(Tüpnūsqadaǧy taqyryp: Q. oiazyndaǧy mollalardyŋ baiany)
Qyrda kım bolsa da sol molla bolady. Az ǧana oqu bıletın qazaq ia qaşqyn noǧai ia sart ia täjık.
Sol adamdar bek nadan häm närsenı ... bılmeidı häm solar nadan bolǧan soŋ, qazaqtarǧa auyp, olardy meilınşe būzady. Qai qazaq mollaǧa nanbaidy, aşyq kündı jauyn qylamyn dep tūrǧan soŋ ... (Qūdaiyndai ilanady).
Qazaqtar mollany kınäsız dep oilaidy, sebebı mollalardy dınnıŋ quaty dep... Qazaqtardyŋ oilauynşa, mollalarǧa az qarsy kelgen – künähar dep. Sol nadan mollalar ne aitady, soǧan nanady, sodan qanşa zalaldar bar.
1879-şy jylda Q. oiazynyŋ oŋtüstık şyǧys jaq aralaryndaǧy elderde şeşek boldy. Sol uaqytta qyrǧa bır belgısız molda kelıp: «därıgermın» dep bır türlı şeşek ege bastady. Sol ekken soŋ, şeşekten köp öldı. Sony ūlyqtar bılıp, şeşek eguıştı Sıbırmenen tanys qylatyn dep edı. Bıraq sorǧa molla qaşyp kettı. Az-az qūrandy oqyp tanityn qazaq, maǧynasymenen bılmeidı, arap tılımenen jazǧany üşın, sonda da «mollamyn» dep jüredı.
Sonan soŋ barşa qazaqtar da ony molla qylady. Köbınese sondai mollalar jazu bılmeidı, dūrys jaza almaidy, jazsa da – meilınşe köp qatemenen jazady. Qazaq halqyna sondai mollalar ǧibrat beredı. Özderınıŋ jürıs-tūrysymenen, mınezderımenen
özderı meilınşe būzyq bolǧan soŋ bız oilaimyz: osy sözderdı būza almaǧan qazaqtar maqūldaidy ǧoi! -dep. Eger sol qazaqtar, ras, ... maqūl adamdar bolsa, qazaqtardyŋ anyq mınezderındei jülık mollalardyŋ syrttarynan dın tūtyp jürgenderın baiqap,
qazaq aralarynda şyǧarǧan öleŋderı de bar. Sol mollalardyŋ dūrys jürmegendıgı tura da, şariǧat jolymenen sol öleŋderdı şyǧarǧan jaqsy ... bır halyqty süigen aqyndar mollalardyŋ mınezın jülık kınädan qorǧap-aq şyǧarǧan.
Sondai mollalardyŋ şariǧatpenen jürmegen köbın kördık. Sol mollalar sözınen aqyldy, jaqsy körınıp degenge jerık bolyp jürse de köp zūlymşylyqtary bılınıp jürdı - ǧaibat aityp jalǧanǧa künä bolyp. Sondai mollalar qyrda özderınıŋ (qūran tauyp ışetın ūqtamai) jüretın qazaqtarǧa meilınşe qūrmettı. Sol qazaqtar öz paidasy üşın sondai mollalarǧa dos bolyp, jaqsy kısı atanady. Sebebı, halyqtyŋ (eŋbegımenen) ışıp-jep, solardan alyp baiyp, özderınıŋ zūlym ısterıne mollalardan kömek köredı. Bır sorly qazaq bar ma eken solardyŋ sory «jaqsy» atanyp jürgen qazaqtar menen mollalardan (körmegen).
Sol mollalar nadandyǧymenen dınge qarsy ötırık aitady. Qazaqtarǧa aitady: tergeuge mūsylman dınındegı kısını qara bolsa da aqtauǧa mümkın dep, eger qarsylasqan adamy orys ia jöit bolsa dep. Qūran sondai ... (jalǧan) şariǧat aitady dep bıluge (...) mümkın emes. Sol taqyryply qazaqtar özderımenen bır dındes qazaǧyn qara da bolsa ... menen aqtap, ... bır jaqsy ıs qylsa ... osylar oŋ, dūrys pa, oilaşy! Qazaq, būlaryŋ..., şyndyqqa qarsy bolmas, mümkın islam dınıne qarsy emes pe!?
Bızdıŋ estuımız boiynşa, bır sudia qazaqtar turasynda özınıŋ bır jaqyn därıgerıne aitypty: «qazaqtar anttyŋ ne ekenın bılmeidı» dep. Kım qatpaidy būǧan!? Sudia būlardy baiqamaǧany ... qanşa jyldai sudia bolyp tūryp, qazaqtardan jan alyp,
qazaqtardyŋ antty qalai bolsa olai bere bergenın körgen.
Qazaq syny osynşama adastyrǧan kım – molla emes pe? Bız nesınşı märtebe qazaqtardan esıttık: böten dındegılerdıŋ närsesın alǧan obal emes degen molla edı dep jäne qazaqtar – kün tūtylǧanda pälen künı tūtylady degen orystyŋ sözın közımenen körıp, taŋ qalyp tūrǧanda, molla aitady: - Būl jaqsy belgı emes! –dep, - Aqyr zamanǧa taiaǧannyŋ belgısı, degendı häm aitqan: - Mūny orys bılmeidı, dep. Olarǧa halifa jūrty bıldırgen ǧoi! –dep halifa jūrtyn mollalar bütın düniany bilep tūrady, dep.
Būlardy kım sondai mollalardy dünia ǧylymyn bılmeidı dep oilaidy. Sol qūrmettı molla tekke ötırık aitady, solai ma?! Mollaǧa sondai ötırıktı qaidan aldyŋyz? Sondai
söz neǧyp qolynda boldy ia bolmasa jalǧyz mollaǧa jalǧan söileuge rūqsat bolǧan ba?
Ärdaiym molla halyqtyŋ pırı bolyp, öz jūmysyn anyq ornyna keltıre me? – Joq, keltırmeidı! Sailau bolǧan uaqytta, talasqan kısılerge erıp şyǧa keledı. Bolaşaq bolystardan alu üşın, sol kısıler mollalardy süienış köretınderı sebeptı häm
mollalar özınıŋ halı keletın aimaǧyndaǧy halyqtardan oŋai ... taqyrypty härkımge belgılı soŋǧy uaqyttarda sailauda härkım-aq ... şabylyp qalady. Bolysqa sailanatyn bailar jyldam-aq baiyp qalady, kedei qazaq onan da jaman aqsap qalady. Sebebı,
bailardai emes, sondai şyǧyndy köteretın qai älı bar! Osyndai bolatyn sebepterı qazaq halqynyŋ bır-bırıne qalai alyp ... mänısın bılmegennen emes, joǧaryda bızdıŋ aitqanymyzdai, qyrdaǧy «jaqsymyn» dep jüretın kısılerdıŋ böten degen ışıp-
jeudı ... körgennen qaitıp kedei qazaq jaqsy kısı bolsyn?! Sondai qylyqtyŋ zūlymşylyǧynyŋ bır-bırımenen qyzmetke talasyp, qyrylysyp jatqan sol qyzmettı özderınıŋ zūlymşylyq ıs qyluǧa qarudai körıp, mollalardy öz jūmystaryn tastap,
paidasyn közdep, halyqqa «pırmız» deidı sondai sart-täjık mollalar. Kımnen qazaq halqy jaqsylyq kütıp, syilastyq tabasyn?! Sondai bäleden qūtylu özıŋnen, bälenıŋ bärı özıŋde!
Qazaq, senı, özıŋdı bälege kırıptar qylǧan «jaqsy» qazaqtar menen nadan mollalar, ūstap-bilep soŋ. Onan da bızdıŋ aitatyn sözımız: qyzmetke özderıŋe bas boluǧa ötsın, jaqsylardan saila! Qazaqtyŋ maqalyn oqyp «jaqsyǧa erseŋ, jetersıŋ mūratqa,
jamanǧa erseŋ – qalarsyŋ ūiatqa» degen.
Meilınşe «mollasynyp» jürgen noǧai ia sart-täjık - qazaq mollasynan onşa ǧylymdy emes. Sonda da qūrannan bırdeme aityp şyǧa bermeidı «ülken künä» dep. Solar bılmei tūryp nege moiyndaryna almaidy «künä» dep? Molla ǧylymdy
adamdar sondai-jalǧan aita ma eken? Qaşqyn bolmasa, böten tūqymdas mollalar sol tūrǧan oryndaryn bır paidaly närse dep bıledı. Jaqsy bolyp tūryp sauda jürgızedı.
5 jyldai boldy, Q. şaharyna bır jas noǧai keldı, özı «mollamyn» dep. Sony qyrda qūrmet tūtyp häm qalada da terıs körgen joq ne däuır bılımdı mūsylmandaryŋnyŋ arasynda.
Sonan soŋ bırtalaidan soŋ şalmasyn tastap özınıŋ jiǧan aqşasyna 30 teŋge kiım tıgetın mäşine satyp alyp häm özge kiım tıguşınıŋ kerek-jaraǧyn aldy. Söitıp sol molla kiım tıguşı bolyp aldy. Sol qalanyŋ adamyna sol qorlyq emes pe?!
