Tarihi esımderdı qoiudy ūlttyq sananyŋ jaŋǧyruymen bailanystarǧan ǧalymdar moŋǧoldar arasyndaǧy kısı attaryn zerttep, üş tomdyq eŋbektı jaryqqa şyǧardy. Oǧan 2 jyl uaqyt ketken.
Moŋǧoliiada Şyŋǧys han mūrasy instituty 2022-2024 jyldar aralyǧynda ortaǧasyrlyq moŋǧol tılındegı adam attaryn zerttep, onyŋ qorytyndysy üş tomdyq eŋbektı jaryqqa şyǧardy. Coǧan orai Moŋǧoliia ūlttyq kıtaphanasynda «Ortaǧasyrlyq moŋǧol esımderın zertteu» atty jinaqtyŋ tūsaukeserı öttı.
35 AVTORDYŊ 39 MAQALASY
«Ortaǧasyrlyq moŋǧol esımderın zertteu» jinaǧynyŋ bırınşı tomynda zertteu ädıstemesı men nätijelerı ūsynylǧan, ekınşı tomda būl taqyrypty zerttegen şeteldık jäne otandyq ǧalymdardyŋ maqalalary jinaqtalǧan, al üşınşı tomda 12 ūiymnan 5 eldıŋ qatysuymen ötken ǧylymi konferensiianyŋ baiandamalary qysqaşa nūsqada jariialanǧan.
Eŋbektıŋ ekınşı tomda ortaǧasyrlyq moŋǧol esımderın zertteuge arnalǧan 120-dan astam jūmys, sonyŋ ışınde 35 avtordyŋ 39 maqalasy qamtylǧan. Etnografiia, tarih, lingvistika jäne mädeniettanu salasyndaǧy zertteuler akademiialyq onlain derekqorlardan jäne ızdeu jüielerınen jinalǧan.
Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ köne tarih bölımınıŋ meŋgeruşısı G.Altansüh zertteu nätijelerıne toqtala kele, zertteudıŋ maqsaty – moŋǧol halyqtarynyŋ, äsırese «Moŋǧoldardyŋ qūpiia tarihynda» atalǧan halyq ataularynyŋ qūrylymyn, maǧynasyn, formasyn zertteu ekenın atap öttı.
TEMUJİNDER, QAIDASYŊ?
1990 jyldan berı Moŋǧoliiada ūlttyq sananyŋ jäne tarihqa degen maqtanyştyŋ qaita jaŋǧyruy baiqalyp, būl öz kezegınde jaŋa tuǧan säbilerge köne moŋǧol esımderın qoiuǧa qyzyǧuşylyqtyŋ artuyna sebep boldy. Balalaryna Temujin, Üülen, Esühei, Hasar syndy äigılı handardyŋ, batyrlardyŋ esımderın qoiu ädetke ainalǧan. Alaida tarihi esımder jiı ärtürlı jazylǧannan, olardyŋ maǧynasy men simvolikasy belgısız bolyp qalady. Osyǧan bailanysty, tarihi esımderdıŋ qūrylymyn, simvolikasyn jäne aityluyn zertteu qajet boldy. Keibır zertteuşıler «Moŋǧoldardyŋ qūpiia tarihynda» 400-den astam ataudy türık, manju, tungus tılderınen engen dep tüsındıredı.
Zertteuler körsetkendei, būl esımderdıŋ 80-90 paiyzy moŋǧoldarǧa tän delınedı. Sondai-aq, zertteu orta ǧasyrlarda moŋǧol esımderınıŋ älem boiynşa qalai taralǧany jäne sol esımderdı Koreiada, Qytaida, Batys jäne Şyǧys Europada qalai qoldanǧany turaly mälımet berdı.
Moŋǧol esımderı öz erekşelıkterıne ie. Olar kün, ai, jūldyz, gül, japyraqtarǧa jäne ösımdıkterge bailanysty qoiylmaǧan jäne olar köp sözden tūrmaǧan. Ortaǧasyrlardaǧy moŋǧol halyqtarynyŋ esımderın zertteu sol kezdegı dünietanym men mädeniettı körsetedı.
Zertteu nätijesınde moŋǧol tılınde esımder qalyptastyru üşın ejelgı tübırlerge arnaiy jalǧaular qosu arqyly qalyptasqan lingvistikalyq jäne esım jüiesınıŋ bar ekendıgı anyqtaldy. Mäselen, Hotun, Uge, Temun jäne Tegu degen tübırlerge -lei jäne -dei jalǧaularyn qosu arqyly Ugedei (Ögedei) jäne Ugelei (Ügelei) esımderı paida bolǧan.
