(Belgılı basylymnyŋ alǧaşqy bas redaktory turaly ne bılemız?)
Körgen, bılgen ökındı,
Mın taǧar jan bolmady.
Abai
Ǧani – kedei, Ǧani – bai...
Jiyrma üşke de tolyp ülgermei ömırden öttı. Jasynnyŋ jarq etkenındei ǧana ǧūmyr. Tuǧanyna jüz jyldan äldeqaşan asyp ketse de sol külımsırep tūrǧan bozbala qalpy. Jymiia külgen küiı jiyrma bırınşı ǧasyrdyŋ tabaldyryǧynan attady. Ǧani-ǧūmyr. Ǧani-ǧasyr...
Qazaqta būryn Ǧani degen esım köp bolmaǧan siiaqty. Mūratbaidyŋ tym bolmasa ekı müşel jasqa da jetpei qyrşynynan qiylǧan qaisar ūlynyŋ qūrmetıne talai oǧlanǧa azan şaqyryp at qoidyq. Ǧanidyŋ būl esımdı ielenu tarihy da qyzyq. Qazalyda Ǧanibai Qūsaiynov degen ūlty tatar auqatty kısı bolypty. Keibır zertteuşıler ony jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda Qazanda kıtap şyǧaryp tūrǧan baspager Qūsaiynovtyŋ aǧaiyny dep te aitady. Qazalydaǧy būryn auyl şaruaşylyǧy tehnikumy ornalasqan ǧimarat bır kezde Ǧanibaidyŋ menşıgındegı aulanyŋ ışınde eken. Mūratbai bolys jiı aralasyp tūratyn tatar tamyrynyŋ qūrmetıne balasynyŋ esımın Ǧanibai dep atapty. Keiın jai ǧana Ǧani bolyp ketken.
Kezınde jūrtşylyq jappai oqyǧan Aitbai Hangeldinnıŋ «Ǧanidyŋ jūldyzy» atty kıtabynda Ǧanidyŋ alǧaşqy aty Ǧanibet edı dep körsetıledı. Sol kezdegı ideologiianyŋ būljymas talaptary saqtalǧandyqtan kıtaptaǧy Ǧani bai men Mūratbai bırıne-bırı jauyǧady da jüredı. Dei tūrsaq ta, öz däuırınde tiıstı baǧasyn alǧan Jüsıpbek Arystanov pen Aitbai Hangeldinnıŋ Ǧani turaly körkem şyǧarmalaryn joqqa şyǧaruǧa bolmas.
Ǧanidyŋ äkesınıŋ sıŋırı şyqqan kedei bolǧany jönındegı «miftıŋ» qalai taraǧany belgılı. Keŋes ökımetınıŋ talaby solai edı. «Jas Alaştyŋ» özı de 1935 jyly «Ǧani joldas – būrynǧy Qazaly uezındegı malmen küneltken bır şaruanyŋ balasy» dep jazdy. Al Mūratbai – Qalyŋbas bolysyn basqarǧan kısı. Ony bükıl Qazaly jūrty jaqsy bıledı. Bolys balasyn jasynan oqu-bılımge beiımdegen. Ǧani erjetken soŋ äkesınıŋ qaǧazdaryn jazyp-syzuǧa järdemdesken.
Ǧanidyŋ tuǧanyna toqsan jyl tolǧanda «Jas Alaşta» qyzmet ısteitın edım. Mereitoi qarsaŋynda äigılı jastar jetekşısınıŋ zaiyby Baqytjan äjemen älsın-älsın äŋgımelesıp tūrdyq. Sol tūsta basylym betınde «respublika jastar ūiymynyŋ müşelerı keudelerıne Ǧanidyŋ beinesı bar belgı taǧyp jürse» degen ūsynys aitylǧan. Baqytjan apa sony estıp qatty quanyp edı. 84 jasqa kelgenıne qaramastan tyŋ bolatyn. Qazalyǧa, Ǧanidyŋ toqsan jyldyq toiyna baruǧa daiyndaldy. Bıraq taǧdyr oǧan jazbady. Bar-joǧy bır-ekı ai ainaldyrǧan auyr dert aqyry alyp tyndy. Baqytjan äjenı jer-besıkke bölegen delegasiia tüs qaita Qazalyǧa attandy. 1992 jylǧy 3 mausymda, Ǧani tūp-tura toqsan jasqa tolǧan künı «Jas Alaş» onyŋ zaiybynyŋ ömırden ötkenı turaly qazanama jariialady...
Baqytjan äjemız Almatynyŋ «Samal-2» şaǧyn audanynda tūrdy. Ol üiınıŋ ırgesındegı Oquşylar saraiynyŋ aldyndaǧy Ǧani eskertkışıne jiı baratyn. «Qūdai-au, sol baiaǧy jiyrma besınşı jylǧydai jap-jas. Tas tūǧyrdan qarǧyp tüsıp, jairaŋdap maǧan qarai ūmtylatyn siiaqty körınedı», – deitın.
