Taǵy bir qaıratty qazaq ómirden ótti. Ulttyq kolorıti mol, zııatty zııaly. Kúlli eńbegin qundylyqtardy qasterleýge, jádigerlikterdi jańǵyrtýǵa arnaǵan zerdeli zertteýshi. Ǵarıfolla Ánes... Kesheden beri áleýmettik jeli ony egile joqtap jatyr. Joqtaıtyndaı bar...
Ult rýhanııatynda aıryqsha iz qaldyrǵan, órisi men ónegesi kóp Ǵarıfollalar barshylyq. Qaı-qaısysy da eldik máselelerge barynsha atsalysty. Biri ónerimizdi órletti. Taǵy biri ǵylymymyzdy tórletti. Sondaı-aq ult murasyn jınaýǵa, zertteýge, jarııalaýǵa janyn salyp, tynbaı ter tókken taǵy bir Ǵarıfollamyz bar edi. Ol – Ǵarıfolla Ánes. Bir ózi bir ınstıtýttyń jumysyn jasaǵan ǵıbratty ǵalym. Bir ózi bir arhıvtiń isin júrgizgen mártebeli muraǵatshy. Bir ózi bir baspalar úıiniń sharýasyn atqarǵan bilikti baspager. Bir ózi búkil arystyń jıǵan-tergenin jalyqpaı saralaǵan abyroıly alashtanýshy.
Jalpy, ózimizge úlgi bolǵan Ǵarıfolla Ánes, Amanqos Mektep, Maqsat Tájimuratov, Marat Ábsemetov syndy aǵalarymyz Alash arystarynyń murasyn zertteýdi tym erte bastap jibergen-di. Ardaqtylarymyzdyń tulǵasy men týyndysyna áli de tolyq baǵa berilmeı jatqan tusta olar bul iske tas-túıin daıyn turdy. Jylymyq jyldardyń jaıly lebi sezile túsken shaqta Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Ǵarıfolla Ánes Qazan, Tashkent, Máskeý, Orynbor jáne basqa tarıhı muraǵa baı qalalardyń arhıvterinen baǵa jetpes qundy dúnıeler tapty.
«Elin súıgen erlerdiń ardaqty esimderin resmı oryndardan buryn árýaqqa syıynyp, aldymen ózimiz-aq aqtap jibergendeı edik», – dep eske alatyn ol. Bul ras edi. Zamannyń túzeler syńaıyn kún ilgeri barlaǵan ǵylymdaǵy aǵa býynnyń ókilderi jas perilerdi tomaǵasyn alyp, topqa salýǵa ázirlep jatty. Bul kóshti sol kezdegi saryýyz zertteýshiler, búgingi azýly alashtanýshylar Dıhan Qamzabekuly men Sultanhan Aqqulyuly bastady.
Elimizdegi bildeı bir ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda jumysyn jap-jaqsy atqaryp, aldaǵy jyldarǵa arnalǵan josparlaryn túzip, óz aýanymen tirlik keship júrgen Ǵarekeń bir kúni shuǵyl sheshimge bel býdy. Ol Qazaqstannyń repressııaǵa ushyraǵan zııalylarynyń murasyn zertteıtin «Arys» qoryn qurdy. Táýelsizdik alǵanymyzǵa bir-aq jyl ótken-di. Bul qor sodan beri úzdiksiz jumys istedi. Bul qordyń basshysy sodan beri bir kún de damyl kórgen joq. Qanshama tulǵany shyńyraýdan shyǵardy. Qanshama kitap basty. Qanshama enıklopedııa túzdi. Qanshama tarıhı murany qatarǵa qosty. Qanshama arhıvtiń esigin qazaq jurtyna aıqara ashyp berdi. Qanshama qazaq basylymynyń kitabı nusqasyn ázirlep, oqyrmanǵa usyndy. Endi kim jalǵastyrady ony? Jalǵastyrǵan kúnde de dál ózindeı bola ala ma?!
Ǵarıfolla áıgili qoryn qurǵan soń kóp ýaqyt ótpeı-aq men odan suhbat aldym. Bul kezde ol qalyń qara shashy jelkesin japqan, tipti onysyn Oralhan aǵanyń úlgisimen ıyǵyna qaraı jibere salǵan, otyz bes jastaǵy oıly jigit edi. Kózi ótkir, qaıraty mol. Qaıyspas Qaradóń batyrdyń qara kúshi mol qajyrly urpaqtary sekildi qaı iske de qulshynyp, saqadaı saı turdy. Ekeýmizdiń osy suhbatymyz «Jas alash» gazetiniń 1992 jylǵy 3 qyrkúıektegi sanynda jarııalandy.
