(Belgili basylymnyń alǵashqy bas redaktory týraly ne bilemiz?)
Kórgen, bilgen ókindi,
Min taǵar jan bolmady.
Abaı
Ǵanı – kedeı, Ǵanı – baı...
Jıyrma úshke de tolyp úlgermeı ómirden ótti. Jasynnyń jarq etkenindeı ǵana ǵumyr. Týǵanyna júz jyldan áldeqashan asyp ketse de sol kúlimsirep turǵan bozbala qalpy. Jymııa kúlgen kúıi jıyrma birinshi ǵasyrdyń tabaldyryǵynan attady. Ǵanı-ǵumyr. Ǵanı-ǵasyr...
Qazaqta buryn Ǵanı degen esim kóp bolmaǵan sııaqty. Muratbaıdyń tym bolmasa eki múshel jasqa da jetpeı qyrshynynan qıylǵan qaısar ulynyń qurmetine talaı oǵlanǵa azan shaqyryp at qoıdyq. Ǵanıdyń bul esimdi ıelený tarıhy da qyzyq. Qazalyda Ǵanıbaı Qusaıynov degen ulty tatar aýqatty kisi bolypty. Keıbir zertteýshiler ony jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda Qazanda kitap shyǵaryp turǵan baspager Qusaıynovtyń aǵaıyny dep te aıtady. Qazalydaǵy buryn aýyl sharýashylyǵy tehnıkýmy ornalasqan ǵımarat bir kezde Ǵanıbaıdyń menshigindegi aýlanyń ishinde eken. Muratbaı bolys jıi aralasyp turatyn tatar tamyrynyń qurmetine balasynyń esimin Ǵanıbaı dep atapty. Keıin jaı ǵana Ǵanı bolyp ketken.
Kezinde jurtshylyq jappaı oqyǵan Aıtbaı Hangeldınniń «Ǵanıdyń juldyzy» atty kitabynda Ǵanıdyń alǵashqy aty Ǵanıbet edi dep kórsetiledi. Sol kezdegi ıdeologııanyń buljymas talaptary saqtalǵandyqtan kitaptaǵy Ǵanı baı men Muratbaı birine-biri jaýyǵady da júredi. Deı tursaq ta, óz dáýirinde tıisti baǵasyn alǵan Júsipbek Arystanov pen Aıtbaı Hangeldınniń Ǵanı týraly kórkem shyǵarmalaryn joqqa shyǵarýǵa bolmas.
Ǵanıdyń ákesiniń sińiri shyqqan kedeı bolǵany jónindegi «mıftiń» qalaı taraǵany belgili. Keńes ókimetiniń talaby solaı edi. «Jas Alashtyń» ózi de 1935 jyly «Ǵanı joldas – burynǵy Qazaly ýezindegi malmen kúneltken bir sharýanyń balasy» dep jazdy. Al Muratbaı – Qalyńbas bolysyn basqarǵan kisi. Ony búkil Qazaly jurty jaqsy biledi. Bolys balasyn jasynan oqý-bilimge beıimdegen. Ǵanı erjetken soń ákesiniń qaǵazdaryn jazyp-syzýǵa járdemdesken.
Ǵanıdyń týǵanyna toqsan jyl tolǵanda «Jas Alashta» qyzmet isteıtin edim. Mereıtoı qarsańynda áıgili jastar jetekshisiniń zaıyby Baqytjan ájemen álsin-álsin áńgimelesip turdyq. Sol tusta basylym betinde «respýblıka jastar uıymynyń músheleri keýdelerine Ǵanıdyń beınesi bar belgi taǵyp júrse» degen usynys aıtylǵan. Baqytjan apa sony estip qatty qýanyp edi. 84 jasqa kelgenine qaramastan tyń bolatyn. Qazalyǵa, Ǵanıdyń toqsan jyldyq toıyna barýǵa daıyndaldy. Biraq taǵdyr oǵan jazbady. Bar-joǵy bir-eki aı aınaldyrǵan aýyr dert aqyry alyp tyndy. Baqytjan ájeni jer-besikke bólegen delegaııa tús qaıta Qazalyǵa attandy. 1992 jylǵy 3 maýsymda, Ǵanı tup-týra toqsan jasqa tolǵan kúni «Jas Alash» onyń zaıybynyń ómirden ótkeni týraly qazanama jarııalady...
Baqytjan ájemiz Almatynyń «Samal-2» shaǵyn aýdanynda turdy. Ol úıiniń irgesindegi Oqýshylar saraıynyń aldyndaǵy Ǵanı eskertkishine jıi baratyn. «Qudaı-aý, sol baıaǵy jıyrma besinshi jylǵydaı jap-jas. Tas tuǵyrdan qarǵyp túsip, jaırańdap maǵan qaraı umtylatyn sııaqty kórinedi», – deıtin.
