Qazaq ädebietınde, sondai-aq basqa da bauyrlas elderdıŋ söz önerınde eleulı oryn alǧan, jiyrmasynşy ǧasyr basynda Mūhtar Äuezov teoriialyq negızdemesın jasaǧan zar zaman aǧymynyŋ bırqatar belgılerın Qytai men Moŋǧoliiaǧa keŋ tanymal aqyn – Aqyt Ülımjıūlynyŋ öleŋderınen de köremız.
Syrt jūrtta tuǧan jyr jüirıgınıŋ şyǧarmalarynda zar zaman poeziiasynyŋ köptegen nūsqalary bar deuge bolady. Eldıŋ är tükpırınde ǧūmyr keşken bızdıŋ aqyndarymyzǧa tän zamandy sezınu ortaqtyǧy Aqytqa da barynşa yqpal etken. Özı de taǧdyrdyŋ talauyna tüsıp, talai qiyndyq körgen şaiyr däuır ahualyn zar zaman jyrşylarynyŋ ülgısımen şynaiy beineleidı. Aqyttyŋ bırqatar oi-tūjyrymdary Dulat Babaitaiūly, Şortanbai Qanaiūly, Mūrat Möŋkeūly, Äbubäkır Kerderı, Alban Asan syndy aqyndardyŋ söz saptauyn oiǧa oraltady.
Şeteldegı qandastarymyzdyŋ qaiǧy-qasıretı men mūŋ-şerın ol Şortanbaidyŋ ülgısımen «Ei, zar zaman, zar zaman, Zarlanyp ötken tar zaman», «Zamana keldı qyrlanyp, Borandai soǧyp, sūrlanyp» dep jetkızedı. Aqyttyŋ «Zar zaman» dep atalatyn kölemdı tolǧauynda öz kezeŋınıŋ naqty sipattamasy körınıs tapqan. Būl ony belgılı ädebi aǧymnyŋ aituly ökılderıne meilınşe jaqyndastyra tüsedı.
Aqyt jyrlaǧan zaman – elge jaisyz tigen, adami qasietter kemıp, qasterlı qūndylyqtar arzandaǧan zaman. Sondyqtan ol qazaq jūrtyndaǧy qandastarynyŋ elge arnaǧan oi-tolǧaularynyŋ özegındegı ideialardan alşaqtai qoimaityn öz ūstanymyn alǧa tartty:
Zamannyŋ jaiyn men aitsam,
Patşanyŋ kettı quaty.
Bidıŋ ylai suaty,
Jaqsynyŋ tozdy mūraty,
Pendenıŋ kettı ūiaty,
Baidan qaiyr joǧalyp,
Jat bolyp kettı jūraty.
Zar zaman aqyndary ünemı Asan Qaiǧy boljamdaryn eske salyp otyrady desek, mūnyŋ mysaldaryn Aqyttyŋ öleŋ-tolǧaularynan da köptep tabamyz. Mūrat aqyn «Zamannyŋ bolar tärızın, Asan Qaiǧy äulie, Közı körmei baiqady» dese, Aqyt däl sondai aina-qatesız ülgıge salyp, «Aityp ketken är sözdı, Asan Qaiǧy äulie» dep tūjyrymdaidy. Zar zamannyŋ soŋǧy aqyndarynyŋ bırı Alban Asan «Zamana jyldan-jylǧa türlı boldy, Kün boldy qaraǧai basyn şortan şalǧan» dep naqtylasa, Aqyt Ülımjıūly Asan Qaiǧynyŋ tolǧamyn bylaişa ūǧyndyrady: «Neşe türlı qyrlanǧan, Zaman bolar dep edı. Qaraǧai basyn qaiyryp, Şortan şalar dep edı». Aqyt aqyn boljal öleŋnıŋ bastauy sanalatyn Asan Qaiǧyǧa ǧana jügınbei, onyŋ oi oramdaryn keleşekke körıpkeldık aitqan Möŋke bi tolǧaularymen de sabaqtastyrady:
Būzylǧan zaman belgısı,
Su tartylar dep edı,
Su ışınde balyqtar
Qyrǧa şyǧar dep edı.
Aqyt aqyn şyǧarmaşylyǧynda dästürlı zar zaman poeziiasynyŋ öleŋ-örnekterı köptep ūşyrasady. Däuırdıŋ syry men sipatyna üŋılu («Qūlaq salsyn, jarandar, Zamannyŋ syryn qozǧaşy»), qiyn kezeŋnıŋ adamǧa äserın tanytu («Tar zamannyŋ ǧaryby, Äŋgımenı köp aitar»), baǧzy tüsınıgımızdegı bai beinesınıŋ qūnsyzdanǧanyn körsetu («Zar zamannyŋ tūsynda, Bai kedeidı körmedı»), ūl-qyz tärbiesınıŋ qadırı ketkenın aŋǧaru («Syilamasa ūl äkesın, Tyŋdamai qyz şeşesın») saryndary onyŋ bız ataǧan aqyndarmen mūrattas ärı maqsattas ekenın aiǧaqtaidy.
