Qazaq jyrynyŋ qaşannan küpısı bar edı. Ol küpı qanşama ǧasyr boiy qara öleŋnıŋ jyluyn saqtap keldı. Abai atam aitqandai, arǧy-bergı zamannyŋ bederınde būl küpıge oranǧan öleŋdı qūrap, jamap-jasqaǧan aqyndar da boldy. Sol Abai atamyz da, onyŋ aldyndaǧy arqaly jyr jüirıgı Dulat ta qara öleŋnıŋ küpısın jaŋartty. Qaita tıktı. Ädıptedı, zerledı. Küpısı jaŋarǧan öleŋnıŋ özı de jasana bastady. Oǧan Maǧjan aqyn kümısten şolpy taqty, kündei kürkıregen Qasym öleŋnıŋ tamyryna jaŋa qan jıberıp, ūlt poeziiasynyŋ mınezın özgerttı. Al Mūqaǧali küpısı bar, ükısı bar qara öleŋge şekpen japty. Küpısın qymtanyp, şekpen kigen öleŋ şiryǧa tüstı. Mūqaǧali jyrǧa şekpen jauyp qana qoiǧan joq, qara öleŋnıŋ taǧy bır būlaǧyn aşty.
Mūqaǧali älemı – tazalyqtyŋ älemı. Taza bolatyn sebebı, ol ünemı jüregınıŋ tübındegı, kökırek kenışınıŋ tūnyǧyndaǧy oidy aitty. Ony körkem sözben kestelep jetkızdı. «Aityp ötken aqynda arman bar ma, Jüregınıŋ tübıne kır jasyrmai», – dep özı aitqandai, onyŋ öleŋınde eşqandai jalǧandyq bolǧan joq. Sondyqtan ol jappai oqyldy. Özı halyqtyq häm ūlttyq tūlǧaǧa ainaldy. Ol aqyndyqtyŋ ölşemı boldy. Mūqaǧali öleŋdı jazǧan joq. Jyr būlaǧy onyŋ kökırek közınen özınen-özı qūiylyp jatty. Kerısınşe, öleŋ Mūqaǧalidyŋ esımın ädebiet tarihyna altyn ärıppen jazdy. Sanasy barlar Mūqaǧalidyŋ sūrapyl jyryn körıp, öleŋdı öz erkımen qoidy. Olar adamnyŋ aqyn bolyp qalyptaspaitynyn, kerısınşe aqyn bolyp tuatynyn Mūqaŋnyŋ bolmysyna qarap ūqty. Al qara öleŋge beiımı bar jaqsy aqyndar oǧan qarap boi tüzedı.
Mūqaǧali Maqataev älemı qazaqqa qara öleŋnıŋ qūdıretın tanytqandyǧymen qymbat. Älemı bar aqyn pälegı bar jemıs sekıldı örkenın keŋ jaiady. Ol – qazaq öleŋınıŋ bar mümkındıgın paidalana alǧan ǧalamat jyr jüirıgı.
Bır kezde Mūqaǧali turaly aryz aitylsa, qazır aŋyz aitylyp jatyr. Osy ekeuınıŋ arasyndaǧy aqiqatty aiqyndai alsaq, sol Mūqaǧali älemı bolyp şyǧady. Būl – qazaq jyryn, qazaq janyn, qazaq aryn kırletpei taza ūstau älemı. Eger közı aşyq, köŋılı oiau oqyrman özınıŋ janyn jegıdei jegen saualdarǧa jauap ızdep, belgılı bır ädebi tūlǧanyŋ şyǧarmalaryna bas qoiatyn bolsa, ol özındık älemı bar qabyrǧaly qalamger bolǧany. Mūqaǧali da sondai därejege baiaǧyda jetken aqyn.
Abai.., Jūmeken.., Mūqaǧali.., Qadyr.., Mūhtar (Şahanov).., Jarasqan... Bızdıŋ student kezımızde eŋ köp oqylǧan aqyndar osylar edı. Mūhtar Şahanovtyŋ «Otyrar tragediiasy» atty ūzaq poemasyn tügel jattap alǧan jıgıtter de boldy. Al endı Mūqaǧali ekınıŋ bırınıŋ auzynan tüspeitın. Onyŋ öleŋderın köp bıletın student öte bedeldı sanaldy. Auditoriialar men jataqhanalarda jūrt solardyŋ auzyna qarap otyratyn. Tıptı «zoovettıŋ» ūr da jyq jıgıtterıne deiın «Sol tünı men, Aqquǧa tūzaq qūryp öltırıp em», – dep küizelıp öleŋ oqyp jüretın. Ony aitasyz, Kirov atyndaǧy zauyttyŋ bıreuge ūrynbasa tūra almaityn juan jūdyryq jūmysşylary da JenPİ-dıŋ jataqhanasynyŋ joǧarǧy qabatyndaǧy terezelerge telmıre qarap, «Älı sen esımdesıŋ, Arşaly sai», – dep emınıp tūratyn. Būl bır bükıl qoǧam Mūqaǧali jyrymen tynystaǧan kezeŋ edı. Aqyn turaly künıge bır aŋyz aitylady. Mūqaŋ büitıptı, Mūqaŋ söitıptı... Jurfak pen filfakqa kelgen studentter Mūqaǧali öleŋderın bılmeitınıne kädımgıdei qysylatyn. Sosyn tezdetıp, sol kemşılıktıŋ ornyn toltyrǧysy kep, «Ömır-özenge» süŋgitın.