Ǵanı men Baqytjan Qazaly óńirindegi «Qumshól» degen jerde jastar basqosýynda tanysypty. Ǵanıdyń janynda sol joly Beıimbet, Zaqysh, Mahambetjan degen joldastary bolypty. Sózge sheshen, ajar kórki til-aýyzdy baılaıtyn jas jigit on alty jastaǵy aýyl boıjetkenin salǵannan unatyp qalypty.
– Men elden erekshe kórikti de bolǵam joq, – deıdi Baqytjan ájemiz, – Onyń ústine bilim alyp ta jarytpaǵan kezim. Shamasy, jastar jınalǵan jerde ótkir pikir aıtyp kózge tússem kerek. Májilisten soń ózi keldi. Áńgimemiz birden jarasty. Uzamaı birlesip otaý qursaq degen nıetin ańǵartty. Men ne deıin? Qazaqtyń eń symbatty jigiti kóńil bildirip tursa... Kúzde Qazalyda toı jasadyq. Bir-eki aı turǵan soń Máskeýge kettik. Ǵanıdy sol kezde-aq aýrý aınaldyryp júr eken. Qazalyǵa kelgende júdeýleý kóringen. Elde bolǵan birer aıdyń ishinde et jep, qymyz iship, edáýir tyńaıyp qalǵan. Máskeýden shaqyrtý jetkende emdeýshi dárigeri Obınarovıch: «Tym bolmasa, bir jylǵa jýyq osynda bolshy, naýqasyńnan qulan-taza aıyqtyramyn», – dep jata kep jalyndy. Obınarovıch qoly shıpaly, bilikti dáriger bolatyn. Onyń ústine Qazalynyń qymyzyn bir jyl ishken adamnyń kez-kelgen aýrýdyń qursaýynan aman shyǵary anyq edi. Biraq oǵan Ǵanı kóndi me?
Baqytjannyń baqyty
Ǵanı men Baqytjan Máskeýge kelip, komsomol qyzmetkerlerine arnalǵan úıdiń aıadaı bir bólmesine qonystanady. Aýyl qyzyna bári tańsyq. Ǵanı qaýyrt jumystan qoly qalt etkende kóshe aralatady. Bul el-jurt táńirdeı tabynǵan Lenın ómirden ótken jyl bolatyn. Máskeý áli de azaly. Aǵash ustalary men qurylysshylar Kremldiń aldynda kósemniń kesenesiniń qańqasyn qalap jatyr. Ǵanı Baqytjanǵa sony kórsetedi.
Keshke qýyqtaı bólmege Ǵanıdyń joldastarynyń bári jınalady. Shetinen jigerli, shetinen ekpindi. Sóz sóılese des bermeıdi. Biraq solardyń ishinde Ǵanı erekshe. Bul bir Baqytjannyń baqyttan basy aınalǵan kúnder edi. Osy qýanysh uzaqqa sozylmady ǵoı.
Bir kúni Ǵanı jınalysta sóz sóılep turǵanda qatty qysylyp, qan tastaıdy. Sony kórgen joldastary ony dereý Sýhýmıdegi saýyqtyrý ornyna baryp emdelýge kóndiredi. Ǵanı, árıne, aıyqpas derttiń qarmaǵyna túskenin jaqsy biletin. Biraq jazylyp, qatarǵa qosylyp ketem ǵoı degen úmiti basym bolatyn. Ol sol úmitpen ómir súrdi. Sýhýmıge Baqytjan da erip barǵysy keledi. Ǵanı onyń birge júrgenin qalamaıdy. «Sen aýylǵa, Qazalyǵa qaıt. Men birer aıda baryp qalarmyn. Qymyz daıyndap qoı», – dep, jymıyp attanyp ketedi.
Baqytjan elge kelip, ózderi shańyraq kótergen jerge úı tigedi. Aınalasyna sekseýil jınaıdy. Ǵanı áne-mine kelip qalady dep otyrǵanda sýyt habar jetedi.
– Sóıtsem, dám-tuzy taýsylatynyn sezgen Ǵanı meni aýylǵa aldap jibergen eken ǵoı. Ańyrap Máskeý qaıdasyń dep tartyp otyrdym. Janyma Ǵanıdyń aǵaıyndarynan Aǵybaı, Quraqmet degen kisiler erdi. Ol kezde qazirgideı úsh-tórt saǵattyń ishinde Máskeýge tabanyńdy tıgizetin ushaq qaıda? Otarbamen ólip-óship, tabandatqan tórt táýlik júrip jetkenimizde Máskeý jurtshylyǵy Ǵanıdyń denesin qara jerdiń qoınyna tapsyrǵanyna bir kún bolǵan eken. Bizdi vokzalda Ǵanıdyń qyzmettes jaqyn joldastarynyń biri Podvoıskıı qarsy aldy. Jol boıy janary jasqa shylanyp, «Ómirge erte kelip, erte ketti ǵoı», – dep aýyr kúrsinýmen boldy. Ǵanıdyń tabany tıgen oryndar kózge shalynǵan saıyn kóńilim bosap, egile beremin. Aýylǵa qaıtqansha qur súlderim qaldy.