Aqyt aqynnyŋ «Zar zaman zapy qylǧan jan, At maiyn sūrap mıne almas» degen oralymy Dulat Babaitaiūlynyŋ «Qazaq kez moiyn atqa mıne almas, Keŋ şalbardy kie almas» degen tırkesın eske tüsıredı. Al «Zamanyŋ obyr bolǧan soŋ, Auyz bırlık, ıs bırlık, Ūia tabar jan qaida?» dep tolǧauy Äbubäkır Kerderınıŋ «Zamana būzyq bolǧan soŋ, Ne jaqsynyŋ basynan Qorlyqpenen kün ozdy» degen küiınışın sanaŋa jetkızedı. Sondai-aq Aqyt pen Äbubäkırdıŋ tolǧamyn toǧystyratyn taǧy bır tırkes nazar audartpai qoimaidy. Äbubäkırdıŋ «Zamana degen – jelmaia» tūjyrymy Aqyt jyrynda «Zarlaǧan zaman kelıp tūr, Jelmaiadai jelgısı» dep jaŋǧyrady.
Zar zamannyŋ sipatyn aqyrzamandyq saryndarmen bailanystyru jaǧynan da Aqyt Ülımjıūly qazaq topyraǧynda tuǧan zar zaman jyrşylarymen tolyq ündestık baiqatady. Ol bastan keşken ahualdy aqyrzamanǧa telu («Mūnyŋ özı bılgenge, Zamanaqyr bolǧany»), onyŋ belgılerın sanamalap jyrlau («Taǧy aitaiyn, jarandar, Aqyrzaman belgısın»), zamanaqyr ūǧymyndaǧy bi men moldanyŋ azǧyndauyn sipattau («Äuelı bi men moldalar, Jamandyqqa bas bolar») tūrǧysynan da zar zaman aǧymynyŋ baǧytynan auytqi qoimaidy.
Aqyt aqyn, negızınen, Altaidan auǧan aǧaiynnyŋ taǧdyryn jyrlady. Sondyqtan da onyŋ öleŋ-tolǧaulary qonystan köşken qazaqtyŋ hal-ahualymen üiles boldy. Ol öz kezeŋınıŋ jai-küiın bylaişa örnektedı:
Zar zamannyŋ tūsynda,
El ırgesı sögıldı.
Altaidai asyl mekennen,
Auyp kettı el ne qily [59, 56].
Aqyndyq qabılet-qarymy mol Aqyt Ülımjıūlynyŋ osy taqılettes tolǧaulary zar zamannyŋ dästürlı saryndary aiasynda qalyp qoimaidy. Ol däuırdı sipattau jaǧynan erekşelık tanytyp, özgeşe oi tüzedı. Qily kezeŋnıŋ qaltarystaryna basqaşa qyrynan üŋıledı. Zamanyna sai adamnyŋ tek-tūrpatyn aŋǧartady, onyŋ mınez-qūlqyn türlı obraz arqyly körkemdep kesteleidı. Aqyt – öz keiıpkerınıŋ syrtqy kelbetın de, ışkı älemın de qapysyz keiıpteudıŋ şeberı. Sol sebeptı ol azǧan zaman adamynyŋ bolmys-bıtımın bylaişa beineledı:
Aita berseŋ tausylmas,
Azǧan zaman ülgısın.
Nysaby joq kei adam
Tiia almaidy külkısın.
Sūrasaŋ özı bılmeidı,
Külkısınıŋ tür-tüsın.
Aqyttyŋ «Zar zaman» atty tolǧauyndaǧy «Zamannyŋ kettı keteuı, Segızdıŋ solyp jeteuı» degen tosyndau tırkes däuırdıŋ regressivtık sipatyn aŋǧartady. Jalpy, Asan Qaiǧy tolǧaularynan när alyp, onyŋ boljaldyq ūstanymdaryn tiianaqtap täpsırlegen aqynnyŋ közqarasy eldıŋ («Qonysynan ketse bai adam, Bereke ketıp mal azar»), erdıŋ («Baiy jaman jer azar, Jary jaman er azar»), jerdıŋ («Şöbı ketken jer azar, Qaiyry joq bai azar») qūny tüskenın aitqan jyrlarynan da aiqyn sezıledı.
Mūnyŋ bärı aqiyq aqyn Aqyt Ülımjıūlynyŋ Dulat, Şortanbai, Mūrat, Äbubäkır, Asan aqyndarmen ruhtas ekenıne dälel bola alady. Degenmen, onyŋ şyǧarmaşylyǧy arnaiy qarastyruǧa tūrarlyq bölek taqyryp ekenın aituǧa tiıspız.
Bauyrjan Omarūly
