عاني جانە "جاس الاش"

كەزىندە جۇرتشىلىق جاپپاي وقىعان ايتباي حانگەلديننىڭ «عانيدىڭ جۇلدىزى» اتتى كىتابىندا عانيدىڭ العاشقى اتى عانيبەت ەدى دەپ كورسەتىلەدى. سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ بۇلجىماس تالاپتارى ساقتالعاندىقتان كىتاپتاعى عاني باي مەن مۇراتباي بىرىنە-ءبىرى جاۋىعادى دا جۇرەدى. دەي تۇرساق تا، ءوز داۋىرىندە ءتيىستى باعاسىن العان جۇسىپبەك ارىستانوۆ پەن ايتباي حانگەلديننىڭ عاني تۋرالى كوركەم شىعارمالارىن جوققا شىعارۋعا بولماس.

باقىتجان اجەمىز الماتىنىڭ «سامال-2» شاعىن اۋدانىندا تۇردى. ول ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى وقۋشىلار سارايىنىڭ الدىنداعى عاني ەسكەرتكىشىنە ءجيى باراتىن. «قۇداي-اۋ، سول باياعى جيىرما بەسىنشى جىلعىداي جاپ-جاس. تاس تۇعىردان قارعىپ ءتۇسىپ، جايراڭداپ ماعان قاراي ۇمتىلاتىن سياقتى كورىنەدى»، – دەيتىن.

– مەن ەلدەن ەرەكشە كورىكتى دە بولعام جوق، – دەيدى باقىتجان اجەمىز، – ونىڭ ۇستىنە ءبىلىم الىپ تا جارىتپاعان كەزىم. شاماسى، جاستار جينالعان جەردە وتكىر پىكىر ايتىپ كوزگە تۇسسەم كەرەك. ماجىلىستەن سوڭ ءوزى كەلدى. اڭگىمەمىز بىردەن جاراستى. ۇزاماي بىرلەسىپ وتاۋ قۇرساق دەگەن نيەتىن اڭعارتتى. مەن نە دەيىن؟ قازاقتىڭ ەڭ سىمباتتى جىگىتى كوڭىل ءبىلدىرىپ تۇرسا... كۇزدە قازالىدا توي جاسادىق. ءبىر-ەكى اي تۇرعان سوڭ ماسكەۋگە كەتتىك. عانيدى سول كەزدە-اق اۋرۋ اينالدىرىپ ءجۇر ەكەن. قازالىعا كەلگەندە جۇدەۋلەۋ كورىنگەن. ەلدە بولعان بىرەر ايدىڭ ىشىندە ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، ەداۋىر تىڭايىپ قالعان. ماسكەۋدەن شاقىرتۋ جەتكەندە ەمدەۋشى دارىگەرى وبيناروۆيچ: «تىم بولماسا، ءبىر جىلعا جۋىق وسىندا بولشى، ناۋقاسىڭنان قۇلان-تازا ايىقتىرامىن»، – دەپ جاتا كەپ جالىندى. وبيناروۆيچ قولى شيپالى، بىلىكتى دارىگەر بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە قازالىنىڭ قىمىزىن ءبىر جىل ىشكەن ادامنىڭ كەز-كەلگەن اۋرۋدىڭ قۇرساۋىنان امان شىعارى انىق ەدى. بىراق وعان عاني كوندى مە؟

كەشكە قۋىقتاي بولمەگە عانيدىڭ جولداستارىنىڭ ءبارى جينالادى. شەتىنەن جىگەرلى، شەتىنەن ەكپىندى. ءسوز سويلەسە دەس بەرمەيدى. بىراق سولاردىڭ ىشىندە عاني ەرەكشە. بۇل ءبىر باقىتجاننىڭ باقىتتان باسى اينالعان كۇندەر ەدى. وسى قۋانىش ۇزاققا سوزىلمادى عوي.