Baqytjan Qurmanbaıqyzy ómirden ótkenshe jıi júzdesip turdyq. 1990 jyly «Jas Alashta» ol kisimen kólemdi suhbat jarııaladyq. Marqum ájemiz sonda kóp jaıǵa qanyqtyryp edi. Ǵanı men Baqytjan 1924 jylǵy 16 qazanda nekelesken. Zańdy neke №64 jazbamen Qazaly qalasynda tirkelgen. Neke kýálik 1957 jyly eski jazbanyń negizinde jańartylyp berilgen.
Ekeýinen urpaq bolmady. Baqytjan keıin Ǵanı tárbıelep ósirgen, týǵan inisindeı kórgen Jumaǵalı Eleýsizovke turmysqa shyqqan. Bir nemeresiniń atyn Ǵanıdyń atyna jazdyrǵan. Ǵanıdaı bolyp ósse eken dep yrym qylady. Serik Ǵanıuly Muratbaev uzaq jyldar boıy M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qyzmet istedi. Sekseninshi jyldar baspasózinde jıi kóringen orys tilinde jazatyn jýrnalıst Janna Nurlanova da Baqytjan ájeıdiń urpaqtarynyń biri.
Jylaǵan jurt, egilgen el
Endi Ǵanıdyń qazasy jónindegi derekterge júgineıik. «Pravda» gazeti 1925 jylǵy 17 sáýirdegi №88 (3019) sanynda mynadaı qazanamalar jarııalady:
«Kommýnıstik Jastar Internaıonaly Atqarý komıteti KIM-niń barlyq sekııalaryna sáýirdiń 15-i kúni keshki saǵat 5-ten 50 mınýt ketkende Kommýnıstik Jastar Internaıonaly Atqarý komıtetiniń múshesi Ǵanı Muratbaev joldastyń uzaqqa sozylǵan aýyr naýqastan keıin qaıtys bolǵanyn qatty qaıǵyryp habarlaıdy».
«Kommýnıstik Jastar Internaıonaly Atqarý komıteti, RLKJO Ortalyq Komıteti jáne Máskeý qalalyq komsomol komıteti RLKJO-nyń barlyq múshelerine KIM Atqarý komıtetiniń jáne RLKJO Ortalyq Komıtetiniń múshesi Ǵanı Muratbaev joldastyń ústimizdegi jylǵy 18 sáýir, senbi kúni jerlenetinin habarlaıdy. Marqumnyń denesi kúndizgi saǵat 1-de Strastnaıa alańy, №3 úı, KÝTV klýbynan shyǵarylady. Máıit Vagankov zıratyna qoıylady».
«Qyrǵyz stýdentter komıteti qyrǵyz jastaryna eńbekshi qyrǵyz jastarynyń kósemi Muratbaev joldastyń qaıtys bolǵanyn qatty qaıǵyryp habarlaıdy. Jerleý rásimi 18 sáýirde, senbi kúni, kúndizgi saǵat 1-de bastalady. Qyrǵyz jastary sol kúni saǵat 11-de Qyrǵyz ókildigi úıi ǵımaratynyń (Trýbnıkovskıı tuıyq kóshesi, 10 úı) aldyna jınalýy kerek. Qyrǵyz stýdentter komıteti».
«Pravda» gazetiniń bul sanynda komsomoldyń ortalyq komıtetiniń Ǵanıdyń qazasyna baılanysty barlyq jastarǵa arnalǵan úndeýi jarııalanǵan. Sol kezdiń rýhymen jazylǵan bul qujattan biz jastar jetekshisine qaterli aýrýdyń 1924 jyldyń kúzinde jabysqany jóninde málimet alamyz. «Ǵanı Muratbaev endi joq. Qyrǵyz jastary onyń ornyna jańadan janqııarlyqpen eńbek etetin ondaǵan-júzdegen qyzmetkerlerdi usynýǵa tıis», – delinedi úndeýde. Sondaı-aq basylym betinde qazaqtyń ardaqty uldarynyń biri Názir Tórequlovtyń azasózi de bar. «Bizdiń tynymsyz Ǵanı óldi degenge senbeısiń, sengiń de kelmeıdi. Bul qaza ony biletinderdiń jan-dúnıesine eń senimdi, eń jaqyn aǵa-inini, jaýyngerdi joǵaltý sezimin uıalatyp otyr», – dep egiledi ol.
