Qazaq ádebıetinde, sondaı-aq basqa da baýyrlas elderdiń sóz ónerinde eleýli oryn alǵan, jıyrmasynshy ǵasyr basynda Muhtar Áýezov teorııalyq negizdemesin jasaǵan zar zaman aǵymynyń birqatar belgilerin Qytaı men Mońǵolııaǵa keń tanymal aqyn – Aqyt Úlimjiulynyń óleńderinen de kóremiz.
Syrt jurtta týǵan jyr júıriginiń shyǵarmalarynda zar zaman poezııasynyń kóptegen nusqalary bar deýge bolady. Eldiń ár túkpirinde ǵumyr keshken bizdiń aqyndarymyzǵa tán zamandy seziný ortaqtyǵy Aqytqa da barynsha yqpal etken. Ózi de taǵdyrdyń talaýyna túsip, talaı qıyndyq kórgen shaıyr dáýir ahýalyn zar zaman jyrshylarynyń úlgisimen shynaıy beıneleıdi. Aqyttyń birqatar oı-tujyrymdary Dýlat Babaıtaıuly, Shortanbaı Qanaıuly, Murat Móńkeuly, Ábýbákir Kerderi, Alban Asan syndy aqyndardyń sóz saptaýyn oıǵa oraltady.
Sheteldegi qandastarymyzdyń qaıǵy-qasireti men muń-sherin ol Shortanbaıdyń úlgisimen «Eı, zar zaman, zar zaman, Zarlanyp ótken tar zaman», «Zamana keldi qyrlanyp, Borandaı soǵyp, surlanyp» dep jetkizedi. Aqyttyń «Zar zaman» dep atalatyn kólemdi tolǵaýynda óz kezeńiniń naqty sıpattamasy kórinis tapqan. Bul ony belgili ádebı aǵymnyń aıtýly ókilderine meılinshe jaqyndastyra túsedi.
Aqyt jyrlaǵan zaman – elge jaısyz tıgen, adamı qasıetter kemip, qasterli qundylyqtar arzandaǵan zaman. Sondyqtan ol qazaq jurtyndaǵy qandastarynyń elge arnaǵan oı-tolǵaýlarynyń ózegindegi ıdeıalardan alshaqtaı qoımaıtyn óz ustanymyn alǵa tartty:
Zamannyń jaıyn men aıtsam,
Patshanyń ketti qýaty.
Bıdiń ylaı sýaty,
Jaqsynyń tozdy muraty,
Pendeniń ketti uıaty,
Baıdan qaıyr joǵalyp,
Jat bolyp ketti juraty.
Zar zaman aqyndary únemi Asan Qaıǵy boljamdaryn eske salyp otyrady desek, munyń mysaldaryn Aqyttyń óleń-tolǵaýlarynan da kóptep tabamyz. Murat aqyn «Zamannyń bolar tárizin, Asan Qaıǵy áýlıe, Kózi kórmeı baıqady» dese, Aqyt dál sondaı aına-qatesiz úlgige salyp, «Aıtyp ketken ár sózdi, Asan Qaıǵy áýlıe» dep tujyrymdaıdy. Zar zamannyń sońǵy aqyndarynyń biri Alban Asan «Zamana jyldan-jylǵa túrli boldy, Kún boldy qaraǵaı basyn shortan shalǵan» dep naqtylasa, Aqyt Úlimjiuly Asan Qaıǵynyń tolǵamyn bylaısha uǵyndyrady: «Neshe túrli qyrlanǵan, Zaman bolar dep edi. Qaraǵaı basyn qaıyryp, Shortan shalar dep edi». Aqyt aqyn boljal óleńniń bastaýy sanalatyn Asan Qaıǵyǵa ǵana júginbeı, onyń oı oramdaryn keleshekke kóripkeldik aıtqan Móńke bı tolǵaýlarymen de sabaqtastyrady:
Buzylǵan zaman belgisi,
Sý tartylar dep edi,
Sý ishinde balyqtar
Qyrǵa shyǵar dep edi.
Aqyt aqyn shyǵarmashylyǵynda dástúrli zar zaman poezııasynyń óleń-órnekteri kóptep ushyrasady. Dáýirdiń syry men sıpatyna úńilý («Qulaq salsyn, jarandar, Zamannyń syryn qozǵashy»), qıyn kezeńniń adamǵa áserin tanytý («Tar zamannyń ǵaryby, Áńgimeni kóp aıtar»), baǵzy túsinigimizdegi baı beınesiniń qunsyzdanǵanyn kórsetý («Zar zamannyń tusynda, Baı kedeıdi kórmedi»), ul-qyz tárbıesiniń qadiri ketkenin ańǵarý («Syılamasa ul ákesin, Tyńdamaı qyz sheshesin») saryndary onyń biz ataǵan aqyndarmen murattas ári maqsattas ekenin aıǵaqtaıdy.
