Şyŋǧystaiǧa jol tüsse, eŋ äuelı ızdeitınımız – ekı qariia. Ekeuı de jazuşy Oralhan Bökeidıŋ bala küngı, bozbala şaǧyndaǧy, eseigen kezdegı dostary. Ekeuı de qalamgerdıŋ keiıpkerlerı. Közı tırı keiıpkerlerı. Bırı – Amanjan Nūqsarin, ekınşısı – Nūrlan Äkımbaev.
Jaqynda Şyŋǧystaiǧa barǧanymyzda Oralhan Bökeidıŋ auyldaǧy synyptasy, bala küngı dosy Nūrlan Äkımbaev aqsaqalmen emen-jarqyn äŋgımelesudıŋ sätı tüstı.
«MENI "ŞOIYNQŪLAQ", ONY "QİQAR" DEP ATAITYN»
Bızdı aqsaqaldyŋ üiıne Şyŋǧystai auylynyŋ būrynǧy tūrǧyny, bügınde Katonqaraǧai auylynda tūratyn Qainar Qsekin aǧamyz bastap barǧan. «Oblystyq auruhanadan kelıp otyrmyn. Myna jambasym mülde qozǧalmai qalǧan (sol jaq aiaǧyn körsettı). Soǧan operasiia jasady» degen aqsaqal äŋgıme bastalmas būryn özınıŋ küiı kelmei otyrǧanyn aŋǧartyp.
«Oralhan Bökei jaiynda az aitylyp, az jazylǧan joq qoi. Degenmen Sızdıŋ ışıŋızde jürgen, aitylmaǧan dünieler bar ma?» dedık bız Oralhandy aitsaq köŋılınıŋ kıltı şeşıler degen ekıūşty oimen. «Tügım joq. Bärı bıtken» dedı äuelde sözge saraŋdyq tanytyp. Bırdeŋege ökpelı sekıldı. Köŋılınde bır kırbıŋ bar siiaqty.
«Bala kezınde Oralhanǧa eŋ jaqyn bolǧan adamdardyŋ bırı sız deidı ǧoi» dedık jazuşy esımın ekı märte qaitalap. Sodan keiın ǧana aqsaqaldyŋ qabaǧy jazylyp, operasiia jasalǧanyn bır sät ūmytqandai azdap aşyla söilei bastaǧan. «Jasym 76-ny bıtırıp qaldy. 50 jyldan berı aitylmaǧan ne qaldy?! Sodan berı kelmegen kısı joq. Menı myna Şymkent köp jyrlady ǧoi. Ekı-üş jyl boiy televizorynan tüsırmei. «Aiǧaq» degen gazettı bılemısıŋ. Sonyŋ prezidentı Dulat Äbış degen azamat Oralhandy ızdep, 2009 jyly kelgen. Sodan keiın jyl saiyn kelıp otyrdy. Odan bölek jyl saiyn Oralhan Bökei atyndaǧy körkem söz oqularyna baryp tūramyn» degen bır tynystap. Būdan ärı äŋgıme auany balalyq şaqqa oiysqan. Bır baiqaǧanymyz, Nūrlan aqsaqalǧa Oralhan Bökeidıŋ el tanyǧan jazuşylyǧy, qairatkerlıgı emes, bala kezdegı dostyǧy, synyptastyǧy qymbat sekıldı. Ony «anau», «ol» dep özıne jyly tarta söilegen sözderınen aŋǧarǧandai boldyq. «Menıŋ äkem Seiten men Oralhannyŋ äkesı Bökeidıŋ üiı Şyŋǧystai auylynyŋ künşyǧys jaq şetınde boldy. Aramyzda üi joq. «Naǧyz dostyq bala kezdegı dostyq» deidı ǧoi. Sol däurenımız bırge öttı. Bırınşı synypqa bırge bardyq. Onşaqty bala auylda bırge östık. Sonyŋ ışınde Oralhan menı täuır kördı. Men qara küşke myǧym boldym. Anau (O.Bökei) qara tılge myǧym boldy. Töbelestı anau bastap beredı, men aiaqtaimyn, äkri (küldı). Qaruly, küştı bolǧandyqtan ba, menı bärı Şoiynqūlaq dep ataityn. Oralhandy Qiqar deitınbız. Ol özı ūnatpaǧan, jaqtyrmaǧan adamymen dūrys söilespeitın. Terıs jauap berıp, keketıp söileitın ädetı bar-tyn. Sodan balalar «osy ylǧi qiqarlanyp tūrady» dep Qiqar atap ketkenbız. 