Ǧani men Baqytjan Qazaly öŋırındegı «Qūmşöl» degen jerde jastar basqosuynda tanysypty. Ǧanidyŋ janynda sol joly Beiımbet, Zaqyş, Mahambetjan degen joldastary bolypty. Sözge şeşen, ajar körkı tıl-auyzdy bailaityn jas jıgıt on alty jastaǧy auyl boijetkenın salǧannan ūnatyp qalypty.
– Men elden erekşe körıktı de bolǧam joq, – deidı Baqytjan äjemız, – Onyŋ üstıne bılım alyp ta jarytpaǧan kezım. Şamasy, jastar jinalǧan jerde ötkır pıkır aityp közge tüssem kerek. Mäjılısten soŋ özı keldı. Äŋgımemız bırden jarasty. Ūzamai bırlesıp otau qūrsaq degen nietın aŋǧartty. Men ne deiın? Qazaqtyŋ eŋ symbatty jıgıtı köŋıl bıldırıp tūrsa... Küzde Qazalyda toi jasadyq. Bır-ekı ai tūrǧan soŋ Mäskeuge kettık. Ǧanidy sol kezde-aq auru ainaldyryp jür eken. Qazalyǧa kelgende jüdeuleu körıngen. Elde bolǧan bırer aidyŋ ışınde et jep, qymyz ışıp, edäuır tyŋaiyp qalǧan. Mäskeuden şaqyrtu jetkende emdeuşı därıgerı Obinarovich: «Tym bolmasa, bır jylǧa juyq osynda bolşy, nauqasyŋnan qūlan-taza aiyqtyramyn», – dep jata kep jalyndy. Obinarovich qoly şipaly, bılıktı därıger bolatyn. Onyŋ üstıne Qazalynyŋ qymyzyn bır jyl ışken adamnyŋ kez-kelgen aurudyŋ qūrsauynan aman şyǧary anyq edı. Bıraq oǧan Ǧani köndı me?
Baqytjannyŋ baqyty
Ǧani men Baqytjan Mäskeuge kelıp, komsomol qyzmetkerlerıne arnalǧan üidıŋ aiadai bır bölmesıne qonystanady. Auyl qyzyna bärı taŋsyq. Ǧani qauyrt jūmystan qoly qalt etkende köşe aralatady. Būl el-jūrt täŋırdei tabynǧan Lenin ömırden ötken jyl bolatyn. Mäskeu älı de azaly. Aǧaş ūstalary men qūrylysşylar Kremldıŋ aldynda kösemnıŋ kesenesınıŋ qaŋqasyn qalap jatyr. Ǧani Baqytjanǧa sony körsetedı.
Keşke quyqtai bölmege Ǧanidyŋ joldastarynyŋ bärı jinalady. Şetınen jıgerlı, şetınen ekpındı. Söz söilese des bermeidı. Bıraq solardyŋ ışınde Ǧani erekşe. Būl bır Baqytjannyŋ baqyttan basy ainalǧan künder edı. Osy quanyş ūzaqqa sozylmady ǧoi.
Bır künı Ǧani jinalysta söz söilep tūrǧanda qatty qysylyp, qan tastaidy. Sony körgen joldastary ony dereu Suhumidegı sauyqtyru ornyna baryp emdeluge köndıredı. Ǧani, ärine, aiyqpas derttıŋ qarmaǧyna tüskenın jaqsy bıletın. Bıraq jazylyp, qatarǧa qosylyp ketem ǧoi degen ümıtı basym bolatyn. Ol sol ümıtpen ömır sürdı. Suhumige Baqytjan da erıp barǧysy keledı. Ǧani onyŋ bırge jürgenın qalamaidy. «Sen auylǧa, Qazalyǧa qait. Men bırer aida baryp qalarmyn. Qymyz daiyndap qoi», – dep, jymiyp attanyp ketedı.
Baqytjan elge kelıp, özderı şaŋyraq kötergen jerge üi tıgedı. Ainalasyna sekseuıl jinaidy. Ǧani äne-mıne kelıp qalady dep otyrǧanda suyt habar jetedı.
– Söitsem, däm-tūzy tausylatynyn sezgen Ǧani menı auylǧa aldap jıbergen eken ǧoi. Aŋyrap Mäskeu qaidasyŋ dep tartyp otyrdym. Janyma Ǧanidyŋ aǧaiyndarynan Aǧybai, Qūraqmet degen kısıler erdı. Ol kezde qazırgıdei üş-tört saǧattyŋ ışınde Mäskeuge tabanyŋdy tigızetın ūşaq qaida? Otarbamen ölıp-öşıp, tabandatqan tört täulık jürıp jetkenımızde Mäskeu jūrtşylyǧy Ǧanidyŋ denesın qara jerdıŋ qoinyna tapsyrǧanyna bır kün bolǧan eken. Bızdı vokzalda Ǧanidyŋ qyzmettes jaqyn joldastarynyŋ bırı Podvoiskii qarsy aldy. Jol boiy janary jasqa şylanyp, «Ömırge erte kelıp, erte kettı ǧoi», – dep auyr kürsınumen boldy. Ǧanidyŋ tabany tigen oryndar közge şalynǧan saiyn köŋılım bosap, egıle beremın. Auylǧa qaitqanşa qūr sülderım qaldy.
Baqytjan Qūrmanbaiqyzy ömırden ötkenşe jiı jüzdesıp tūrdyq. 1990 jyly «Jas Alaşta» ol kısımen kölemdı sūhbat jariialadyq. Marqūm äjemız sonda köp jaiǧa qanyqtyryp edı. Ǧani men Baqytjan 1924 jylǧy 16 qazanda nekelesken. Zaŋdy neke №64 jazbamen Qazaly qalasynda tırkelgen. Neke kuälık 1957 jyly eskı jazbanyŋ negızınde jaŋartylyp berılgen.
Ekeuınen ūrpaq bolmady. Baqytjan keiın Ǧani tärbielep ösırgen, tuǧan ınısındei körgen Jūmaǧali Eleusızovke tūrmysqa şyqqan. Bır nemeresınıŋ atyn Ǧanidyŋ atyna jazdyrǧan. Ǧanidai bolyp össe eken dep yrym qylady. Serık Ǧaniūly Mūratbaev ūzaq jyldar boiy M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda qyzmet ıstedı. Seksenınşı jyldar baspasözınde jiı körıngen orys tılınde jazatyn jurnalist Janna Nūrlanova da Baqytjan äjeidıŋ ūrpaqtarynyŋ bırı.
Jylaǧan jūrt, egılgen el
Endı Ǧanidyŋ qazasy jönındegı derekterge jügıneiık. «Pravda» gazetı 1925 jylǧy 17 säuırdegı №88 (3019) sanynda mynadai qazanamalar jariialady:
«Kommunistık Jastar İnternasionaly Atqaru komitetı KİM-nıŋ barlyq seksiialaryna säuırdıŋ 15-ı künı keşkı saǧat 5-ten 50 minut ketkende Kommunistık Jastar İnternasionaly Atqaru komitetınıŋ müşesı Ǧani Mūratbaev joldastyŋ ūzaqqa sozylǧan auyr nauqastan keiın qaitys bolǧanyn qatty qaiǧyryp habarlaidy».
«Kommunistık Jastar İnternasionaly Atqaru komitetı, RLKJO Ortalyq Komitetı jäne Mäskeu qalalyq komsomol komitetı RLKJO-nyŋ barlyq müşelerıne KİM Atqaru komitetınıŋ jäne RLKJO Ortalyq Komitetınıŋ müşesı Ǧani Mūratbaev joldastyŋ üstımızdegı jylǧy 18 säuır, senbı künı jerlenetının habarlaidy. Marqūmnyŋ denesı kündızgı saǧat 1-de Strastnaia alaŋy, №3 üi, KUTV klubynan şyǧarylady. Mäiıt Vagankov ziratyna qoiylady».
«Qyrǧyz studentter komitetı qyrǧyz jastaryna eŋbekşı qyrǧyz jastarynyŋ kösemı Mūratbaev joldastyŋ qaitys bolǧanyn qatty qaiǧyryp habarlaidy. Jerleu räsımı 18 säuırde, senbı künı, kündızgı saǧat 1-de bastalady. Qyrǧyz jastary sol künı saǧat 11-de Qyrǧyz ökıldıgı üiı ǧimaratynyŋ (Trubnikovskii tūiyq köşesı, 10 üi) aldyna jinaluy kerek. Qyrǧyz studentter komitetı».
«Pravda» gazetınıŋ būl sanynda komsomoldyŋ ortalyq komitetınıŋ Ǧanidyŋ qazasyna bailanysty barlyq jastarǧa arnalǧan ündeuı jariialanǧan. Sol kezdıŋ ruhymen jazylǧan būl qūjattan bız jastar jetekşısıne qaterlı aurudyŋ 1924 jyldyŋ küzınde jabysqany jönınde mälımet alamyz. «Ǧani Mūratbaev endı joq. Qyrǧyz jastary onyŋ ornyna jaŋadan janqiiarlyqpen eŋbek etetın ondaǧan-jüzdegen qyzmetkerlerdı ūsynuǧa tiıs», – delınedı ündeude. Sondai-aq basylym betınde qazaqtyŋ ardaqty ūldarynyŋ bırı Näzır Töreqūlovtyŋ azasözı de bar. «Bızdıŋ tynymsyz Ǧani öldı degenge senbeisıŋ, sengıŋ de kelmeidı. Būl qaza ony bıletınderdıŋ jan-düniesıne eŋ senımdı, eŋ jaqyn aǧa-ınını, jauyngerdı joǧaltu sezımın ūialatyp otyr», – dep egıledı ol.
«Tym qysqa ǧūmyr» («Takaia korotkaia jizn») dep atalatyn derektı filmdı körgenıŋız bar ma? Būl – bar ǧūmyryn Ǧani ömırın zertteuge arnaǧan tanymal jurnalist, marqūm Seiılhan Asqarovtyŋ ssenariiı boiynşa tüsırılgen tuyndy. Sonda bar-joǧy bır-ekı sekundta ǧana köz aldyŋnan öte şyǧatyn ǧajap körınıs bar. Kominternnıŋ Şyǧys bölımınıŋ meŋgeruşısı bolyp taǧaiyndalǧan Ǧani bır sät külımdep tūrady. Mūny Mäskeu mūraǧattarynan Seiılhan Asqarov nemese sol filmge atsalysqan Ǧadılbek Şalahmetov tapqan boluy mümkın. Qalai bolǧanda da öte qūndy dünie! Bıraq Ǧanidyŋ būl qyzmetın atqaruǧa mümkındıgı bolmaǧan sekıldı. Ony «Pravdanyŋ» tılımızge tiek bolyp otyrǧan sanynda jariialanǧan N.Fokinnıŋ azasözı däleldeidı. «Kommunistık Jastar İnternasionalynyŋ soŋǧy kongresı ony Atqaru komitetınıŋ qūramyna sailap, KİM-nıŋ Şyǧys bölımıne jetekşılık etudı tapsyryp edı, bıraq Ǧaniǧa būl jerde jūmys ısteudıŋ sätı tüsken joq. Eşqandai em-dom da, Kavkaz da, ömırge degen ystyq yqylas ta kömektese almady». N.Fokinnıŋ sözınde qazaq jastarynyŋ Ǧanidy aman alyp qalu üşın emdeu ornyna qarajat jıberıp tūrǧany jönınde aitylady.
Qadır men qūrmet
Sonymen, Ǧani Mäskeude jerlendı. Otyzynşy jyldardaǧy oiranda da, qyrqynşy jyldardaǧy qyrǧynda da el Ǧanidy jadynan şyǧarǧan joq. Äsırese, özı şaŋyraǧyn kötergen «Jas Alaşy» ony eşqaşan ūmytqan emes. Mäselen, «Leninşıl jas» 1935 jylǧy 25 säuırde «Ǧani Mūratbaiūlynyŋ qaitys bolǧanyna on jyl» degen taqyryppen materialdar toptamasyn jariialady. Maqalalar men derekter basylymnyŋ sol küngı sanynyŋ tügelge juyǧyn qamtydy. «Ǧanidyŋ ömır tarihyn gazetımızdıŋ bır sanynda tügel beru, tügel aityp şyǧu öte qiyn närse... Ǧani joldas turaly basylyp otyrǧan materialdar negızınen 1925 jyly Mäskeude basylyp şyqqan «Bızdıŋ Ǧani» degen kıtaptan alyndy. Būl materialdar Almaty qalalyq komsomoldar ūiymynyŋ 15 jyldyǧymen qabat kelgendıkten keşıgıp basylyp otyr» degen tüsınıkteme berılgen redaksiialyq maqalada.
Bıraq Ǧani qaitys bolǧannan keiın otyz-qyryq jyl bederınde onyŋ Mäskeudegı qabırıne köp adam at basyn būra bermegen siiaqty. Tıptı onyŋ Vagankov ziratynyŋ qai tūsynda jatqany da ūmytyla bastaǧandai edı. Qūdai sätın salǧanda, alpysynşy jyldarda qazaq mädenietınıŋ janaşyry Özbekälı Jänıbekov Qazaqstan komsomolynyŋ basşylyǧyna keldı. Kele sala Ǧanidyŋ jarqyn beinesın jastardyŋ sanasyna ornyqtyru mäselesımen ainalysty. Osynyŋ aldynda Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolǧan Özaǧaŋnyŋ bastamasymen Şymkentte Ǧaniǧa eskertkıştı qandai qiyndyqpen ornatqandaryn Qalaubek aǧa Tūrsynqūlov talai jazdy. Bırınşı hatşy alaş ardaq tūtqan Özaǧaŋ bolsa, oblystyq komsomol komitetınıŋ oqu oryndary jönındegı hatşysy qarymdy qalamger Qalaubek Tūrsynqūlov bolsa, Ǧanidyŋ maŋdaiyna şaŋ tisın be, oblys basşylarynyŋ qarsylyǧyna qaramastan Mäskeude jasalǧan eskertkış Şymkenttıŋ qaq ortasyna taban tıreidı. Jalpy, komsomoldyŋ Ortalyq Komitetınde jazuşylar Kamal Smaiylov, Qalaubek Tūrsynqūlov hatşy, Şerhan Mūrtaza, Seidahmet Berdıqūl biuro müşesı bolǧan jyldarda Ǧanidyŋ atyn ardaqtau mäselesıne erekşe män berılgen. Özaǧaŋ bırınşı hatşylyqqa sailanysymen Seiılhan Asqarovqa Ǧani qabırın ızdeudı tapsyrady. Ekı ortaǧa talai at sabyltqan Seiılhan Ǧanidyŋ Vagankov ziratyndaǧy 20-uchaskede jerlengenın anyqtaidy. Özaǧaŋ dereu Mäskeudegı zauytqa zirat basyna qoiatyn eskertkış jasatuǧa tapsyrys bergızedı. Özı basqa jūmysqa auysyp bara jatqanda būl ıstı aiaqtaudy qyzmettı qabyldap alǧan Zakaş Kamalidenovke amanattaǧan.
1972 jyldyŋ jazynda Ǧani qabırı basyndaǧy eskertkıştıŋ aşylu räsımıne sol kezdegı BLKJO Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy E.M.Tiajelnikov qatysyp, söz söilegen. Ǧanidyŋ zaiyby Baqytjan, bırqatar ardagerler, Qazaqstan jastarynyŋ jetekşılerı arnaiy barǧan. Jürek tolqytatyn osy bır sättıŋ de kinohronikaǧa tüsırılıp alynǧany quantady.
Qazaqstan komsomolynyŋ basşylyǧyna är jyldary kelgen jıgıtter Ǧanidyŋ qabırın qarausyz qaldyrǧan joq. Ara-tūra bolsa da Mäskeuge ökılderın jıberıp tūrdy. Sezderge, plenumdarǧa barǧandar Vagankov ziratyna soqpai ötpeitın. Ǧani qabırıne taǧzym etu bır zamanda mektepte üzdık oqyǧan balalar saiahatynyŋ marşruttaryna da engızıldı. Odaq taraǧan soŋ būl dästür sap tyiyldy. Komsomoldyŋ şaŋyraǧynda şyraqşy bolyp qalǧan Jastar odaǧy basymen qaiǧy bolyp kettı.
1988 jylǧy qaraşa aiynda Mäskeuden habar jettı. «Osylai da osylai, bıreuler Ǧanidyŋ qabırın büldırıp kettı. Qaskünemder onyŋ basyndaǧy qymbat baǧaly tasty oljalaudy közdese kerek». Köp ūzamai komsomoldyŋ daŋq mūrajaiynyŋ direktory Erkın Öteşov pen Qyzylorda oblystyq komsomol komitetınıŋ nūsqauşysy Üripa Kışkenbaeva Mäskeuge attandy. Habar ras eken. Qorşaudyŋ bır qaptalyn jūlyp äketıptı. Granit tasty ärı qozǧap, berı qozǧap, öŋgere almapty. Erkın men Üripa Almatydan ala şyqqan aportty ärkımge ülestırıp jürıp, sol joly qorşaudy jöndetıp, ainalasyn tazalap, äktep, syrlap qaitady. Būl demı bıtıp bara jatqan komsomoldyŋ Ǧaniǧa jasaǧan soŋǧy qūrmetınıŋ bırı dep oilaimyz.
Toqtai tūryŋyz, soŋǧysy emes eken... 1990 jyly säuır aiynda BLKJO-nyŋ HHI sezı öttı. Būl bır «komsomoldyŋ saudasy bıttı me, joq pa?» degen mäsele töŋıregınde jaǧy talǧanşa söileitın kökezulerdıŋ aitysy edı. Demokratiianyŋ taqqa, şeşenderdıŋ atqa qonǧan kezı. Sezd sen tūr men ataiyn delegattardy tört kün boiy sairatyp alyp, besınşı künı üzılıs jariialady. Būl 15 säuır bolatyn. Ǧanidyŋ alpys bes jyl būryn ömırden ötken künı. Qazaqstan komsomolynyŋ jetekşısı İmanǧali Tasmaǧambetov qyzdar men jıgıtterdı Ǧanidyŋ qabırıne bastady. Gül şoqtaryn qoidy. Jastar eskertkış basynda suretke tüstı. Erkın men Üripanyŋ jöndegen jaqtauynyŋ basqa jaqtaulardan bölekteu ekenın sonda kördık. Qabır basynda adamnyŋ eŋ soŋǧy ret köp jinalǧany osy şyǧar. Öitkenı keler jyly komsomol asyǧys-üsıgıs taǧy bır sezd ötkızdı de, yŋ-şyŋsyz tarap kettı.
Qazır Ǧani qabırınıŋ qandai jaǧdaida ekenın bır qūdaidyŋ özı bıledı. Ana jyldary Mäskeude oqityn aspiranttar men studentter jiı soǧyp tūratyn. Vagankov ziraty ornalasqan Krasnopresnensk audanynyŋ jastar ūiymy qamqorlyq jasaityn. Al qazır...
Rystyǧūl qarttyŋ äŋgımesı
1992 jyly 27 mausym künı Jaŋaqazaly qystaǧynda jasy jüzge taiaǧan Rystyǧūl qartpen äŋgımelestım. Ol kısı Ǧanidyŋ jaqyn aǧaiyndarynyŋ bırı edı. Rystyǧūl ata men söilesken soŋ da bırer jyl ömır sürdı. Bertınde dünie saldy. Diktofon taspasyna saqtalǧan sol äŋgımenı özgerıssız ūsynǧandy jön körıp otyrmyn.
– Jasynda Qaniǧa (Ǧani degendı aqsaqal osylai aitady, B.O.) Äitekenıŋ tūqymynan qyz aittyrǧan. Ol qyz aqyldy ärı körıktı bolatyn. Aiyby – oqymaǧan. Qanidyŋ onymen ısı bolmady. Mūratbai ölıp qaldy. Jaŋaǧy qyzdy böten bıreuge berıp jıberuge äkesı Qanidan qaimyqty. Törtqara Täŋırbergen degen kısınıŋ qyz edı. Bekjannyŋ, Ötepbergennıŋ ınısı ol. Äkesın aitam. Törtqaralar qarasaqaldarǧa: «Myna jesırlerıŋ boi jettı, jasauyn tıgıp otyrmyz. Qaşan alasyŋdar?», – deidı. Sodan aqsaqaldar Qaniǧa: «Aittyrǧan qalyŋdyǧyŋdy al!», – deidı. Ol oqymaǧan dep almaidy. Qyz endı keremet edı. Qani: «Menıŋ oǧan zeiılım de, narazylyǧym da joq», – dep rūqsatyn beredı. Ol qyzdy keiın bıreuge berdı ǧoi. Aqyry oqyǧan dep myna Qūrmanbaidyŋ qyzyn aldy. Şamaly ǧana otasty. Odan keiın aurudyŋ qarmaǧyna ılıktı. Mäskeuden Baqytjandy elge bar dep qaitarady. Alǧaşynda därıgerdıŋ därısı jaqqan körınedı. Keiın naşarlai bastaǧan.
Mūratbaidyŋ äkesınıŋ aty – Qajet. Odan Jamanbai, Salyqbai, Mūratbai, Boranqūl, Jaqsybai, Şäkenbai. Zyliha – Jaqsybaidyŋ qyzy. Aǧybai – Salyqbaidyŋ balasy. Sol Aǧybai qasyna adam alyp, Mäskeuge baryp, Qanidy jerlep keldı. Qanidyŋ bır jetım qalǧan balany asyrap alǧany bar. Jūmaǧali Eleusızov degen. Törtqaranyŋ Seksenı. Sol erjetıp, Baqytjandy aldy. Şynyn aitu kerek, halyq ony jaqtyra qoimady. Aǧybai edı jaqyny. Jol sonykı edı.
Qani adam bıtkennıŋ sūluy edı. Türı aqqūba bolatyn. Äŋgımeleskende betıne qarai bergıŋ keletın. Süiek bıtımı ırıleu boldy. Jai söileidı. Boiy ūzyn. Äkesı de ajarly adam edı. Būl odan da sūlu boldy.
Mūratbaidyŋ Orysbai deitın aǧasy bolǧan. Mūratbai jiyrma-otyz jyl bolys boldy. Keiın bolystyǧyn Orysbai alǧan. Orysbai – Ermektıŋ, Mūratbai – Qajettıŋ balasy. Orysbaidyŋ balasy Mereke osy Qazalyda tūrady.
Qanidyŋ şeşesınıŋ aty – Batpa (Bätima, B.O.). Qani oquda jürgen kezınde üş-tört ai bolysqa hatşy boldy. On segız auylnaiǧa būiryq jazdy. Jūmysyn ädıl ısteitın. Mūratbai Jänet degen qyzdy asyrap alǧan. Ony boijetken soŋ Erımbettıŋ (qazaqtyŋ äigılı aqyny Qarasaqal Erımbet, B.O.) ülken balasy Mahambetke ūzatty. Jänet sol joly maǧan arnap taqiia tıktı. Bes kün toi boldy. Bızdıŋ şeşemız jeŋgetailyqqa jürdı.
Mūratbai Qani onǧa kelgende qaitty dünieden. Bır künı qalada ötken jiyn-toiǧa bardyq. Qani jasy kışı bolsa da bızdı ertıp, jol bastap jürdı. Özı ylǧi äkımdermen otyrdy. Bır jūpyny kiıngen adam eleusız qalyp qoiǧan eken. Sony şaqyryp alyp, dastarhan basyna otyrǧyzdy...Sol joly äke sözın el aǧasy Botabai Rystyǧūlūly jalǧaǧan:– Qalyŋbas degen bızdıŋ el ol jyldarda Qarmaqşynyŋ tūsyn mekendegen. Sol Qalyŋbasqa bolystyq tiıp, «Qarasaqaldar, kımdı sailaisyŋdar?», – degende jūrt Mūratbaidy ūiǧarǧan. Öitkenı ol elge jaǧymdy bolǧan.
Syrtta oqyp jürgen Ǧani demalysqa auylǧa kelgende nebır daulardy şeşuge aralasqan. Ruy qyrǧyz Tıleuımbet degen közı ötkır kısı Ǧanidy köreiınşı deidı eken. Oǧan jūrt Ǧanidy körsetpegen. Jalpy, bızdıŋ şal köp närsege kuä bolǧan. Qazır jasy 99-ǧa keldı. Bıraq özı 97-demın deidı...