«Ömır-özen» sol tūstaǧy jastardyŋ ömırlık oqulyǧyndai edı. Qai studenttıŋ de qolynan tüspeitın. Jyrǧa beiımı barlar öleŋ örudı osy kıtapqa qarap üirenetın. Bosbelbeu aqyndar öleŋdı bır jola qoiyp, oily oqyrman boluǧa ūmtylatyn. Şekpen jamylǧan Mūqaǧali öleŋı halturşikterdı qazaq jyrynan qamşysyz-aq quyp şyǧatyn. Öitkenı sesı bar edı būl şekpennıŋ. Qara öleŋnıŋ küpıge sıŋgen kiesı şekpennıŋ ışıne engen soŋ jan-jaǧyna jyluyn mol şaşty. «Ömır-özennıŋ» tolqynymen arpalysyp, tūŋǧiyqqa batyp ketpei, jyr-dariiasynyŋ jaǧalauyna aman-esen jetkenderınıŋ bärı de jaqsy aqyn boldy. Olar bügınde qazaq poeziianyŋ keregesın keŋeitıp, şaŋyraqqa bır-bır uyq bolyp şanşylyp tūr.
«BASYNA BARYP QAITAIYN...»
Bız bırınşı kursqa tüsken jyly bır top student Mūqaǧalidyŋ basyna baryp, taǧzym etkendı jön sanadyq. «Keŋsaiǧa» baryp, aqynyŋ qabırın köp ızdedık. Aqyry taptyq. Mūqaŋnyŋ alyp müsını «qyr basynan qala jaqqa qarap tūr» eken. Jıgıtter aqynnyŋ basynda tūryp öleŋ oqydy. Äserlendı, şabyttandy. Keiın bärı de qazaq ädebietıne özınıŋ uyǧyn qadady. Bauyrjan Üsenov, Svetqali Nūrjanov, Qairat Älımbekov, Esjan Ainabekov, Beibıt Qūsanbekov, Gülbahram Jebesınova, taǧy da bır-ekı student boldy-au deimın. Keibırı qazır aramyzda joq. Olardyŋ esımderınıŋ tanymal boluyna Mūqaǧali jyrlarynan susyndauynyŋ yqpaly tigenı aidan anyq. Äsırese, sol jyldardyŋ özınde kestelı jyrymen el-jūrtty eleŋdete bastaǧan Bauyrjan Üsenov qatty äserlendı. Ol beiıt basynan qaityp kele jatyp, bır şumaq öleŋ oqydy:
Sen öleŋde ǧalamat keŋdık aştyŋ,
Keŋdık aştyŋ, qyryq bes-aq beldı bastyŋ.
Sol tentektık qalpyŋmen qairan aǧa,
Jatyrmysyŋ şulatyp jerdıŋ astyn?!
Al Mūqaǧali tektes sūrapyl aqyn Svetqali Nūrjanov zirattan qaitqanda tomaǧa tūiyqtyq tanytyp, ünsız kele jatty. Ol da Bauyrjan sekıldı Mūqaǧalidy essız jaqsy köretın. Sırä, ıştei arpalysqa tüsken sekıldı. Qairat Älımbekov özınıŋ şabytty şaǧy turaly «Aspanym būltty, bılmeimın, bır jauyn bar ma? Östuşı edı janymda jyr dauyldarda», – dep öleŋdeter edı. Tura sol. Qatelese qoimappyz. Svetqali köp uaqyt ötpei-aq, mynadai bır sipaty bölek öleŋ jazdy:
Köpten berı estımei syŋǧyryn jyrdyŋ,
Almatyǧa siia almai şyŋǧyryp jürmın.
Qaida ketken baiaǧy būla dauysym,
Tömendegen be, biıkten qūlamau üşın?
Tükırdım senıŋ basyŋa, jūqana küibıŋ,
Basyna baryp qaitsam ba, Mūqaǧalidyŋ?
Sūrar ol menen: «Tudy, – dep, – qai bota daryn?»,
Äbubäkırın aitar em, Baibotalaryn.
Tükırıp senıŋ basyŋa jūqana küibıŋ,
Basyna baryp qaitaiyn, Mūqaǧalidyŋ...