– سويتسەم، ءدام-تۇزى تاۋسىلاتىنىن سەزگەن عاني مەنى اۋىلعا الداپ جىبەرگەن ەكەن عوي. اڭىراپ ماسكەۋ قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردىم. جانىما عانيدىڭ اعايىندارىنان اعىباي، قۇراقمەت دەگەن كىسىلەر ەردى. ول كەزدە قازىرگىدەي ءۇش-ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە ماسكەۋگە تابانىڭدى تيگىزەتىن ۇشاق قايدا؟ وتاربامەن ءولىپ-ءوشىپ، تابانداتقان ءتورت تاۋلىك ءجۇرىپ جەتكەنىمىزدە ماسكەۋ جۇرتشىلىعى عانيدىڭ دەنەسىن قارا جەردىڭ قوينىنا تاپسىرعانىنا ءبىر كۇن بولعان ەكەن. ءبىزدى ۆوكزالدا عانيدىڭ قىزمەتتەس جاقىن جولداستارىنىڭ ءبىرى پودۆويسكي قارسى الدى. جول بويى جانارى جاسقا شىلانىپ، «ومىرگە ەرتە كەلىپ، ەرتە كەتتى عوي»، – دەپ اۋىر كۇرسىنۋمەن بولدى. عانيدىڭ تابانى تيگەن ورىندار كوزگە شالىنعان سايىن كوڭىلىم بوساپ، ەگىلە بەرەمىن. اۋىلعا قايتقانشا قۇر سۇلدەرىم قالدى.

«تىم قىسقا عۇمىر» («تاكايا كوروتكايا جيزن») دەپ اتالاتىن دەرەكتى ءفيلمدى كورگەنىڭىز بار ما؟ بۇل – بار عۇمىرىن عاني ءومىرىن زەرتتەۋگە ارناعان تانىمال جۋرناليست، مارقۇم سەيىلحان اسقاروۆتىڭ ستسەناريى بويىنشا تۇسىرىلگەن تۋىندى. سوندا بار-جوعى ءبىر-ەكى سەكۋندتا عانا كوز الدىڭنان وتە شىعاتىن عاجاپ كورىنىس بار. كومينتەرننىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالعان عاني ءبىر ءسات كۇلىمدەپ تۇرادى. مۇنى ماسكەۋ مۇراعاتتارىنان سەيىلحان اسقاروۆ نەمەسە سول فيلمگە اتسالىسقان عادىلبەك شالاحمەتوۆ تاپقان بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا وتە قۇندى دۇنيە! بىراق عانيدىڭ بۇل قىزمەتىن اتقارۋعا مۇمكىندىگى بولماعان سەكىلدى. ونى «پراۆدانىڭ» تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان سانىندا جاريالانعان ن.فوكيننىڭ ءازاسوزى دالەلدەيدى. «كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناتسيونالىنىڭ سوڭعى كونگرەسى ونى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا سايلاپ، كيم-ءنىڭ شىعىس بولىمىنە جەتەكشىلىك ەتۋدى تاپسىرىپ ەدى، بىراق عانيعا بۇل جەردە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءساتى تۇسكەن جوق. ەشقانداي ەم-دوم دا، كاۆكاز دا، ومىرگە دەگەن ىستىق ىقىلاس تا كومەكتەسە المادى». ن.فوكيننىڭ سوزىندە قازاق جاستارىنىڭ عانيدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ەمدەۋ ورنىنا قاراجات جىبەرىپ تۇرعانى جونىندە ايتىلادى.

1972 جىلدىڭ جازىندا عاني قابىرى باسىنداعى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ راسىمىنە سول كەزدەگى بلكجو ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.م.تياجەلنيكوۆ قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەن. عانيدىڭ زايىبى باقىتجان، بىرقاتار ارداگەرلەر، قازاقستان جاستارىنىڭ جەتەكشىلەرى ارنايى بارعان. جۇرەك تولقىتاتىن وسى ءبىر ءساتتىڭ دە كينوحرونيكاعا ءتۇسىرىلىپ الىنعانى قۋانتادى.

قازىر عاني قابىرىنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. انا جىلدارى ماسكەۋدە وقيتىن اسپيرانتتار مەن ستۋدەنتتەر ءجيى سوعىپ تۇراتىن. ۆاگانكوۆ زيراتى ورنالاسقان كراسنوپرەسنەنسك اۋدانىنىڭ جاستار ۇيىمى قامقورلىق جاسايتىن. ال قازىر...

مۇراتباي قاني ونعا كەلگەندە قايتتى دۇنيەدەن. ءبىر كۇنى قالادا وتكەن جيىن-تويعا باردىق. قاني جاسى كىشى بولسا دا ءبىزدى ەرتىپ، جول باستاپ ءجۇردى. ءوزى ىلعي اكىمدەرمەن وتىردى. ءبىر جۇپىنى كيىنگەن ادام ەلەۋسىز قالىپ قويعان ەكەن. سونى شاقىرىپ الىپ، داستارحان باسىنا وتىرعىزدى...

سول جولى اكە ءسوزىن ەل اعاسى بوتاباي رىستىعۇلۇلى جالعاعان:

– قالىڭباس دەگەن ءبىزدىڭ ەل ول جىلداردا قارماقشىنىڭ تۇسىن مەكەندەگەن. سول قالىڭباسقا بولىستىق ءتيىپ، «قاراساقالدار، كىمدى سايلايسىڭدار؟»، – دەگەندە جۇرت مۇراتبايدى ۇيعارعان. ويتكەنى ول ەلگە جاعىمدى بولعان.

اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ – عانيمەن بىرگە «جاس الاشتى» شىعارىسقانداردىڭ ءبىرى. عاني ونى كوررەكتور ەتىپ تاعايىنداعان. ءسويتىپ، توقسان جىلدىق تاريحى بار گازەتتىڭ ءداستۇرلى كوررەكتۋراسىن ايگىلى عالىم اۋەلبەكتەن باستاۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. ەگەر «جاس الاش» پەن «جاس قايراتتىڭ» العاشقى ساندارىنان «ءا.ق.» دەپ قول قويعان حابارلار مەن ماقالالار كورسەڭىز، ونىڭ اۆتورى «جاس الاشتىڭ» العاشقى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ دەپ ءبىلىڭىز.

عانيدىڭ قىرعىز ۇلاندارىنا دا كومەگى از بولماپتى. ونىڭ شاراپاتىن كورگەن ىقىلاسوۆ دەگەن ازامات كەيىن قىرعىزستاننىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەپتى.

قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا تەرەڭ بويلاعان پروفەسسور تەمىربەك قوجاكەەۆ ۇسىنعان مىنا ءبىر دەرەك ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى. «قازاقستان كومسومولىنىڭ 1921 جىلى شىلدەدە وتكىزىلگەن ءى سەزىنە تۇركىستاننان وكىل بولىپ ع.مۇراتباەۆ كەلگەن. سوندا قازاق اسسر-ءى جاستارىنىڭ ءباسپاسوزىن شىعارۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا عاني «قازاق ولكەسىندە بولەك گازەت شىعارمايىق، «جاس الاش» قازاق ولكەسى مەن تۇركىستان جاستارىنىڭ ءتىلى بولسىن» دەپ ۇسىنىس جاساعان. قازاقستان دەلەگاتتارى عانيدىڭ ۇسىنىسىنا قوسىلىپ، «ۋاقىتشا بىرىگەيىك، ودان كەيىن جەكە گازەت شىعارامىز» دەسكەن. تەك گازەتتىڭ «جاس الاش» اتىنان ۇلتشىلدىق لەبى ەسەدى، ونى وزگەرتەيىك» دەپ ۇسىنىس جاساۋشىلار دا تابىلعان. عاني وعان كونبەيدى، سول اتاۋدى قالدىرا بەرۋدى جاقتايدى. ءبىرسىپىرا دەلەگاتتار «جاس الاشتىڭ» مازمۇنى، باعىتى تازا ەمەس دەپ تاۋىپ، ونى وزدەرىنىڭ ورتالىق ورگانى دەۋگە قارسى بولادى. («جا»، 1991 جىل، 5 مامىر).

رلكجو ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى الەكساندر ميلچاكوۆ عاني قايتىس بولاردان ءۇش كۇن بۇرىن اۋرۋحاناعا كىرىپ شىعىپتى. «سونشالىق جىگەرلى كورىنگەن. ءبارىمىزدىڭ جاعدايىمىزدى سۇرادى. ارامىزدان تەز كەتىپ قالادى دەپ كىم ويلاعان... تەڭىزشىنىڭ فورماسى ونسىز دا اجارلى عانيدى جايناتىپ جىبەرەتىن. ونىڭ ىشكى مادەنيەتى، زيالىلىعى وتە جوعارى بولاتىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل دەگەنىڭ ءبارىمىزدىڭ بويىمىزدا كەزدەسە بەرمەيتىن قاسيەتتەر ەدى»، – دەپ ەسكە الادى «تىم قىسقا عۇمىر» فيلمىندە.