1957, 1958, 1959 jyldary bız 15-16 jasqa kelıp, endı es bılıp, etek-jeŋımızdı jiyp jatqan kezde eldıŋ jaǧdaiy auyr boldy. Soǧystan keiıngı eleŋ-alaŋ şaq. Ol kezde osynda 6-7 jetı bala bolsa bır küpäikenı mektepke tüske deiın bır bala, tüsten keiın bır bala kiıp baryp keletın. Ekınşı auysymǧa baratyn bala älgı küpäikenı kütıp otyratyn. Sol jyldary mektep bıtıru keşıne kiıp baratyn jönı tüzu kästöm taba almadyq qoi. Oralhannyŋ jaǧdaiy da mäz boldy dei almaimyn. Bır aiaq qara köje men bır tılım qarma nan tabylsa, soǧan qanaǧat qylyp jüre beretınbız. Jasyratyny joq, 60-70 jyldarǧa deiın bütın şalbar kigen joqpyz. Ylǧi jamalǧan şalbar kidık. Sömke degen atymen joq. Oralhan bastaǧan tört-bes bala matadan tıgılgen dorbany alyp mektepke baratynbyz. Sondai jaǧdaida ömır sürdık. Bızdıŋ balalyq şaǧymyz sondai zamanmen tūspa-tūs keldı. Oralhan üide tört qyzdyŋ arasynda jalǧyz ūl boldy. Men – on balanyŋ ülkenımın. Eŋbekke erte aralasyp, erte eseidık. Jazǧy, köktemgı kanikul kezderınde ülkenderge bolysyp, mal azyǧyn daiyndadyq. Mal fermalaryna baryp, qar kürep, qi oidyq. Jaz ailarynda Şabanbai jailauyna baryp şöp şaptyq. Oralhan ekeuımızdıŋ bır jyl traktordyŋ artynda käselkede otyrǧanymyz bar. At jegıp te şöp şaptyq talai. Säl eseigen soŋ şömelenıŋ tübınde tūryp şöp äperdık. Qysqasy, Oralhan Almatyǧa ketkenşe qatty aralasta boldyq. Bırınşı äielı Aimanmen şaŋyraq kötergende menı küieu joldas qyldy. Odan keiın qoiymdy qūrttap, airanymdy ūrttap öz şaruammen jürdım de, Oralhan kelgen kezde keide auylda bolmai qalyp jürdım (äŋgıme osy tūsqa kelgende «Sonda da kelgen saiyn şäiǧa şaqyryp otyrdyq qoi» dep sözge qosyldy samauyrdan bızge babyn keltırıp şai qūiyp otyrǧan jeŋgemız). Menı sovhozdyŋ jūmysy oŋdyrama-ei. Bır kün qalyp qoisaŋ sovhozdan ne jūmystan şyǧaryp tastaidy» dep bır toqtady. Toqtady da, sovhoz jūmysynan sol kezde şyǧa almaǧanyna, Oralhanmen bırge bola almaǧanyna ökıngendei keiıp bıldırdı. Söittı de «Myna bıreuıŋdı qoiyp otyrmysyŋ-ei» dep üstel üstınde jatqan diktofonyma köz qiyǧymen ürke qarady.