Būl özge ärıptesterımızdıŋ kögıldır köktem, jasyl japyraq, jarqyn jaz, siqyrly sezım turaly lirikalyq öleŋder jazyp jürgen kezı. Svetqali men Bauyrjandar bırden parasatty poeziianyŋ biıgıne şyqty. Öleŋnıŋ ışkı ruhani uyzynan när aldy. Ainaladaǧy qūbylystarǧa tereŋ üŋıldı. Onyŋ jūrtşylyq baiqai bermeitın qaltarystaryna zer saldy. Odan tüigen oilaryn özgeşe örnektei bıldı. Tek Svetqali men Bauyrjan ǧana emes sol tūstaǧy basqa aqyndardyŋ da öleŋınıŋ öresı joǧary boldy. Qairat Älımbekov, Mūratbek Ospanov, Nūrlan Äbdıbekov, Qazybek İsa, Bauyrjan Jaqyp, Jäniia Eralieva, Kädırbek Qūnypiiaev, Nüsıpbai Äbdırahym, Gülbahram Jebesın, Baian Beketova, Ümıthan Altaeva, Elene Taŋbaeva, Amantai Şärıp, Äbubäkır Smaiylov... Şetınen jüirık şyqty. Äsırese, Äbubäkır Mūqaǧalidyŋ özınıŋ ızımen «Mūqaŋdar joq, Mūqaŋdardyŋ sarqyty — Äbubäkır Smaiylov bar mūnda!», – dep jyrlaǧanda besınşı jataqhananyŋ tündıgı jelpıldep ketetın edı. Öitkenı būl buyn Mūqaǧali men Jūmekendı, Qadyr men Mūhtardy, Jarasqan men Keŋşılıktı jata-jastana oqydy. Qysqasy, menıŋ buynymdy Mūqaǧali şyŋdap şyǧardy.
Öz qatarlastarymyzdyŋ öleŋdegı özgeşe qalam sılteuın körgen soŋ Köktöbege qonys tepken köp aqyn öleŋdı qoiyp kettı. Sonyŋ ışınde bız de barmyz. Köştıŋ soŋynda salpaqtap, şaŋ jūtyp jüretın köŋılsız şaiyr atanǧannan görı öleŋdı zerdesıne toqi alatyn oily oqyrman bolǧandy jön sanadyq. Söitıp, publisistika men ädebiettanuǧa at qostyq. Sonymyz oŋdy bolǧan siiaqty.
Mende Mūqaǧalidyŋ bırneşe kıtaby bar. Äldeqandai sebeppen Amantai Şärıp qaldyryp ketken boluy kerek, aqynnyŋ «Qarlyǧaşym, keldıŋ be?» degen alǧaşqy jūqaltaŋ jinaǧy da bızdıŋ üide jür. Ülken ūlym üilenıp, Qarlyǧaş degen kelın bosaǧamdy attaǧanda jıgıtter sony eske salyp, bır külgen. Mūqaŋnyŋ kıtaptarynyŋ ışınen 1989 jyly şyqqan «Jyrlaidy jürek» degen jinaqty qolyma jiı ūstaimyn. Nege ekenın bılmeimın, äiteuır osy jinaǧyn täuır körem.
Öz basym, Mūqaǧali Maqataevtyŋ jyrlarymen kündız-tünı jatpai-tūrmai syrlasamyn dep aita almaimyn. Oǧan uaqyt ta, mümkındık te joq. Ara-tūra oqimyn, üŋılemın, qaitalaimyn. Keregımdı ızdeimın. Syrlasqan degen sol şyǧar. Osydan jiyrma jyl būryn Aijan degen jalǧyz qyzymnan aiyrylyp qaldym. Jol apatyna tüstı. Men üşın älemdegı eŋ aqyldy, eŋ ädemı qyz sol edı. Biyl jiyrma altyǧa tolatyn edı. Sondyqtan ärine, «Jyrlaidy jürektı» oqi otyryp, Mūqaŋ bolyp, öz Maigülımdı ızdeimın, joqtaimyn... Özıme toqtau salamyn. Täubeme kelemın. «Senıŋ aŋqau qūlaǧyŋdai qalqiyp, Qyr basynan qala jaqqa qarap tūr...» – jalǧyz Mūqaŋnyŋ ǧana emes, onyŋ oqyrmany – menıŋ de mūŋym...
Qysqasy, Mūqaǧali japqan şekpenmen qymtanyp alǧan qara öleŋnıŋ qyzuyn bärımız de sezınemız. Mūqaŋnyŋ şekpenı qazaq jyryn ökpek jeldıŋ ötınde qaldyrmaidy, üsıkke şaldyrmaidy.
AUYRASYŊ MŪQAŊMEN, EMDELESIŊ MŪQAŊMEN...
