى بارعان سايىن تابيعيلانىپ، «جابايىلانىپ» بارادى. ول ابدەن قيسىندى دا. ءتىل ۇيرەتۋ ءادىسناماسى تىلدىك ورتادان ارتىق ۇستازدىڭ جوعىن ەندى ءبىلدى.
ادام تۋعاننان ادىستەمە مەن ءتىل ۇيرەتۋشى كۋرس ىزدەپ كەتپەي، اينالاسىنىڭ ەكوتىلىنەن عانا ۇيرەنەتىنى ەسكەرىلمەي كەلدى. ەستى ەندى جينادىق.
ياعني اۋىزەكى تىلدىك ورتا كىم بولسا، سونىڭ ءتىلىن عانا يگەرەسىڭ، ۇيرەنەسىڭ. ال يتتەردىڭ اراسىندا بولساڭ جاستاي، ءۇرۋ تىلىنە، قۇستىڭ اراسىندا شيقىلداۋ مەن قيقىلداۋ تىلىنە كوندىگەسىڭ. بۇدان باسقا، ءتىپتى ءوز ءتىلىڭدى بىلە تۇرا كوبىنەسە ايۋاننىڭ اراسىندا ءومىر سۇرسەڭ – ءوز تىلىڭە ايۋاننىڭ دىبىستارى ارالاسا باستايدى دا، جاڭا «ءتىل» شىعادى. قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى دا بۇگىن ءدال سولاي: بۇرىنعى بىرىڭعاي ۇندەسكەن دىبىستار بارعان سايىن ىعىسىپ، عىلىمشا ايتقاندا، اگگليۋتيناتيۆ قازاق ءتىلى فلەكتيۆ ورىس ءتىلىن وگەي شەشە ەتىپ، سوعان تارتىپ بارادى.
بۇرىن قازاقتا «قادىر» ءسوزى ەكى ءتۇرلى قولدانىستا بولا بەرەتىن، بىراق ەكەۋى دە ۇندەسكەن سوزدەر ەدى: قادىر/كادىر – وسىلاردان اقىن قادىر مىرزاليەۆ پەن كادىربەك سەگىزباي سياقتى ءجۋرناليستىڭ نىسپىلارى ورنىققان. ەكى ءسوزدىڭ ماعىناسى دا بىردەي.
بۇگىندە «قادىر» مەن «كادىر» «قاد+ىرگە» جول بەردى. بۇل ءسوز مىسال ءۇشىن عانا الىندى. بۋدان ءسوز، تەكسىز لەكسەما. قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمو قاسيەتىن جۇرداي ەتۋ پارامەترى، كورسەتكىشى، ينديكاتورى. بۇل سوزبەن ەمەس، تىلگە تۇسكەن قۇرتپەن جاۋىعۋ دەڭىز. بۇل «حالىقتىڭ ءتىلىن بۇراۋ» ەمەس، وسىعان ءمان بەرمەي، كۇرەسپەي وتىرعان عىلىمنىڭ قۇلاعىن بۇراۋعا تىرىسۋ عانا. 2000 جىلدارعا دەيىن «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى»،ءتىپتى ارا-تۇرا «ەگەمەن» دە بۇنداي ۇرىسقا دايىن تۇراتىن. ەندى ەت ءولىپ كەتتى. بۇلك ەتپەيمىز. عالىمدار جاعى ءتىپتى بوي كورسەتپەيدى. ويتكەنى ولاردىڭ وزدەرى دە سول بۋدان تىلگە كوشكەن، كادۋىلگى نورما ساناپ، ول تۋرالى اۋىز اۋىرتقانداردى اۋمەسەر كورەدى.
بۇنداي قۇبىلىس قايدان وشىقتى؟ ارينە مادەني جانە ەكولوگيالىق (قورشاعان ورتا) وتارلانۋ مەن ىقپالعا بوي ۇسىنۋدان تۋىپ، قالىپتاستى. قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىگىن وڭدى-سولدى قۇرتىپ جاتقان ءوڭىر – وڭتۇستىك. ويتكەنى ول ءوڭىر اۋىزەكى ءتىلدىڭ ابدەن بۇزىلۋ ايماعىندا. بۇعان بىردەن ءبىر ىقپال ەتەتىن قازاق تىلىنە تۋىستاس، بىراق سينگورمونيزمنەن اجىراعان تىلدەردەن بولىپ وتىر. ول فونەتيكادان دا، لەكسيكادان دا انىق بايقالادى.
ارينە، ءتىل جاندى ورگانيزم، وزگەرەدى، ىقپالعا تۇسەدى، سودان جاڭا دىبىس قابىلدايدى، بىراق ول بۇگىنگى جاساندى ىقپال داۋىرىندە وعان قارسى قولدانىسى بار الەۋەتتى قولدانباي، جايىنا قويا بەرۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. تىلگە ماپە كەرەك، قورعانىش پەن قالقان قاجەت. دامىتاتىن تەتىكتەر مەن جاڭا شەشىمدەر كەرەك. قايدا سولار؟ ماسەلەلەر نەگە تالقىلانبايدى؟ نەگە عىلىمي-الەۋمەتتىك، مادەني، پسيحولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق اۋقىمدا قاراستىرىلمايدى؟ نەگە ءتىلدى مولاعا عۇمىرىنان بۇرىن سۇيرەگەن كۇشتەرگە بەرىپ قويىپ وتىرۋ كەرەك؟ نەلىكتەن قاتە مەن بۇرمانى نورماعا اينالعانداي قابىلداپ، كوپ ايتسا - كونىپ، جۇرت ايتسا – بولۋىمىز كەرەك؟
سينگورمونيزمگە/ۇندەستىككە نەگىزدەلگەن بىرەگەي ءتىلىمىزدىڭ قاسيەتىن بۇزۋعا جايباراقات نەگە قارايمىز؟ بۇل قاسيەت ءتىلدى وڭاي ايتۋ مەن جەڭىل جازۋدىڭ بىردەن ءبىر تەتىگى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك قوي. ءتىلدى دامىتۋ مەن ناسيحات سول ءتىلدىڭ اسىل قاسيەتىنە، زاڭىنا ماڭداي تىرەگەنى دۇرىس ەمەس پە.
سەرىك ەرعالي