«MENI NEMIS QYZYNA ǦAŞYQ QYP JAZYP QOIYPTY»
«Oralhan turaly jylda aitam, – dep jalǧastyrǧan odan ärı äŋgımesın. – Byltyr audanymyzdaǧy Belqaraǧai atyndaǧy mektepke Oralhan Bökeidıŋ esımı berıldı. Auyl azamattary Oralhannyŋ 75 jyldyǧyna orai 10 medal ıstetıptı. Sonyŋ bıreuın menıŋ keudeme taǧyp, şapan japty. Oralhan Bökei atyndaǧy körkem söz oqularynda da ylǧi aitam. Studentter ızdep keledı. Oralhan jaiynda aitudaiyn aityp-aq kele jatyrmyn».
«Sonda aitylmaǧan ne qaldy?» deimız bız tyqaqtap Oralhan Bökei jaiynda eşkım estımegen, josyny bölek äŋgımenıŋ şetı şyǧar ma eken dep. «Eşteŋe qalǧan joq qoi deimın» dep osy jerde taǧy da sözge aralasty bızge samauyrdan baptap şai qūiyp otyrǧan jeŋgemız.
«Sız altyn sandyqsyz ǧoi. Ol kısınıŋ bükıl syryn bılesız» dep üstemelete tüsemız bız. «Syryn bılgende, Oralhan kısıge qosylmaityn. Sondai täkäppar bolatyn. Men aitam ǧoi: «Öi, aspanǧa qarap tūrasyŋ ǧoi sen. Nemenege qaraisyŋ?» dep. «Aspanǧa qarap tūratynym, myna, tömenge aiaǧyŋnyŋ basyna qarap, mūrnyŋdy şūqyp tūrsaŋ, senı albasty basady. «Aspanda Qūdaidan basqa senerıŋ joq qoi» dep qarap tūramyn. Qyzǧanasyŋdar ma sony» deitın. Oralhannyŋ Almatydaǧy jazuşy dostarynyŋ bırazyn bılemın. Ol Almatyda da sol täkäppar mınezınen tanbapty. Jazuşylardyŋ barlyǧy Oralhannan qorqady eken-ei sol kezde. Oralhanmen bırge jürgen Serık Janäbıl degen jazuşy maǧan aityp edı: «Oooo, Oralhan kele jatqanda «Altaidyŋ kerbūǧysy kele jatyr» deitınbız. Ol kele jatqanda aldynan şyqqan adamdardyŋ qol beretınıne qol beredı de, qol bermeitınınıŋ tūsyna kelgende sausaǧynyŋ ūşyn ǧana berıp «äup, püşt» dep tüşkırıp, jürıp ketetın». Rasynda, onyŋ mınezı özgeşe boldy. Mektepte jürgende de bızge qaraǧanda bırtürlı özgeşeleu boldy» dep özgeşe mınezdı jazuşynyŋ özgeşe mınezderın saǧyna eske aldy.
– Nūrlan aǧa, Sız Oralhan Bökeidıŋ bırneşe şyǧarmasyna keiıpker bolypsyz. «Mynau äppaq düniedegı» nemıs qyzy Luizaǧa ǧaşyq bolatyn Nūrlan Sız emes pe? «Dünie appaq nūrǧa şomylǧan... appaq dünie, sol appaq düniede Luiza ekeuı astarynda aqboz at bar, qatarlasa şauyp jarysady. Kümıs jaldy at ne şappai, ne ūşpai beimälım sapar, maqsatsyz baǧytqa baiau qalyqtap barady-ai. Nūrlan alǧaşynda bır orynda tūrǧandai sezındı. Astyndaǧy attyŋ appaq jaly men nemıs qyzynyŋ altyn şaşy jelmen jelbırep, mynau aqboz älemnıŋ jalyndaǧan jalauyna ainalǧan...» dep surettep edı sol äŋgımede jazuşy Sızdıŋ körgen tüsıŋızdı.
– Ol özı ǧoi, äkri. Nūrlan dep menı nemıs qyzyna ǧaşyq qyp jazyp qoiypty.
– Sonda ǧaşyq bolǧanyŋyz ras pa, ötırık pe?