Men sol joly jüzge aiaq artqaly otyrǧan Rystyǧūl qarttyŋ qairatyna taŋ qalǧanmyn. Öte tyŋ bolatyn. Äŋgıme aitqanda bır derekten jaŋylyspaidy. Aitqanyn jazyp alǧanymyz abyroi bolypty.
Körşısı – Qojanov, korrektory – Qoŋyratbaev
Ǧaniǧa ını bolǧan, keiın Baqytjanǧa üilengen Jūmaǧali Eleusızov turaly derekter Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ estelıkterınde kezdesedı. Bazar maŋynda panasyz jürgen kışkentai Jūmaǧalidy Ǧani men Äuelbek ekeuı bırge jolyqtyrypty. Ony balalar üiıne ornalastyru oŋaiǧa soqpaǧan soŋ Ǧani öz üiıne qaldyrypty. Är saparǧa attanǧan saiyn: «Äuelbek, men jaqyn arada orala qoimaspyn. Men oralǧanşa sen Jūmaǧalidyŋ qasynda bol. Myna revolverdıŋ oǧy bar, timeŋder. Dūrysy, mūny bır jerge jasyryp qoi. Jūmaǧaliǧa körsetpe», – deidı eken. Sol Jūmaǧali bırde tyǧyp qoiǧan qarudy tauyp alyp, torǧai atpaq bolypty...
Äuelbek Qoŋyratbaev – Ǧanimen bırge «Jas Alaşty» şyǧarysqandardyŋ bırı. Ǧani ony korrektor etıp taǧaiyndaǧan. Söitıp, toqsan jyldyq tarihy bar gazettıŋ dästürlı korrekturasyn äigılı ǧalym Äuelbekten bastauymyzǧa tolyq negız bar. Eger «Jas Alaş» pen «Jas qairattyŋ» alǧaşqy sandarynan «Ä.Q.» dep qol qoiǧan habarlar men maqalalar körseŋız, onyŋ avtory «Jas Alaştyŋ» alǧaşqy qyzmetkerlerınıŋ bırı Äuelbek Qoŋyratbaev dep bılıŋız.
Ä.Qoŋyratbaev öz estelıkterınde jas Mūhtar Äuezovtı Taşkentte Ǧanimen tanystyrǧanyn, jastar jetekşısı sondaǧy Halyq aǧartu institutynyŋ klubynda Mūhtar men Maǧjannyŋ ädebiet turaly aitysyn ūiymdastyrǧany turaly aitady (Äukeŋnıŋ «Keruen»atty estelıkter kıtabynda Maǧjannyŋ esımı atalmai, tūspaldap qana körsetılgen, B.O.). Ädebietşı-ǧalym Ǧanidyŋ Sūltanbek Qojanovpen bır aulada tūrǧanyn baiandaidy. Gazettıŋ «Jas Alaş» ataluyna äigılı ūlt qairatkerı Sūltanbektıŋ yqpaly boluy da mümkın ǧoi...
Ǧanidyŋ qyrǧyz ūlandaryna da kömegı az bolmapty. Onyŋ şarapatyn körgen Yqylasov degen azamat keiın Qyrǧyzstannyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp qyzmet ısteptı.Qazaq baspasözınıŋ tarihyna tereŋ boilaǧan professor Temırbek Qojakeev ūsynǧan myna bır derek eleŋ etkızbei qoimaidy. «Qazaqstan komsomolynyŋ 1921 jyly şıldede ötkızılgen I sezıne Türkıstannan ökıl bolyp Ǧ.Mūratbaev kelgen. Sonda Qazaq ASSR-ı jastarynyŋ baspasözın şyǧaru turaly söz bolǧanda Ǧani «Qazaq ölkesınde bölek gazet şyǧarmaiyq, «Jas Alaş» Qazaq ölkesı men Türkıstan jastarynyŋ tılı bolsyn» dep ūsynys jasaǧan. Qazaqstan delegattary Ǧanidyŋ ūsynysyna qosylyp, «Uaqytşa bırıgeiık, odan keiın jeke gazet şyǧaramyz» desken. Tek gazettıŋ «Jas Alaş» atynan ūltşyldyq lebı esedı, ony özgerteiık» dep ūsynys jasauşylar da tabylǧan. Ǧani oǧan könbeidı, sol ataudy qaldyra berudı jaqtaidy. Bırsypyra delegattar «Jas Alaştyŋ» mazmūny, baǧyty taza emes dep tauyp, ony özderınıŋ ortalyq organy deuge qarsy bolady. («JA», 1991 jyl, 5 mamyr).