Sol molladan bolǧan tıgınşı qalai bolsa, solai jürıp-tūryp, qarta oinap, lottereialar jasap, ǧairy özımenen mınezdes kısılermenen üiırlesıp aldy. Sol üiırlesken kısılerı sol tıguşınıŋ özıne här türlı äŋgımeler aita bastady. Sol äŋgımelerdıŋ ışınde ... (mazgur) tıgınşınıŋ özın «qaşqyn» dep jäne sol aitqandary
anyq ras bolyp şyǧypty. Sonan soŋ qaşqyndyǧyn politsiia bılgen soŋ tıgınşını ūstady.
Sondai mollalardyŋ jaqsy bırı alǧaş qyrǧa jūlma-jūlma bolyp, būrynǧy zamannyŋ üŋgırde jatyp jürgen adamdardyŋ kigenındei kiımımenen keledı. Sonan soŋ az-azdan
baqal sata bastaidy. Bestı uaqytta qadaqty temekı häm uysty totiiaiyn satady. Solardyŋ baǧasy qazaqtardyŋ mollalarǧa ofat bolǧan aǧaiyndaryna qanşa qyldyryp bergen terı-tersegınen aspaidy. Häm sol baqaldarymenen prosentı (pro-
sentı. S.A.) qazaqtardan aiamai alyp baiydy. Qyrda bar jaqsylyqqa jetedı. Qyrda eŋ jaqsy adam-aq bai dep bıledı.
Qai qazaq bılmeidı: aqşa satatyn mollany kedei qazaqtardyŋ jalǧyz qarasyn neşe märtebe tartyp alǧan. Sol bai mollalar solai jürıp bır jaǧynan qazaq dep atanatyn bolady. Qai qazaq bılmeidı: noǧai ia sart mollalaryn «şala qazaq» bolyp jürgen, qazaqpenen bırdei bolyp jürgen, özderı Rossiada ia Türkıstanda tusa da.
Sonan soŋ, bärıbır, sol şala-qazaq mollalary bolystyqqa sailanady. Sondai-sondai şala-qazaq bolystardan ne kütesıŋder, qazaqtar?! Olar senı, özderı qasqyr, qoidai köredı.
Sondai bır şala-qazaq bolys – meilınşe ataqty kısı, özı aqşa satuşy, būrynǧy molla bır aqyn qazaqqa düre saluǧa būiyrypty... bır qoi üşın. Sony ana kedei qazaq tauyp
bere almaǧan soŋ, sonda aqyn bolysqa kelıp ... jaqsy, ataqty qazaqtardyŋ ortasynda otyrǧanda, özderınıŋ tūqymdaryn sartqa qor qylǧan älgı aqyn sol şala-qazaqty maqtap öleŋ aitypty - danyşpandyǧyn Süleimenmenen (Solomonmenen. A.N.) salystyryp, qūt bilıgın – Eskendır Zūlqarnaiynmenen salystyryp, sol aqyn sorly, qaitsyn, qūtylam ba! -dedı.
Molladan bolǧan bolystar bızge, saǧan sondai jäbırşılık qylady. Qazaq halqy, sonda da, sen mūny baiqamaisyŋ, sonda da bız oilai bılmeimız – qazaqtar jamanşylyqtyŋ bärın de mollalardan aldy ǧoi dep jäne mollalardyŋ bärı de nadan dep te aita almaimyz!
Hoş, qyrda jaqsy, ūnamdy mollalar da bar. Bıraq qazaq arasynda köp qadırı joq. Bızdıŋ oilauymyzşa, mollalar özıne mındettı närselerdı halyqqa üiretse, jaqsy bolar edı, ädeppenen qazaqqa baqal kırgızıp, mollanyŋ aitqan haq sözderın ıŋgäläp,
qalai bolsa solai qylmai, eger de jaŋaǧy mollalardy baiqap baqsyn qylsa, jaqsy dın ǧylymyn häm odan bırınıŋ mınezınen jaqsy bolar edı. Molla – mındettı halyqqa ǧylym beruge.
Sonda da qazaqtyŋ taza mınezınıŋ köterıluı oŋai ma? Joq, qyrǧa sondai... mollalar kelgenınen berı aramdyq, jaman oiy joq, juas qazaq ziiandy, jalǧanşy bolyp kettı. Jaqsy qariialardyŋ aituy boiynşa, būrynǧy zamandaǧy bolǧandy aityp otyratyn: şariǧat ǧylymy häm bılım adamdy sondai qylmaǧan.
A.N. Q. oiazyndaǧy mollalardyŋ baiany. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. I tom.
– “Saryarqa” baspa üiı, Astana, 2009. – 123-127 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
“Adyrna” ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