«Tym qysqa ǵumyr» («Takaıa korotkaıa jızn») dep atalatyn derekti fılmdi kórgenińiz bar ma? Bul – bar ǵumyryn Ǵanı ómirin zertteýge arnaǵan tanymal jýrnalıst, marqum Seıilhan Asqarovtyń senarııi boıynsha túsirilgen týyndy. Sonda bar-joǵy bir-eki sekýndta ǵana kóz aldyńnan óte shyǵatyn ǵajap kórinis bar. Komınternniń Shyǵys bóliminiń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalǵan Ǵanı bir sát kúlimdep turady. Muny Máskeý muraǵattarynan Seıilhan Asqarov nemese sol fılmge atsalysqan Ǵadilbek Shalahmetov tapqan bolýy múmkin. Qalaı bolǵanda da óte qundy dúnıe! Biraq Ǵanıdyń bul qyzmetin atqarýǵa múmkindigi bolmaǵan sekildi. Ony «Pravdanyń» tilimizge tıek bolyp otyrǵan sanynda jarııalanǵan N.Fokınniń azasózi dáleldeıdi. «Kommýnıstik Jastar Internaıonalynyń sońǵy kongresi ony Atqarý komıtetiniń quramyna saılap, KIM-niń Shyǵys bólimine jetekshilik etýdi tapsyryp edi, biraq Ǵanıǵa bul jerde jumys isteýdiń sáti túsken joq. Eshqandaı em-dom da, Kavkaz da, ómirge degen ystyq yqylas ta kómektese almady». N.Fokınniń sózinde qazaq jastarynyń Ǵanıdy aman alyp qalý úshin emdeý ornyna qarajat jiberip turǵany jóninde aıtylady.
Qadir men qurmet
Sonymen, Ǵanı Máskeýde jerlendi. Otyzynshy jyldardaǵy oıranda da, qyrqynshy jyldardaǵy qyrǵynda da el Ǵanıdy jadynan shyǵarǵan joq. Ásirese, ózi shańyraǵyn kótergen «Jas Alashy» ony eshqashan umytqan emes. Máselen, «Lenınshil jas» 1935 jylǵy 25 sáýirde «Ǵanı Muratbaıulynyń qaıtys bolǵanyna on jyl» degen taqyryppen materıaldar toptamasyn jarııalady. Maqalalar men derekter basylymnyń sol kúngi sanynyń túgelge jýyǵyn qamtydy. «Ǵanıdyń ómir tarıhyn gazetimizdiń bir sanynda túgel berý, túgel aıtyp shyǵý óte qıyn nárse... Ǵanı joldas týraly basylyp otyrǵan materıaldar negizinen 1925 jyly Máskeýde basylyp shyqqan «Bizdiń Ǵanı» degen kitaptan alyndy. Bul materıaldar Almaty qalalyq komsomoldar uıymynyń 15 jyldyǵymen qabat kelgendikten keshigip basylyp otyr» degen túsinikteme berilgen redakııalyq maqalada.
Biraq Ǵanı qaıtys bolǵannan keıin otyz-qyryq jyl bederinde onyń Máskeýdegi qabirine kóp adam at basyn bura bermegen sııaqty. Tipti onyń Vagankov zıratynyń qaı tusynda jatqany da umytyla bastaǵandaı edi. Qudaı sátin salǵanda, alpysynshy jyldarda qazaq mádenıetiniń janashyry Ózbekáli Jánibekov Qazaqstan komsomolynyń basshylyǵyna keldi. Kele sala Ǵanıdyń jarqyn beınesin jastardyń sanasyna ornyqtyrý máselesimen aınalysty. Osynyń aldynda Ońtústik Qazaqstan oblystyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan Ózaǵańnyń bastamasymen Shymkentte Ǵanıǵa eskertkishti qandaı qıyndyqpen ornatqandaryn Qalaýbek aǵa Tursynqulov talaı jazdy. Birinshi hatshy alash ardaq tutqan Ózaǵań bolsa, oblystyq komsomol komıtetiniń oqý oryndary jónindegi hatshysy qarymdy qalamger Qalaýbek Tursynqulov bolsa, Ǵanıdyń mańdaıyna shań tısin be, oblys basshylarynyń qarsylyǵyna qaramastan Máskeýde jasalǵan eskertkish Shymkenttiń qaq ortasyna taban tireıdi. Jalpy, komsomoldyń Ortalyq Komıtetinde jazýshylar Kamal Smaıylov, Qalaýbek Tursynqulov hatshy, Sherhan Murtaza, Seıdahmet Berdiqul bıýro múshesi bolǵan jyldarda Ǵanıdyń atyn ardaqtaý máselesine erekshe mán berilgen. Ózaǵań birinshi hatshylyqqa saılanysymen Seıilhan Asqarovqa Ǵanı qabirin izdeýdi tapsyrady. Eki ortaǵa talaı at sabyltqan Seıilhan Ǵanıdyń Vagankov zıratyndaǵy 20-ýchaskede jerlengenin anyqtaıdy. Ózaǵań dereý Máskeýdegi zaýytqa zırat basyna qoıatyn eskertkish jasatýǵa tapsyrys bergizedi. Ózi basqa jumysqa aýysyp bara jatqanda bul isti aıaqtaýdy qyzmetti qabyldap alǵan Zakash Kamalıdenovke amanattaǵan.