– Qalai ǧaşyq bolasyŋ?! Onyŋ jasy ülken ǧoi. Ol kezde auyldarǧa därıgerlerdı, mehanikterdı syrttan äkeldı emes pe?! Äŋgımedegı agronom qyz sol kezde kelgen. Özı äppaq, şaşy äŋgımede surettelgendei altyndai sap-sary bolatyn. Jürıs-tūrysynyŋ özı qyzyq. Bızdıŋ körşımız orys edı. Ol sonda tūrdy. Balalar älgı qyzǧa syrtynan qyzyǧa qarap jüretınbız. Bızdıŋ auylda ekı-üş jyl jūmys ıstedı. Sony keltırıp alǧan ǧoi. Anau qiystyrǧanǧa bäle bolatyn.
– Sızdı nemıs qyzyna ǧaşyq qyp qoidy. Ony şyǧarmany oqyǧanda bıldıŋız be? Renjımedıŋız be?
– Joq, qaita quandym.
– Apai, Sız renjıgen joqsyz ba? Aǧamyzdy ǧaşyq qyp qoiǧanyna.
– Joq, ol kezde bız üilenbegenbız. Būl kısı kımge ǧaşyq bolmady?! Qaisybırın aitaiyn, – dep äzıldedı jeŋgemız.
– Oralhan Bökeidıŋ taǧy qandai şyǧarmalaryna keiıpker boldyŋyz?
– Ekı povest, ekı äŋgımesıne keiıpker bolyppyn. «Qasqyr ūlyǧan tün» degen äŋgımesınde taǧy da Nūrlan boldym. «Şūǧyla» degen äŋgımesınde özın Nūrlan, men Mūqtar dep qoiypty. Sosyn «Qar qyzynda» menı Nūrjan dep alypty.
– Ol kısı «Senı şyǧarmalaryma keiıpker qylam» dep sızge aituşy ma edı?
– Aitpady. Şynymdy aitaiyn, men onyŋ jazǧandaryn ol ömırden ötkenşe oqyǧam joq. «Senıŋ jazǧandaryŋ maǧan jaqpaidy» deuşı edım özıne. Ol qaitys bolǧannan soŋ şyǧarmalaryn tük qaldyrmai oqyp şyqtym. Adamdy tırı kezınde baǧalamaimyz ǧoi. Oralhan ortamyzdan ketıp qalǧannan keiın bala kezden bırge ösken dostyǧymyz, ötken-ketken jäitter köz aldyma kelıp, köŋılım bosap jyladym.
«GAZETKE ORAP, QOIYP QOI. ŞEŞEME APARYP BEREMIN»
Osy jerde jūbaiymen bırge Nūrlan Äkımbaevtyŋ halın sūrai kelgen, özın Gülsara Qaşqynbaeva dep tanystyrǧan apamyz sözge aralasty. Menı bır taŋǧaldyrǧany, Nūrlan Äkımbaev aǧamyz siiaqty būl kısı de jazuşy şyǧarmalaryn dünieden ötken soŋ jata-jastana oqi bastapty. «Auyldaspyz ǧoi. Oralhan menen 4 jas ülken. Ony körgende «Sen ötırık jazasyŋ» deitınmın. Sonda aitatyn: «Sender qandai qyzyqsyŋdar? Äŋgımelerımnıŋ 30 prosentı şyndyq bolsa, qalǧany körkemdık qiial. Äitpese qarabaiyr bolyp şyǧady» deitın. Nūrlan aǧa da aityp otyr ǧoi. Oralhannyŋ közı tırısınde äŋgıme-povesterın kışkene oqyp: «Oi, qoişy, keiın oqyrmyz» dep jöndı män bermei, tastai salatynbyz. Keiınnen bız Şyŋǧystaidan köşıp, Öskemennıŋ şetıne baryp tūrdyq. Būl kezde Oralhan ömırden ötken. Basqa qala, basqa jer. Auylymyzdy, Şyŋǧystaidy saǧynamyz. Üide Oralhannyŋ üş-tört kıtaby bar. Şal ekeuımız Oralhannyŋ baiaǧyda oqymaǧan kıtaptaryn bırınen keiın bırın oqyp, jatqa bıletın boldyq. Oqimyz da, Şyŋǧystaida jürgendei bolamyz. Auyldyŋ köşelerın kezıp, qai jerde qandai aryq bar, sodan attap kele jatqandai äserde bolamyz. Surettegende, ǧajap suretteidı ǧoi. Änşeiın sözben kartina salǧan siiaqty. Söitıp, auylǧa degen saǧynyşymyz basylady. Şynyn aitqanda, Oralhan şyǧarmasy arqyly özımızdıŋ jaqtyŋ ädemılıgın, qymbattylyǧyn, janymyzǧa sonşalyqty jaqyndyǧyn sezındık. Qazır oilap otyrsam, Oralhanǧa būrynyraqta aitqan sözderımız ol kısıge erkelegendıkten aitylǧan ba dep oilaimyn. Äitpese jazuşyny erekşe qūrmetteimız» dep aǧynan jaryla söilegen Gülsara apaiymyzdyŋ sözınen jerlesterı qalamgerdı közı tırısınde dūrys baǧalamai almady degen oidyŋ ūşqynyn aŋǧarǧandai boldyq.
«Oralhan būlai bolady, mūndai därejege jetedı dep oilaǧan joqpyz. Bala kezde äkemızdıŋ jyrtyq etık, jyrtyq şalbaryn kiıp, älgı qoldan tıkken şüberek sömkege jarty qarmadan salyp alyp mektepke baratynbyz. El jüdeu. Ekı üidıŋ jaǧdaiy da auyr. Oralhannyŋ şaŋyraǧynda özderı 5 bala, äkesınıŋ ekı ınısı, ekı qaryndasy tūrdy. Äkesı auruşaŋ boldy. Men 10 bıtırgem joq. «Şopyr bolam» dep 8 bıtırdım de ketıp qaldym. Äkem frontovik. Oralhan ekeumızdıŋ üiımızdıŋ ortasynda bır aq tas bolatyn. Oralhan 10 bıtırgende mūǧalımder «mektep bıtıru keşıne mındettı türde kästöm kiıp kelulerıŋ kerek» deptı. Senemısıŋ, ol kezde kästöm degennıŋ ne ekenın bılmeimız. Älgı aq tastyŋ üstınde otyryp alyp «kästömdı qaittık?» dep bas qatyrdyq. Mende äkem qūdalyqtan kiıp kelgen jaman kästöm bar edı. Ol da jaramady. Söitıp aŋtarylyp otyrǧanda Oralhannyŋ äkesı Bökei: «Men qazır magazinge baryp, bılıp keleiınşı» dedı. Bır zamanda Bökei keldı. Qoltyǧyna bırdeme qystyryp alǧan. «Mıne» dep qolymyzǧa ūstatty. Aq tastan tüsıp qarasaq, äkelgen düniesı jylt-jylt etedı. Astary joq. Bertın bıldık, qazır baquatty adamdar kietın tüngı pijama eken. Ony ana kısı de bılmegen. «Jyltyldap tūr, jaqsy» deidı. Sodan ne kerek, Oralhan kästöm taba almai bır aq köilekpen mektep bıtıru keşıne kettı ǧoi deimın.
– Bızdıŋ bıluımızşe, Oralhan Bökeidıŋ otbasynda jazuşy joq. Jazuşy boluyna ne äser ettı?
– Ärine, äuelı Alla bergen özınıŋ boiyndaǧy talanty. Ekınşıden, ol kezde «Leninşıl jas» gazetı men Jūldyz» jurnalynyŋ dürkırep tūrǧan kezı. Ekı üidıŋ ortasynda sovhozdyŋ bai kıtaphanasy boldy. Oralhan joǧaryda men ataǧan gazet pen jurnaldy üzbei oqityn. «Fariza Oŋǧarsynovanyŋ öleŋın qaraşy, myna jazuşynyŋ äŋgımesın qaraşy» dep ädebietke bala kezden yntyq boldy. Oralhan auyldaǧy ülken kıtaphananyŋ barlyq kıtabyn tauysty desem artyq aitpaspyn. Dalada, kök şöpte jatyp alyp kıtapty bırge oqitynbyz. Sonyŋ bärı äser etken boluy kerek. Äkesı Bökei tūiyq adam boldy. Köp söilemeitın. Şeşesı Küliia aduyndy, şiraq kısı edı. Üiıne barǧanda: «Neǧyp jürsıŋ? Araq ızdep keldıŋ be?» dep bas-aiaǧyŋdy tekserıp otyratyn. Oralhannyŋ da qyzyq mınezderı köp. Auylǧa kelgende dastarhan jaiyp, jambas qoiamyz ǧoi. Sonda «Ei, andaǧy jambasyŋdy kespe» deidı. «Nege?» deseŋ, «Gazetke orap, qoiyp qoi. Şeşeme aparyp beremın» deitın. Şeşesın keremet qūrmettedı. Qai üige barsa da, söitetın. Şeşesı de «Älgı jalǧyzym» dep emırenıp otyratyn.
Jalpy, Oralhan auylǧa kelgen saiyn üige şaqyrmasaŋ da özı keletın. Äkesınıŋ ınısınıŋ üiı bar. Soǧan ketıp bara jatady da bızge kırıp şyǧady. Keide üidıŋ ışıne eskertu jasap: «Älı kedeisıŋder ǧoi özderıŋ, bälenbai da tügenbai, tamaqtaryŋ qalai pısken, ana tösektı qalai salǧansyŋ, kiımıŋ qalai» degen syŋaidaǧy sözderdı aitady. Myna kısı qysylatyn. «Söitıp otyryp şäidı ölıp-talyp ışedı. Ettı de jeidı. Mınezı sondai qyzyq edı. Qaljyŋy qaisy, şyny qaisy, sony ūqpai qalatyn edık» dep osy jerde sözge qosyldy samauyrdan baptap şäi qūiyp otyrǧan jeŋgemız. Jeŋgemızdıŋ sözın ary qarai Nūrlan aǧamyzdyŋ halın sūrauǧa kelgen Gülsara apa jalǧap kettı. «Oralhannyŋ qylyqtaryn eske alyp jatyrmyz ǧoi. Onyŋ şeşesı Küliia tolyq, etjeŋdı kısı boldy. Juan kısınıŋ etalony Küliia bolatyn. Bır künı Oralhan büi deidı: «Bärıŋ «Küliia-Küliia» deuşı edıŋder. Auyl tolǧan Küliia bopsyŋdar ǧoi». İä, bügınde bız de tolyp kettık qoi» dedı Gülsara apa sözınıŋ soŋyn äzılge süiep.
– Nūrlan aǧa, Oralhan Bökeidı soŋǧy ret qaşan kördıŋız?
– Soŋǧy ret Ardaq degen ekınşı äielımen kelgen kezde kördım. Audan basşylary, jora-joldastarymen bırge sudyŋ boiyna kökke şyqtyq. Sonda «Myna äieldı qaidan tauyp alǧansyŋ? 20 jas kışı ǧoi» dedım özıne. «Būl Jazuşylar Odaǧynyŋ aldynda bızdı tekserıp otyratyn därıger, medbike. Sol jerde tanystym» dedı Oralhan. Ana kelınşek: «Myna kısı «başpaiym auyryp tūr, sausaǧym auyryp tūr» dep ylǧi keletın» dedı äzıldep. Soŋǧy ret körgenım sol. Amanjan sekıldı Oralhan menı de Almatyǧa şaqyrǧan. Ol kezde ekı balam bar. Köp-körım brigadir bolyp jūmys ıstep jürdım de, «Almatyda ne bar?» dedım.
Äuelde «Tügım joq. Bärı bıtken» dep sözge saraŋdyq tanytqan aqsaqal Oralhan jaiynda söilegen saiyn şapqan saiyn tynysy aşylatyn känıgı tūlparlardai bauyryn jazyp, aǧynan jaryldy. Kökeide jürgen syrlaryn, äldekımderge aita almai jürgen ökpe-nazyn da jasyrmady. «Byltyr Oralhannyŋ 75 jyldyǧyn bızdıŋ audan dūrys atap öte almadyq. Mäsele köterıp edık: «90 jyldyqty äzer ötkızdık. Qarajat joq» dedı. Tek Belqaraǧai mektebı ǧana mal soiyp, qūran oqytyp, atap öttı. Oralhan kün ötken saiyn ūmytylyp bara ma dep qorqamyn. Astanada jazuşy Älıbek Asqarov bar. Oralhandy anda-sanda qozǧap, qauzap jüredı. Didahmet qaitys bolyp kettı.
Äi, Azamat, Oralhan büitıp aitatyn ei. «Basqa öŋırlerge, äsırese oŋtüstık oblystarǧa barǧanda audannyŋ bırınşı hatşysy şekaraǧa deiın äkep tastasa, kelesı bır hatşy şekarada tosyp tūryp, alyp ketetın. Katonǧa kelsem, Şyŋǧystaiǧa jete almaimyn. Audandyq gazet redaksiiasynyŋ jaman «Ural» motosiklımen äreŋ äkep tastaidy» deitın edı jaryqtyq keiıp. Bır jaǧy Sovet zamanynda audannyŋ bırınşı hatşylary men sovhoz direktorlarynyŋ köpşılıgı özge ūlt ökılderı boldy ǧoi. Būl da äser etken şyǧar. Ne desek te, tuǧan audanynda közı tırısınde laiyqty baǧalanbady. 28 qyrküiek tuǧan künı ǧoi. Byltyr audan ony da ötkızbei qoidy. Bızdıŋ jergılıktı halyq qyzyq qoi. Auyldyŋ qarapaiym adamdary keide «Oralhan bızge ne berıptı?» dep orynsyz pıkır aityp jatady. Jastau kezımde osy üşın qyzyl keŋırdek bolyp daulasyp, töbeleske deiın baratynmyn. «Oralhan senderge ne beredı? Qapşyq-qapşyq aqşa bere me? «Katon degen el bar, Şyŋǧystai degen jer bar» dep alaqandai auyldy törtkül düniege tanytqan joq pa? Sodan artyq ne kerek? Auyldaǧy jalǧyz köşege asfalt saldyrǧan Oralhan ǧoi. Sender qyzǧanasyŋdar. Tıptı qyz alyp, qyz berısken özge öŋırdıŋ azamattary «Oralhan auylymen qūda boldyq» dep maqtanady. Sender otyryp alyp bır-bırlerıŋdı kündeisıŋder» deimın yza bolyp. Qazır adamdarǧa mındettı türde bırdeme beru kerek. Odan basqa tük kerek joq.
