(Maqalanyŋ tüpnūsqadaǧy taqyryby: "Qazaq tarihy. Söz basy")
Tarih deitın: būrynǧy ötken zamannyŋ jaiynan söilep tūratūǧyn, būrynǧy ötken kısılerdıŋ ısınen habar beretūǧyn bır ılım. Qazaqtyŋ köbı ony «şejıre» dep aitady. Bū zamannyŋ ǧalymdary tarihty eŋ oŋdy mūǧalım dep tüsınedı.
Tarih – tüzu jöndı üiretuşı dep aitady. Tarih halyqty tüzu jönge sılteuşı bolsa, oǧan dünie de tüzuşılıktıŋ kıtaby. Tırşılıktıŋ jolbasşysy deuge de bolady. Keleşek künnıŋ qandai bolaşaǧyn bıluge tarih anyq qūral bolady.
Özınıŋ tarihyn joǧaltqan jūrt, özınıŋ tarihyn ūmytqan el – qaida jürıp, qaida tūrǧandyǧyn, ne ıstep ne qoiǧandyǧyn bılmeidı, keleşekte basyna qandai kün tuaşyǧyna közı jetpeidı.
Bır halyq özınıŋ tarihyn bılmese, bır el özınıŋ tarihyn joǧaltsa, onyŋ artynşa özı de joǧaluǧa yŋǧaily bolyp tūrady. Dünie de öŋge jūrttar qatarynda kım qor bolmaiyn, tūqymym qūryp qalmasyn degen halyq özınıŋ şejıresın imani dərejesınde ūǧyp bıluge tiıs bolady.
Qazaq ışınde hər üidıŋ otaǧasy, hər auyldyŋ aqsaqaly tūrǧan bır şejıre, būrynǧy ötken-ketkennen estıgen bılgenı bolsa, keiıngı jastarǧa sonyŋ bərın aityp otyrady. Bıraq el ışınde jürgen şala mollalar, tarihtyŋ ne ekenın bılmegen nadan qojalar tarih dese ekı qūlaǧy tık tūrady. «Təiırı, tarih nege kerek?! Ol ne aitady deisın; ənşeiın ertegı, ötırık qoi! Qūdaidyŋ būiryǧy emes, Mūhammedtıŋ sözı emes, ony oqu-bılu ne kerek!» dep aŋdau elge aramzalyǧyn qylyp, tarihtan jūrttyŋ köŋılın suytady.Tarih ne aitady? –deseŋız, onyŋ aitatyny mynau: bızdıŋ būrynǧy babalarymyzdyŋ kım ekendıgı; olardyŋ düniede ne ıstep, ne bıtırgendıgı; qandai quaty barlyǧy, ol quatty ne orynǧa jūmsaǧandyǧy; ıstep jürgen ısınıŋ qaisynan paida, qaisysynan zarar körgendıgı; būrynǧy babalarymyzdyŋ dosty-dūspany kım ekendıgı; ne sebeppen baǧy taiǧandyǧy jəne soǧan ūqsas ısterdıŋ barlyǧyn tarih söilep tüsındırıp tūrady. Būrynǧy babalarymyzdyŋ basynan keşken jaqsy-jaman qandai uaqiǧa bar bolsa, onyŋ bərı de ötkendegı bır ıstıŋ nətijesınen tuǧan bolady. So sekıldı, keleşekte bızdıŋ basymyzǧa tüseşek bır uaqiǧa, osy künde qylyp jürgen ısımızdıŋ nətijesı bolmaqşy. Tarih oqysaq, onyŋ sözın oqysaq qandai ısten qandai nətije tuatynyn anyq bıletın bolamyz: jaqsy ısten jaqsylyq, jaman ısten – jamandyq tumaqşy. Būrynǧynyŋ «ne ekseŋ – sony orarsyŋ» degen sözınıŋ tereŋ maǧynasy osy. «Qūdai ne jazsa – sony körermız» deu soqyrlyqtyŋ belgısı, taǧdyr da jazǧany bolar deu –aqymaqtyqtyŋ belgısı. Şönkı (!) adam nenı tılese, Qūdai sony taǧdyr qylmaqşy. Tıken ekken jerge bidai şyqpaqşy emes, aǧaştyŋ tamyryna baltanyŋ jüzı tise – qūrymaqşy. Būrynǧynyŋ köbı küş-quatty tiıstı ornyna jūmsamai, bırınıŋ közın bırı şūqudan uaqyty artylmady, ıstegenınıŋ bərı jəbır, zalym boldy; qalǧanynyŋ bərı zorlyq-zombylyq edı. Qaneki! Dünie ahirette sonysynan ne paida körmekşı?! Qiamet künıne deiın sauaby baryp tūratyn ısı qaisy? Bərı de qabırde şırıp jatyr. Janynyŋ körgen künı qandai ekenı Qūdaiǧa ǧana məlım! Eger tarih oqysaq, paidasy bar ıstıŋ qandai ekenın bılıp, sony ıstemekşımız! Zaraly ısten qaşpaqşymyz! Būrynǧynyŋ oŋdy ısınen ülgı almaqşymyz! Osy künde ıstep jürgen ısımız, qylǧan jūmysymyz, mınez-qūlqymyz, sözdıŋ bərı keiıngılerge tarih bolyp qalady. Būrynǧynyŋ tarihy jazylmai qaluşy edı, endıgı tarih künı-künımenen jazylyp tūrylady. Keiıngıler ǧibrat alarlyq ülgı tastap ketıp alǧys alarmyz ba? Joq, dalaǧa laǧyp, jönsız ketıp qarǧys-laǧynet alamyz ba? Keudesınde közı bar adam köp oilanarlyq jūmys. Tarih – tüzu, jöndı üiretuşı; tarih tüzuşılıktıŋ kıtaby; tarih tırşılıkte jolbasşy deitınımız osy. Bız əzırgı sözdı osynyŋ menen qysqarta tūramyz. Mūnan soŋ «Qazaq» gazetınde qazaqtyŋ anyq şejıresın jazyp tūrmaqşymyz.
Türık balasy. Qazaq tarihy. Söz basy. «Qazaq», 1913, № 2. // Älihan Bökeihan. Şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. III tom. - "Saryarqa" baspa üiı, Astana, 2009. - 375-376 better.
Daiyndaǧan: Arman ÄUBÄKIR,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