1972 jyldyń jazynda Ǵanı qabiri basyndaǵy eskertkishtiń ashylý rásimine sol kezdegi BLKJO Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy E.M.Tıajelnıkov qatysyp, sóz sóılegen. Ǵanıdyń zaıyby Baqytjan, birqatar ardagerler, Qazaqstan jastarynyń jetekshileri arnaıy barǵan. Júrek tolqytatyn osy bir sáttiń de kınohronıkaǵa túsirilip alynǵany qýantady.
Qazaqstan komsomolynyń basshylyǵyna ár jyldary kelgen jigitter Ǵanıdyń qabirin qaraýsyz qaldyrǵan joq. Ara-tura bolsa da Máskeýge ókilderin jiberip turdy. Sezderge, plenýmdarǵa barǵandar Vagankov zıratyna soqpaı ótpeıtin. Ǵanı qabirine taǵzym etý bir zamanda mektepte úzdik oqyǵan balalar saıahatynyń marshrýttaryna da engizildi. Odaq taraǵan soń bul dástúr sap tyıyldy. Komsomoldyń shańyraǵynda shyraqshy bolyp qalǵan Jastar odaǵy basymen qaıǵy bolyp ketti.
1988 jylǵy qarasha aıynda Máskeýden habar jetti. «Osylaı da osylaı, bireýler Ǵanıdyń qabirin búldirip ketti. Qaskúnemder onyń basyndaǵy qymbat baǵaly tasty oljalaýdy kózdese kerek». Kóp uzamaı komsomoldyń dańq murajaıynyń dırektory Erkin Óteshov pen Qyzylorda oblystyq komsomol komıtetiniń nusqaýshysy Úrıpa Kishkenbaeva Máskeýge attandy. Habar ras eken. Qorshaýdyń bir qaptalyn julyp áketipti. Granıt tasty ári qozǵap, beri qozǵap, óńgere almapty. Erkin men Úrıpa Almatydan ala shyqqan aportty árkimge úlestirip júrip, sol joly qorshaýdy jóndetip, aınalasyn tazalap, áktep, syrlap qaıtady. Bul demi bitip bara jatqan komsomoldyń Ǵanıǵa jasaǵan sońǵy qurmetiniń biri dep oılaımyz.
Toqtaı turyńyz, sońǵysy emes eken... 1990 jyly sáýir aıynda BLKJO-nyń HHI sezi ótti. Bul bir «komsomoldyń saýdasy bitti me, joq pa?» degen másele tóńireginde jaǵy talǵansha sóıleıtin kókezýlerdiń aıtysy edi. Demokratııanyń taqqa, sheshenderdiń atqa qonǵan kezi. Sezd sen tur men ataıyn delegattardy tórt kún boıy saıratyp alyp, besinshi kúni úzilis jarııalady. Bul 15 sáýir bolatyn. Ǵanıdyń alpys bes jyl buryn ómirden ótken kúni. Qazaqstan komsomolynyń jetekshisi Imanǵalı Tasmaǵambetov qyzdar men jigitterdi Ǵanıdyń qabirine bastady. Gúl shoqtaryn qoıdy. Jastar eskertkish basynda sýretke tústi. Erkin men Úrıpanyń jóndegen jaqtaýynyń basqa jaqtaýlardan bólekteý ekenin sonda kórdik. Qabir basynda adamnyń eń sońǵy ret kóp jınalǵany osy shyǵar. Óıtkeni keler jyly komsomol asyǵys-úsigis taǵy bir sezd ótkizdi de, yń-shyńsyz tarap ketti.
Qazir Ǵanı qabiriniń qandaı jaǵdaıda ekenin bir qudaıdyń ózi biledi. Ana jyldary Máskeýde oqıtyn aspıranttar men stýdentter jıi soǵyp turatyn. Vagankov zıraty ornalasqan Krasnopresnensk aýdanynyń jastar uıymy qamqorlyq jasaıtyn. Al qazir...
Rystyǵul qarttyń áńgimesi
1992 jyly 27 maýsym kúni Jańaqazaly qystaǵynda jasy júzge taıaǵan Rystyǵul qartpen áńgimelestim. Ol kisi Ǵanıdyń jaqyn aǵaıyndarynyń biri edi. Rystyǵul ata men sóılesken soń da birer jyl ómir súrdi. Bertinde dúnıe saldy. Dıktofon taspasyna saqtalǵan sol áńgimeni ózgerissiz usynǵandy jón kórip otyrmyn.