Men körgen adamdardyŋ ışındegı Mūqaǧalimen eŋ qatty «auyrǧany» Erlan Ibıtanov. Ol – qazaqtyŋ ataqty aqyndarynyŋ bırı Erkın Ibıtanovtyŋ ūly. Mūqaǧalidy köp oqityn adamdardy talai ret jolyqtyrdym. Bıraq aqyndy däl Erlandai jaqsy köretın adamdy men älı kezdestırgen emespın. Bälkım, sol topyraqta ösıp, jas künınen aqyn jyrymen tynystap öskendıkı şyǧar. Mümkın, Mūqaǧalidy janyndai jaqsy körgen aqyn äkenıŋ yqpaly bolar. Kez-kelgen öleŋın jatqa oqidy. Kez-kelgen jerınen sūrasaŋ, ılıp äketedı. Irkılmeidı. Sen tyŋdaudan şarşaǧanşa toqtamaidy. Bır qaraǧanda ūiaŋ körınetın qaǧılez sary jıgıt öleŋdı oqi bastaǧannan-aq arystanşa aibattanyp ketedı. Mūqaǧali – Erlan zerdesınıŋ tūŋǧiyǧyndaǧy tausylmaityn būlaq. Ol – Erlannyŋ taŋdy taŋǧa ūryp jyrlaityn, ömırı bıtpeitın «Manasy». Qauıpsızdık qorǧau organdarynda qyzmet ısteitın Erlandy ılgerıde jūqaltaŋ leitenat kezınde körgem. Qazır şenı de, şekpenı de ösken şyǧar. Tolysyp-tolǧan bolar. Bälkım, polkovnik, bälkım podpolkovnik... Öitkenı jyrǧa qūmar jıgıttıŋ şyŋǧa qūmar bolmauy mümkın emes. Bıraq qanşa jerden oqaly kiım kise de, ony Mūqaǧalidy berılıp tūryp jatqa oqityn baiaǧy daǧdysynan aryla qoidy dep oilamaimyn.
Menıŋ är jyldarda jaqyn aralasqan Erbol jäne Tıleujan degen joldastarym bar. Ekeuı de kösılıp öleŋ jazbaǧanymen jyr dese jymyŋ-jymyŋ ete qalatyn aqynjandy jıgıtter. Bıreuı – tarihşy, bıreuı – filolog. Sol ekeuı de Mūqaǧalidy berılıp oqidy. Janymen berılgenı sonşalyq, balalaryna Mūqaǧali dep at qoidy. Jas Mūqaştardyŋ ekeuı de aqyn bolmady, azamat boldy. Men mūny tek älgı joldastarymnyŋ Mūqaǧali jyrlarymen «auyrǧandyǧynyŋ» mysaly retınde aityp otyrmyn.
Mūqaǧalimen «auyrudyŋ» sebebı de – öleŋ. Ol dertten aiyǧudyŋ dauasy da – öleŋ. «Auyratyn jürek te, bauyr da emes, Qyzyl ala qan bolǧan janym eken», – dep aqynnyŋ özı aitqandai, olardyŋ dertke tänı emes, jany boi aldyrady. «Künı boiy aralap bölmelerdı, Syrqattardy emdeimın jyrymmenen», – dep taǧy da Mūqaŋ aitqandai, aqynnyŋ jyrymen susyndap, keselınen aiyǧady. «Ermek te köp, em de köp, Bıreu ine, bıreu sözben emdemek», – dep Jūmeken de jyrlaǧan ǧoi. Sol sekıldı Mūqaǧalimen «auyrǧandar» öte köp. Al Mūqaǧalimen emdelgender odan da köp der edım.
Mūqaǧali öleŋderınde ūlttyq ūstyn boldy. Qazaq aulynyŋ, qazaq jūrtynyŋ suretı boldy. Ol bükıl ūlttyŋ ışkı iırımderın qozǧai bıldı. Eldıŋ jan-düniesımen ündestık tapty. Onyŋ öleŋınen ärbır adam özınıŋ bolmysyn, ızdegenın taba alady. Mūqaǧali – ömırdı de, öleŋdı de şeksız jaqsy körgen adam. Sondyqtan qazaq onyŋ ainalasyna toptasty. Ol ruhani baǧdarşy bola bıldı. Küllı ūlt bolyp ardaqtaityn, talassyz moiyndalǧan tūlǧaǧa ainalǧanyna dau joq.
Körnektı aqynymyz Qadyr Myrza Äli jūrt jappai oqyǧan «İırım» atty estelık kıtabynda bylai deidı: «Nemese Mūqaǧalidyŋ aq qaiyŋ turaly öleŋın eske tüsıreiık:
Japyraq-jürek jas qaiyŋ,
Janymdy aiyrbastaiyn.
Sen adam bola bastasaŋ,
Men qaiyŋ bola bastaiyn,
Kelısesıