Tarıhı esimderdi qoıýdy ulttyq sananyń jańǵyrýymen baılanystarǵan ǵalymdar mońǵoldar arasyndaǵy kisi attaryn zerttep, úsh tomdyq eńbekti jaryqqa shyǵardy. Oǵan 2 jyl ýaqyt ketken.
Mońǵolııada Shyńǵys han murasy ınstıtýty 2022-2024 jyldar aralyǵynda ortaǵasyrlyq mońǵol tilindegi adam attaryn zerttep, onyń qorytyndysy úsh tomdyq eńbekti jaryqqa shyǵardy. Coǵan oraı Mońǵolııa ulttyq kitaphanasynda «Ortaǵasyrlyq mońǵol esimderin zertteý» atty jınaqtyń tusaýkeseri ótti.
35 AVTORDYŃ 39 MAQALASY
«Ortaǵasyrlyq mońǵol esimderin zertteý» jınaǵynyń birinshi tomynda zertteý ádistemesi men nátıjeleri usynylǵan, ekinshi tomda bul taqyrypty zerttegen sheteldik jáne otandyq ǵalymdardyń maqalalary jınaqtalǵan, al úshinshi tomda 12 uıymnan 5 eldiń qatysýymen ótken ǵylymı konferenııanyń baıandamalary qysqasha nusqada jarııalanǵan.
Eńbektiń ekinshi tomda ortaǵasyrlyq mońǵol esimderin zertteýge arnalǵan 120-dan astam jumys, sonyń ishinde 35 avtordyń 39 maqalasy qamtylǵan. Etnografııa, tarıh, lıngvıstıka jáne mádenıettaný salasyndaǵy zertteýler akademııalyq onlaın derekqorlardan jáne izdeý júıelerinen jınalǵan.
Mońǵolııa Ǵylym akademııasy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń kóne tarıh bóliminiń meńgerýshisi G.Altansúh zertteý nátıjelerine toqtala kele, zertteýdiń maqsaty – mońǵol halyqtarynyń, ásirese «Mońǵoldardyń qupııa tarıhynda» atalǵan halyq ataýlarynyń qurylymyn, maǵynasyn, formasyn zertteý ekenin atap ótti.
TEMÝJINDER, QAIDASYŃ?
1990 jyldan beri Mońǵolııada ulttyq sananyń jáne tarıhqa degen maqtanyshtyń qaıta jańǵyrýy baıqalyp, bul óz kezeginde jańa týǵan sábılerge kóne mońǵol esimderin qoıýǵa qyzyǵýshylyqtyń artýyna sebep boldy. Balalaryna Temýjın, Úúlen, Esúheı, Hasar syndy áıgili handardyń, batyrlardyń esimderin qoıý ádetke aınalǵan. Alaıda tarıhı esimder jıi ártúrli jazylǵannan, olardyń maǵynasy men sımvolıkasy belgisiz bolyp qalady. Osyǵan baılanysty, tarıhı esimderdiń qurylymyn, sımvolıkasyn jáne aıtylýyn zertteý qajet boldy. Keıbir zertteýshiler «Mońǵoldardyń qupııa tarıhynda» 400-den astam ataýdy túrik, manjý, týngýs tilderinen engen dep túsindiredi.
Zertteýler kórsetkendeı, bul esimderdiń 80-90 paıyzy mońǵoldarǵa tán delinedi. Sondaı-aq, zertteý orta ǵasyrlarda mońǵol esimderiniń álem boıynsha qalaı taralǵany jáne sol esimderdi Koreıada, Qytaıda, Batys jáne Shyǵys Eýropada qalaı qoldanǵany týraly málimet berdi.
Mońǵol esimderi óz erekshelikterine ıe. Olar kún, aı, juldyz, gúl, japyraqtarǵa jáne ósimdikterge baılanysty qoıylmaǵan jáne olar kóp sózden turmaǵan. Ortaǵasyrlardaǵy mońǵol halyqtarynyń esimderin zertteý sol kezdegi dúnıetanym men mádenıetti kórsetedi.
Zertteý nátıjesinde mońǵol tilinde esimder qalyptastyrý úshin ejelgi túbirlerge arnaıy jalǵaýlar qosý arqyly qalyptasqan lıngvıstıkalyq jáne esim júıesiniń bar ekendigi anyqtaldy. Máselen, Hotýn, Ýge, Temýn jáne Tegý degen túbirlerge -leı jáne -deı jalǵaýlaryn qosý arqyly Ýgedeı (Ógedeı) jáne Ýgeleı (Úgeleı) esimderi paıda bolǵan.