– Jasynda Qanıǵa (Ǵanı degendi aqsaqal osylaı aıtady, B.O.) Áıtekeniń tuqymynan qyz aıttyrǵan. Ol qyz aqyldy ári kórikti bolatyn. Aıyby – oqymaǵan. Qanıdyń onymen isi bolmady. Muratbaı ólip qaldy. Jańaǵy qyzdy bóten bireýge berip jiberýge ákesi Qanıdan qaımyqty. Tórtqara Táńirbergen degen kisiniń qyz edi. Bekjannyń, Ótepbergenniń inisi ol. Ákesin aıtam. Tórtqaralar qarasaqaldarǵa: «Myna jesirleriń boı jetti, jasaýyn tigip otyrmyz. Qashan alasyńdar?», – deıdi. Sodan aqsaqaldar Qanıǵa: «Aıttyrǵan qalyńdyǵyńdy al!», – deıdi. Ol oqymaǵan dep almaıdy. Qyz endi keremet edi. Qanı: «Meniń oǵan zeıilim de, narazylyǵym da joq», – dep ruqsatyn beredi. Ol qyzdy keıin bireýge berdi ǵoı. Aqyry oqyǵan dep myna Qurmanbaıdyń qyzyn aldy. Shamaly ǵana otasty. Odan keıin aýrýdyń qarmaǵyna ilikti. Máskeýden Baqytjandy elge bar dep qaıtarady. Alǵashynda dárigerdiń dárisi jaqqan kórinedi. Keıin nasharlaı bastaǵan.
Muratbaıdyń ákesiniń aty – Qajet. Odan Jamanbaı, Salyqbaı, Muratbaı, Boranqul, Jaqsybaı, Shákenbaı. Zylıha – Jaqsybaıdyń qyzy. Aǵybaı – Salyqbaıdyń balasy. Sol Aǵybaı qasyna adam alyp, Máskeýge baryp, Qanıdy jerlep keldi. Qanıdyń bir jetim qalǵan balany asyrap alǵany bar. Jumaǵalı Eleýsizov degen. Tórtqaranyń Sekseni. Sol erjetip, Baqytjandy aldy. Shynyn aıtý kerek, halyq ony jaqtyra qoımady. Aǵybaı edi jaqyny. Jol sonyki edi.
Qanı adam bitkenniń sulýy edi. Túri aqquba bolatyn. Áńgimeleskende betine qaraı bergiń keletin. Súıek bitimi irileý boldy. Jaı sóıleıdi. Boıy uzyn. Ákesi de ajarly adam edi. Bul odan da sulý boldy.
Muratbaıdyń Orysbaı deıtin aǵasy bolǵan. Muratbaı jıyrma-otyz jyl bolys boldy. Keıin bolystyǵyn Orysbaı alǵan. Orysbaı – Ermektiń, Muratbaı – Qajettiń balasy. Orysbaıdyń balasy Mereke osy Qazalyda turady.
Qanıdyń sheshesiniń aty – Batpa (Bátıma, B.O.). Qanı oqýda júrgen kezinde úsh-tórt aı bolysqa hatshy boldy. On segiz aýylnaıǵa buıryq jazdy. Jumysyn ádil isteıtin. Muratbaı Jánet degen qyzdy asyrap alǵan. Ony boıjetken soń Erimbettiń (qazaqtyń áıgili aqyny Qarasaqal Erimbet, B.O.) úlken balasy Mahambetke uzatty. Jánet sol joly maǵan arnap taqııa tikti. Bes kún toı boldy. Bizdiń sheshemiz jeńgetaılyqqa júrdi.
Muratbaı Qanı onǵa kelgende qaıtty dúnıeden. Bir kúni qalada ótken jıyn-toıǵa bardyq. Qanı jasy kishi bolsa da bizdi ertip, jol bastap júrdi. Ózi ylǵı ákimdermen otyrdy. Bir jupyny kıingen adam eleýsiz qalyp qoıǵan eken. Sony shaqyryp alyp, dastarhan basyna otyrǵyzdy...Sol joly áke sózin el aǵasy Botabaı Rystyǵululy jalǵaǵan:– Qalyńbas degen bizdiń el ol jyldarda Qarmaqshynyń tusyn mekendegen. Sol Qalyńbasqa bolystyq tıip, «Qarasaqaldar, kimdi saılaısyńdar?», – degende jurt Muratbaıdy uıǵarǵan. Óıtkeni ol elge jaǵymdy bolǵan.
Syrtta oqyp júrgen Ǵanı demalysqa aýylǵa kelgende nebir daýlardy sheshýge aralasqan. Rýy qyrǵyz Tileýimbet degen kózi ótkir kisi Ǵanıdy kóreıinshi deıdi eken. Oǵan jurt Ǵanıdy kórsetpegen. Jalpy, bizdiń shal kóp nársege kýá bolǵan. Qazir jasy 99-ǵa keldi. Biraq ózi 97-demin deıdi...
Men sol joly júzge aıaq artqaly otyrǵan Rystyǵul qarttyń qaıratyna tań qalǵanmyn. Óte tyń bolatyn. Áńgime aıtqanda bir derekten jańylyspaıdy. Aıtqanyn jazyp alǵanymyz abyroı bolypty.
Kórshisi – Qojanov, korrektory – Qońyratbaev
Ǵanıǵa ini bolǵan, keıin Baqytjanǵa úılengen Jumaǵalı Eleýsizov týraly derekter Áýelbek Qońyratbaevtyń estelikterinde kezdesedi. Bazar mańynda panasyz júrgen kishkentaı Jumaǵalıdy Ǵanı men Áýelbek ekeýi birge jolyqtyrypty. Ony balalar úıine ornalastyrý ońaıǵa soqpaǵan soń Ǵanı óz úıine qaldyrypty. Ár saparǵa attanǵan saıyn: «Áýelbek, men jaqyn arada orala qoımaspyn. Men oralǵansha sen Jumaǵalıdyń qasynda bol. Myna revolverdiń oǵy bar, tımeńder. Durysy, muny bir jerge jasyryp qoı. Jumaǵalıǵa kórsetpe», – deıdi eken. Sol Jumaǵalı birde tyǵyp qoıǵan qarýdy taýyp alyp, torǵaı atpaq bolypty...
Áýelbek Qońyratbaev – Ǵanımen birge «Jas Alashty» shyǵarysqandardyń biri. Ǵanı ony korrektor etip taǵaıyndaǵan. Sóıtip, toqsan jyldyq tarıhy bar gazettiń dástúrli korrektýrasyn áıgili ǵalym Áýelbekten bastaýymyzǵa tolyq negiz bar. Eger «Jas Alash» pen «Jas qaırattyń» alǵashqy sandarynan «Á.Q.» dep qol qoıǵan habarlar men maqalalar kórseńiz, onyń avtory «Jas Alashtyń» alǵashqy qyzmetkerleriniń biri Áýelbek Qońyratbaev dep bilińiz.
Á.Qońyratbaev óz estelikterinde jas Muhtar Áýezovti Tashkentte Ǵanımen tanystyrǵanyn, jastar jetekshisi sondaǵy Halyq aǵartý ınstıtýtynyń klýbynda Muhtar men Maǵjannyń ádebıet týraly aıtysyn uıymdastyrǵany týraly aıtady (Áýkeńniń «Kerýen»atty estelikter kitabynda Maǵjannyń esimi atalmaı, tuspaldap qana kórsetilgen, B.O.). Ádebıetshi-ǵalym Ǵanıdyń Sultanbek Qojanovpen bir aýlada turǵanyn baıandaıdy. Gazettiń «Jas Alash» atalýyna áıgili ult qaıratkeri Sultanbektiń yqpaly bolýy da múmkin ǵoı...
Ǵanıdyń qyrǵyz ulandaryna da kómegi az bolmapty. Onyń sharapatyn kórgen Yqylasov degen azamat keıin Qyrǵyzstannyń Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy bolyp qyzmet istepti.Qazaq baspasóziniń tarıhyna tereń boılaǵan professor Temirbek Qojakeev usynǵan myna bir derek eleń etkizbeı qoımaıdy. «Qazaqstan komsomolynyń 1921 jyly shildede ótkizilgen I sezine Túrkistannan ókil bolyp Ǵ.Muratbaev kelgen. Sonda Qazaq ASSR-i jastarynyń baspasózin shyǵarý týraly sóz bolǵanda Ǵanı «Qazaq ólkesinde bólek gazet shyǵarmaıyq, «Jas Alash» Qazaq ólkesi men Túrkistan jastarynyń tili bolsyn» dep usynys jasaǵan. Qazaqstan delegattary Ǵanıdyń usynysyna qosylyp, «Ýaqytsha birigeıik, odan keıin jeke gazet shyǵaramyz» desken. Tek gazettiń «Jas Alash» atynan ultshyldyq lebi esedi, ony ózgerteıik» dep usynys jasaýshylar da tabylǵan. Ǵanı oǵan kónbeıdi, sol ataýdy qaldyra berýdi jaqtaıdy. Birsypyra delegattar «Jas Alashtyń» mazmuny, baǵyty taza emes dep taýyp, ony ózderiniń ortalyq organy deýge qarsy bolady. («JA», 1991 jyl, 5 mamyr).
Ǵanıdyń qalamy qarymdy bolǵanyna kúmán joq. Mıynyń qatpary qalyń Markstiń «Kapıtalyn» aýdarýǵa umtylys tanytýy, proletarıat kóseminiń «Jastar odaǵynyń mindetteri» atty sózin qazaqshalaýy osyny ańǵartady. Maqalalarynda jergilikti halyqtyń tilin baıandy etýge mán bergen. Máselen, «Odaqtyń (Jastar odaǵynyń) is-qaǵazdary tómengi uıymdardan bastap ana tilinde júrgizilýi kerek, komıtettiń apparattaryn jergilikti tilderge jetik kadrlardan qurý kerek» dep oı tolǵaǵan. Jýrnalıst Á. Qosanov «Jas Alashta» jarııalanǵan maqalasynda Ǵanıdyń ultjandylyǵyn kórsetetin ondaǵan derek keltiredi («JA», 1992 jyl, 9 mamyr).
Ǵ.Muratbaevtyń keremet ánshi bolǵany, ásirese, «Qaratorǵaı», «Sáýlem-aı» ánderin sheber oryndaıtyny Sara Esovanyń estelikterinde aıtylady. Jastar jetekshisiniń óleń jazǵany týraly da derekter bar.
RLKJO Ortalyq Komıtetiniń bas hatshysy Aleksandr Mılchakov Ǵanı qaıtys bolardan úsh kún buryn aýrýhanaǵa kirip shyǵypty. «Sonshalyq jigerli kóringen. Bárimizdiń jaǵdaıymyzdy surady. Aramyzdan tez ketip qalady dep kim oılaǵan... Teńizshiniń formasy onsyz da ajarly Ǵanıdy jaınatyp jiberetin. Onyń ishki mádenıeti, zııalylyǵy óte joǵary bolatyn. Shynyn aıtý kerek, bul degeniń bárimizdiń boıymyzda kezdese bermeıtin qasıetter edi», – dep eske alady «Tym qysqa ǵumyr» fılminde.
Tuǵyry bıik tulǵa
Ǵanıdyń bar bolǵany jıyrma eki jasynda jetken laýazymynyń bıiktigin bylaısha túsindirýge bolar edi. Jetpis úsh jyl ústemdik qurǵan komsomol uıymy taraǵanǵa deıin qazaq jigitteriniń ishinde Ǵanıdyń deńgeıindegi qyzmetke kóterilgeni joqtyń qasy. Ár jyldarda BLKJO Ortalyq Komıtetinde Nurlybek Jańabergenov, Isahan Álimjanov, Mels Semǵalıevtar nusqaýshy bolyp qyzmet istedi. Al qazaq jigiti Iahııa Chýdrov keıin sıpaty eptep ózgergen komsomoldyń Ortalyq Komıtetiniń Keńes tóraǵasy dep atalatyn, hatshynyń deńgeıindegi qyzmetke ornalasty. Biraq bul komsomoldyń bereketi kete bastaǵan kez bolatyn.
Aıtpaqshy, 1990 jyly Máskeýde komsomoldyń HHI sezinde BLKJO Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetine sol tustaǵy Qazaqstan jastarynyń jetekshisi Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń kandıdatýrasy usynylǵanyn kózimiz kórdi. Biraq qarshadaıynan kóregendigimen kózge túsken Imanǵalı odaq komsomolyna basshy bolýdan bas tartty. Sóıtip, jetpis jylda BLKJO-nyń bas keńsesinde saýsaqpen sanarlyq qazaq jastary ǵana jumys istedi. Azııa halyqtarynyń ókilderi kóp jolata qoımaǵan Máskeýdiń bılik bıiginde Ǵanı qyzmetiniń qanshalyqty salmaǵy bolǵanyn osynyń ózi aq ańǵartsa kerek.
Erte me, kesh pe, Ǵanıdyń ómirden osylaı jasyndaı aǵyp ótetini anyq edi.
Qurt aýrýynyń tuzaǵyna ilikpegende báribir qazaq zııalylarynyń basyna túsken shyrǵalańǵa tap keler edi. Aldynan otyz jetiniń qandy qaqpany kútip turar edi. Azattyq ańsaǵan alash ardaqtylarynyń qataryna qosar edik. Odan aman ketkenniń ózinde jahandyq soǵysqa atoılap kirer edi. Qalaı bolǵanda da ottaı janǵan ǵumyr kesher edi. Basqasha bolýy múmkin emes.
Ǵanıdan urpaq qalmady dep ókinemiz. Sirá, sonymyz beker-aý deımin. On toǵyz jasynda ómirge ákelgen perzenti – «Jas Alashty» qaıda qoıamyz?!
Keıde Ǵanı qudirettiń az ǵana ǵumyrda kóp nárse tyndyrý degenniń ne ekenin mynaý jumyr basty pendelerge dáleldep berý úshin jiberilgen elshisi sekildi kórinedi...
Búgin Ǵanıdyń ózi atyn qoıyp, alǵashqy nómirin shyǵarǵan «Jas Alashy» 100-ge toldy! Myn-san jýrnalısti tárbıelegen baıraqty basylymnyń mereıtoıy qutty bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