Aqyt aqynnyń «Zar zaman zapy qylǵan jan, At maıyn surap mine almas» degen oralymy Dýlat Babaıtaıulynyń «Qazaq kez moıyn atqa mine almas, Keń shalbardy kıe almas» degen tirkesin eske túsiredi. Al «Zamanyń obyr bolǵan soń, Aýyz birlik, is birlik, Uıa tabar jan qaıda?» dep tolǵaýy Ábýbákir Kerderiniń «Zamana buzyq bolǵan soń, Ne jaqsynyń basynan Qorlyqpenen kún ozdy» degen kúıinishin sanańa jetkizedi. Sondaı-aq Aqyt pen Ábýbákirdiń tolǵamyn toǵystyratyn taǵy bir tirkes nazar aýdartpaı qoımaıdy. Ábýbákirdiń «Zamana degen – jelmaıa» tujyrymy Aqyt jyrynda «Zarlaǵan zaman kelip tur, Jelmaıadaı jelgisi» dep jańǵyrady.
Zar zamannyń sıpatyn aqyrzamandyq saryndarmen baılanystyrý jaǵynan da Aqyt Úlimjiuly qazaq topyraǵynda týǵan zar zaman jyrshylarymen tolyq úndestik baıqatady. Ol bastan keshken ahýaldy aqyrzamanǵa telý («Munyń ózi bilgenge, Zamanaqyr bolǵany»), onyń belgilerin sanamalap jyrlaý («Taǵy aıtaıyn, jarandar, Aqyrzaman belgisin»), zamanaqyr uǵymyndaǵy bı men moldanyń azǵyndaýyn sıpattaý («Áýeli bı men moldalar, Jamandyqqa bas bolar») turǵysynan da zar zaman aǵymynyń baǵytynan aýytqı qoımaıdy.
Aqyt aqyn, negizinen, Altaıdan aýǵan aǵaıynnyń taǵdyryn jyrlady. Sondyqtan da onyń óleń-tolǵaýlary qonystan kóshken qazaqtyń hal-ahýalymen úıles boldy. Ol óz kezeńiniń jaı-kúıin bylaısha órnektedi:
Zar zamannyń tusynda,
El irgesi sógildi.
Altaıdaı asyl mekennen,
Aýyp ketti el ne qıly [59, 56].
Aqyndyq qabilet-qarymy mol Aqyt Úlimjiulynyń osy taqilettes tolǵaýlary zar zamannyń dástúrli saryndary aıasynda qalyp qoımaıdy. Ol dáýirdi sıpattaý jaǵynan erekshelik tanytyp, ózgeshe oı túzedi. Qıly kezeńniń qaltarystaryna basqasha qyrynan úńiledi. Zamanyna saı adamnyń tek-turpatyn ańǵartady, onyń minez-qulqyn túrli obraz arqyly kórkemdep kesteleıdi. Aqyt – óz keıipkeriniń syrtqy kelbetin de, ishki álemin de qapysyz keıipteýdiń sheberi. Sol sebepti ol azǵan zaman adamynyń bolmys-bitimin bylaısha beıneledi:
Aıta berseń taýsylmas,
Azǵan zaman úlgisin.
Nysaby joq keı adam
Tııa almaıdy kúlkisin.
Surasań ózi bilmeıdi,
Kúlkisiniń túr-túsin.
Aqyttyń «Zar zaman» atty tolǵaýyndaǵy «Zamannyń ketti keteýi, Segizdiń solyp jeteýi» degen tosyndaý tirkes dáýirdiń regressıvtik sıpatyn ańǵartady. Jalpy, Asan Qaıǵy tolǵaýlarynan nár alyp, onyń boljaldyq ustanymdaryn tııanaqtap tápsirlegen aqynnyń kózqarasy eldiń («Qonysynan ketse baı adam, Bereke ketip mal azar»), erdiń («Baıy jaman jer azar, Jary jaman er azar»), jerdiń («Shóbi ketken jer azar, Qaıyry joq baı azar») quny túskenin aıtqan jyrlarynan da aıqyn seziledi.
Munyń bári aqıyq aqyn Aqyt Úlimjiulynyń Dýlat, Shortanbaı, Murat, Ábýbákir, Asan aqyndarmen rýhtas ekenine dálel bola alady. Degenmen, onyń shyǵarmashylyǵy arnaıy qarastyrýǵa turarlyq bólek taqyryp ekenin aıtýǵa tıispiz.
Baýyrjan Omaruly