Oraiy kelgende bır jäidı aitaiyn. Joǧaryda Oŋtüstıkke barǧanymdy aittym ǧoi. Sol kezde oŋtüstık jūrtynyŋ Oralhanǧa degen zor qūrmetıne riza boldym. Saryaǧaş audanynda jaryq köretın bır gazet 1-ınşı betıne «Bızdıŋ elge Oralhannyŋ dosy keldı» dep ülken maqala berıptı. Saryaǧaşta menımen kezdesu jasap, şapan kigızdı. Taŋǧalǧanym, ondaǧy adamdar «Myna aqsaqal Oralhannyŋ bırge ösken dosy» dep dauystaryn şyǧarmai, bır-bırımen sybyrlap söilestı. «Köke» dep qoltyǧymnan alyp, airyqşa qūrmet körsettı. Eşqaisysy aldyŋnan kese köldeneŋ ötpeidı. Söitıp, «Köke» atandym. «Menıŋ özıme mynadai qoşemet bolsa, Oralhannyŋ özın qalai qūrmetter edı» dep oiladym ıştei. Öskemende Oralhandy därıptep jürgen Taŋatqan Tümenbaev degen myqty azamat bar. 44 mekteptıŋ būrynǧy direktory. Oralhan ruhyna as berıp, bızdı qonaqqa şaqyrdy. Amanjan ekeumızge jol-qarajatattaryŋa dep 5 myŋ teŋge salyp jıberıptı. Ūjymmen jaqsy kezdesu ötkızdık. Oralhan esımın ūlyqtap jürgen osyndai jekelegen azamattarǧa riza bolasyŋ. Al endı Oralhannyŋ 75 jyldyǧynda özımızdıŋ audannyŋ azamattaryna azdap keiıdım. Qazır zeinetkermın. Jiı auyryp qalamyn. Bır-ekı siyrym men 5-aq qoiym bar. «Jomarttyŋ qolyn joq bailaidy. Jylqym bolsa, Oralhannyŋ 75 jyldyǧyna aparyp, soidyryp, Qūran baǧyştar edım» dep sol kezde qatty qapalandym. Şynymdy aitaiynşy, būryn Oralhandy men de moiyndamai jüretūǧynmyn. Soŋǧy kezde şyn jüregımmen moiyndadym. Synbaityn temır, ötpeitın adam joq. Oralhan menı täuır kördı. Qalǧan elge jalǧanda des bermeitın Oralhan menıŋ sözıme toqtaityn. Ömır öttı. «Qūlan qūdyqqa qūlasa qūlaǧynda qūrbaqa oinaidy», «Ölı arystannan tırı tyşqan artyq» degen qazaqtyŋ maqaldary bekerge aitylmaǧan eken. Kärtäiıp şama ketken soŋ qūdyqqa qūlaǧan qūlan sekıldısıŋ. Qūlaǧyŋda qūrbaqalar oinaidy. Yza bolasyŋ. Qazır Oralhandy oilai berem. Bala kezden, jas kezden bırge ösken soŋ ūmytylmaidy eken» dep tüidı sözın aqsaqal.
TÜIIN
Maqala basynda «Aqsaqal bırdeŋege ökpelı sekıldı. Köŋılınde bır kırbıŋ bar siiaqty» dedık qoi. Tüiınde sol tüiındı aşpasaq bolmaityn sekıldı. Şyŋǧystaida Oralhanǧa talas bar eken. Talas degennen görı az-kem tüsınbestık degenımız dūrys bolatyn şyǧar. Mūndai tüsınbestık basqa emes osy auyldaǧy özımız erekşe qūrmetteitın qos aqsaqal Amanjan Nūqsarin men Nūrlan Äkımbaev aǧamyzdyŋ arasynda da bar sekıldı. Äŋgıme «Oralhanǧa eŋ jaqyn kım, kım Oralhanmen bırge köp jürgen, Oralhan turaly estelıktı nege ol aitady, men nege aitpaimyn?» degen sözderden şyqqan siiaqty. Bızdıŋşe, qos qariia da Oralhanǧa jaqyn. Bırı bala küngı, ekınşısı bozbala şaǧyndaǧy, eseigen kezdegı ainymas dostary. Ekı aqsaqaldy da bölıp-jaruǧa bolmaityn sekıldı. Öitkenı, Oralhan Bökei ekeuın de jaqsy körgenı, özıne jaqyn tūtqany anyq. Nūrlan Äkımbaevtyŋ öz sözımen aitsaq, «Oralhan menıkı dep aituǧa eşkımnıŋ haqy joq şyǧar. Oralhan halyqtıkı».
İä, bız būl jazbamyzda jazuşyǧa öz keiıpkerlerınıŋ, öz auyldastarynyŋ közımen qarauǧa, Alataudaǧy emes, Altaidaǧy, qaladaǧy emes, daladaǧy Oralhannyŋ şynaiy beine-bolmysyna üŋıluge tyrystyq.
Azamat QASYM
Şyǧys Qazaqstan oblysy,
Katonqaraǧai audany,
Şyŋǧystai auyly
egemen.kz
Ūqsas jaŋalyqtar