Sol suhbatta ol óziniń «Arys» qoryn qurý jónindegi maqsat-mindetin bylaısha tápsirlegen-di: «Halqymyz sańlaqtardyń murasymen qaıta tabysyp jatyr ǵoı. Jón-aq. Al endi esimderi de, eńbekteri de jalpaq jurtqa keńinen tanymal emes, shyn máninde ulan-ǵaıyr mura qaldyrǵan, biraq jyldardyń qaltarysyna myqtap jasyrylǵan bozdaqtarymyz qanshama?! Olardyń murasyn kim izdemek? Oqyrmany on myńdap sanalatyn, múıizi qaraǵaıdaı kózi tiri qalamgerlerdiń ózi qaǵaz joqtyǵynan kitaptaryn shyǵara almaı júrgende jarty ǵasyrdyń jamylǵysyn jamylyp, jer qoınynda jatqan arystardyń asyl dúnıelerin bastyrýǵa kim usynady? Osyndaı árqaısysy atan túıege júk bolarlyq mindet arqalaǵan sansyz saýaldar Qazaqstannyń repressııaǵa ushyraǵan zııalylarynyń murasyn zertteıtin «Arys» qoryn qurýǵa degen nıetimizdi oıatty».
Ol osy baǵdarlamalyq tujyrymdamasyna árdaıym adal boldy. Kún-tún demeı tynbaı eńbek etti. Árıne, «Arysty» Ǵarekeń jalǵyz ózi ǵana jeke-jara jetektep, búkil beınettiń basy-qasynda taý kótergen Taýsoǵardaı jalǵyz ózi ǵana júrdi desek, artyǵyraq bolar edi. Onyń janynda árkez qazaqtyń myqty zertteýshi jigitteri boldy. Qaı-qaısysy da jan aıamaı, ynta-yqylasymen úles qosty. Degenmen bar salmaqtyń báribir basshyǵa túsetini barshaǵa aıan. Muny qor jetekshisi de únemi atap kórsetip otyrǵanyn aıtýǵa tıispiz.
Máselen, jańaǵy suhbatymyzda Ǵarekeń qashannan boıyna bitken qarapaıymdylyǵyna basyp, ádepki tujyrymyn odan ári sabaqtap, «Bul – osynaý mańyzdy ispen tek bizdiń ujym ǵana aınalysady degen sóz emes. Muny jurtymyz bolyp jumylatyn qasıetti paryzymyzdy atqarýǵa úles qosqymyz kelgeni dep baǵalaý kerek», – dep tııanaqtaı túsken edi. Úles bolǵanda qandaı! Taýdaı úles. Altyn qor. Asyl qazyna. Qazaq jurtyndaǵy barlyq kitaphanalardyń ajaryn ashyp turǵan dúnıelerdiń birsypyrasy – Ǵarıfolla Ánes shyǵarǵan kitaptar. Onyń baspasynan jaryq kórgen jádigerlikter ult zııalylarynyń jeke kitaphanalarynyń da qundylyǵyn arttyra túsedi. Obrazdy túrde aıtsaq, Ǵarıfola aǵamyz daıyndap, bastyrǵan kitaptardan kishigirim bir kitaphana jasaqtaýǵa bolatyn shyǵar...
Ǵarekeńmen úzeńgiles júrgeli qashan. Ol bárimizge úlgi-ónege kórsetti. Onyń qabilet qarymy shyǵarmashylyqtyń qaı-salasyn da aıshyqtap turar edi. Osydan otyz eki jyl buryn alǵan álgi suhbatymyzda oǵan «Kezinde kórkem dúnıeler jazyp júrgenińizdi de biletin edik...», – dep oı tastap, taǵy bir saýalǵa jeteleppiz. Al onyń jaýaby bylaı boldy: «Asqar taýdaı arystarymyzdyń marjandaı asyl ári súıekti dúnıelerin oqyǵannan keıin ózimniń shımaı-shatpaqtarymdy jazýǵa qalamym jorǵalamaı-aq qoıdy. Áýeli solardyń baǵa jetpes muralaryn shyǵaryp alaıyq, ózimizdiki qaıda qashar deısiń...».
Solaı! Ol maqsat-muratyn oryndaý úshin óziniń jeke shyǵarmashylyǵyn ekinshi kezekke yǵystyrdy. Budan ádebıet te, ǵylym da utyla qoıdy dep oılamaımyz.
Sonymen, ómirde óte qarapaıym bolsa da, úndemeı júrip-aq adam aıtqysyz ushan-teńiz is tyndyrǵan Ǵarıfolla Ánestiń bolmys-bitiminiń ereksheligi nede?
Birinshiden, ol Alash murasyn shashaý shyǵarmaı zertteýge ólsheýsiz eńbek sińirdi. Buǵan onyń ishki rýhanı daıyndyǵy mol boldy. Qazaqtyń asa tanymal, óte áleýetti azamattarymen birge Til bilimi ınstıtýtynda qyzmet istep, ǵylymı mektepten ótti. Odan soń táýelsizdiktiń alǵashqy qarlyǵashy ispetti, qazaqy qunary baı «Ana tili» gazetiniń Tiltaný bólimin basqardy. Bul basylymnyń bilikti basshysy, ulaǵat ustahanasynyń bas kórikshisi Jarylqap Beısenbaıuly iriktegen saıdyń tasyndaı asa talantty sarbazdardyń sapynda júrdi. Kıeli shańyraqtyń ǵylymı deńgeıin kóterý úshin aıanbaı is qyldy. Munyń bári Alash murasyn asqan uqyptylyqpen zerttep-zerdeleýine zor paıdasyn tıgizdi.
Ekinshiden, Ǵarekeń arystardyń shyǵarmalaryn ǵylymı turǵydan júıelep, kúrishti kúrmekten aıyryp, jiktep-jiliktep baryp usyndy. Ol qurastyrǵan jınaqtarǵa óte saýatty, joǵary deńgeıdegi ǵylymı túsiniktemeler jazyldy. Qolǵa alǵan dúnıesin júrdim-bardym jáne shalama-shekki daıyndaýǵa jol bergen joq. Bul sharýaǵa meılinshe falsh engizbeýge tyrysty. Qoljazba qabyldanǵannan bastap, baspahanadan shyqqansha jumys úderisiniń bárin tikeleı ózi qadaǵalap otyrdy. Asyǵystyq degendi asa unata qoımady.
Úshinshiden, Ǵarıfollanyń sensaııa degenge jany qumar emes-ti. Jurttan birden súıinshi surap, jarty álemge jar salatyn ádetten aýlaq boldy. Tapqan dúnıesiniń ózin segiz saraptaýdan, toǵyz tekserýden ótkizgen soń ǵana ǵylymı ortanyń talqysyna usyndy. Kitap shyǵarý barysynda osyndaı ustanymdy serik etti. Búgingi zamanda sabyr saqtaıtyn saýyty bar mundaı kisilerdiń óte sırek ekeni ras.
Tórtinshiden, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda tabylǵan qanatqaqty jádigerliktiń birazyn Ǵarekeń áriptesterimen birlesip, baspaǵa ázirledi. Ásirese, Halel Dosmuhamedulynyń «Alaman» atty kitabyn jaryqqa shyǵaryp, jurtshylyqty rýhanı oljaǵa keneltýi óz zamanyndaǵy eleýli jańalyq edi. Budan soń jyl saıyn birneshe jınaq ázirlep, oqyrmannyń qazynasyn molaıtyp otyrdy.
Besinshiden, ol – naryqqa kóshken jyldarymyzda sál tejelińkirep qalǵan enıklopedııalyq ádebıettiń klassıkalyq dástúrin qaıta jańǵyrtqandardyń biri. Tulǵalyq jáne mekendik enıklopedııalardy birinen soń birin shyǵaryp, oqyrmannyń kitap sóresin qasterli dúnıege toltyrdy. Sol arqyly mundaı jınaq daıyndaýdyń ózindik úlgisin de qalyptastyrdy.
Altynshydan, ult múddesin ulyqtaǵan alǵashqy qazaq gazetteriniń birazyn arhıvten izdep taýyp, mátinin qaıta súzip, jalyqpaı júıelep, saraptamadan ótkizip, tutas jınaq retinde toptastyryp, jurtshylyqtyń kádesine jaratty. Qazir bul kitaptar irgeli oqý oryndarynyń jýrnalıstıka fakýltetteri stýdentteriniń qoldan-qolǵa túsirmeı oqıtyn qundy jádigerlikterine aınaldy.
Jetinshiden, qazaq jyrynyń tabıǵatyn jaqsy túsinetin tııanaqty tekstolog ǵalym boldy. Ol bul turǵyda qazaq ádebıetin zertteýge búkil ǵumyryn arnaǵan áleýetti áriptesi, teńdessiz ǵalym Qabıbolla Sydıyqovtyń úlgisin ustandy. Ǵarekeń usynǵan jınaqtardyń mátindik mazmunyna osy ýaqytqa deıin eshqandaı syn pikir aıtylǵan emes.
Segizinshiden, ol ázirlegen kitaptarynyń korrektýrasyna basa mán berdi. Múmkindiginshe qate jibermeýge tyrysty. Qate ketip bara jatqan dúnıelerdi baspahanadan toqtatyp qoıyp, qaıta basqan kezi de boldy. Óziniń mańdaı terin tógip, qajyr-qaıratyn salǵan eńbeginiń oqyrmanǵa sapaly kúıinde jetýi úshin jan alysyp, jan berdi.
* * *
Mine, biz osyndaı adamdy joǵalttyq. Endi toǵyspas joldar torabyn qosyp, bir ózi birneshe mindet atqarǵan onyń orny qalaı tolmaq?! Rýhyńyz shat bolsyn, Ǵareke! Bekem bolyńyz, Baǵdan jeńeshe!
* * *
Ǵarekeń ǵaryshqa jol tartty...
Baýyrjan Omaruly