Ǧanidyŋ qalamy qarymdy bolǧanyna kümän joq. Miynyŋ qatpary qalyŋ Markstıŋ «Kapitalyn» audaruǧa ūmtylys tanytuy, proletariat kösemınıŋ «Jastar odaǧynyŋ mındetterı» atty sözın qazaqşalauy osyny aŋǧartady. Maqalalarynda jergılıktı halyqtyŋ tılın baiandy etuge män bergen. Mäselen, «Odaqtyŋ (Jastar odaǧynyŋ) ıs-qaǧazdary tömengı ūiymdardan bastap ana tılınde jürgızıluı kerek, komitettıŋ apparattaryn jergılıktı tılderge jetık kadrlardan qūru kerek» dep oi tolǧaǧan. Jurnalist Ä. Qosanov «Jas Alaşta» jariialanǧan maqalasynda Ǧanidyŋ ūltjandylyǧyn körsetetın ondaǧan derek keltıredı («JA», 1992 jyl, 9 mamyr).
Ǧ.Mūratbaevtyŋ keremet änşı bolǧany, äsırese, «Qaratorǧai», «Säulem-ai» änderın şeber oryndaityny Sara Esovanyŋ estelıkterınde aitylady. Jastar jetekşısınıŋ öleŋ jazǧany turaly da derekter bar.
RLKJO Ortalyq Komitetınıŋ bas hatşysy Aleksandr Milchakov Ǧani qaitys bolardan üş kün būryn auruhanaǧa kırıp şyǧypty. «Sonşalyq jıgerlı körıngen. Bärımızdıŋ jaǧdaiymyzdy sūrady. Aramyzdan tez ketıp qalady dep kım oilaǧan... Teŋızşınıŋ formasy onsyz da ajarly Ǧanidy jainatyp jıberetın. Onyŋ ışkı mädenietı, ziialylyǧy öte joǧary bolatyn. Şynyn aitu kerek, būl degenıŋ bärımızdıŋ boiymyzda kezdese bermeitın qasietter edı», – dep eske alady «Tym qysqa ǧūmyr» filmınde.
Tūǧyry biık tūlǧa
Ǧanidyŋ bar bolǧany jiyrma ekı jasynda jetken lauazymynyŋ biıktıgın bylaişa tüsındıruge bolar edı. Jetpıs üş jyl üstemdık qūrǧan komsomol ūiymy taraǧanǧa deiın qazaq jıgıtterınıŋ ışınde Ǧanidyŋ deŋgeiındegı qyzmetke köterılgenı joqtyŋ qasy. Är jyldarda BLKJO Ortalyq Komitetınde Nūrlybek Jaŋabergenov, İsahan Älımjanov, Mels Semǧalievtar nūsqauşy bolyp qyzmet ıstedı. Al qazaq jıgıtı Iаhiia Chudrov keiın sipaty eptep özgergen komsomoldyŋ Ortalyq Komitetınıŋ Keŋes töraǧasy dep atalatyn, hatşynyŋ deŋgeiındegı qyzmetke ornalasty. Bıraq būl komsomoldyŋ bereketı kete bastaǧan kez bolatyn.
Aitpaqşy, 1990 jyly Mäskeude komsomoldyŋ HHI sezınde BLKJO Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetıne sol tūstaǧy Qazaqstan jastarynyŋ jetekşısı İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ kandidaturasy ūsynylǧanyn közımız kördı. Bıraq qarşadaiynan köregendıgımen közge tüsken İmanǧali odaq komsomolyna basşy boludan bas tartty. Söitıp, jetpıs jylda BLKJO-nyŋ bas keŋsesınde sausaqpen sanarlyq qazaq jastary ǧana jūmys ıstedı. Aziia halyqtarynyŋ ökılderı köp jolata qoimaǧan Mäskeudıŋ bilık biıgınde Ǧani qyzmetınıŋ qanşalyqty salmaǧy bolǧanyn osynyŋ özı aq aŋǧartsa kerek.
Erte me, keş pe, Ǧanidyŋ ömırden osylai jasyndai aǧyp ötetını anyq edı.
Qūrt auruynyŋ tūzaǧyna ılıkpegende bärıbır qazaq ziialylarynyŋ basyna tüsken şyrǧalaŋǧa tap keler edı. Aldynan otyz jetınıŋ qandy qaqpany kütıp tūrar edı. Azattyq aŋsaǧan alaş ardaqtylarynyŋ qataryna qosar edık. Odan aman ketkennıŋ özınde jahandyq soǧysqa atoilap kırer edı. Qalai bolǧanda da ottai janǧan ǧūmyr keşer edı. Basqaşa boluy mümkın emes.
Ǧanidan ūrpaq qalmady dep ökınemız. Sırä, sonymyz beker-au deimın. On toǧyz jasynda ömırge äkelgen perzentı – «Jas Alaşty» qaida qoiamyz?!
Keide Ǧani qūdırettıŋ az ǧana ǧūmyrda köp närse tyndyru degennıŋ ne ekenın mynau jūmyr basty pendelerge däleldep beru üşın jıberılgen elşısı sekıldı körınedı...
Bügın Ǧanidyŋ özı atyn qoiyp, alǧaşqy nömırın şyǧarǧan «Jas Alaşy» 100-ge toldy! Myn-san jurnalistı tärbielegen bairaqty basylymnyŋ mereitoiy qūtty bolsyn!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
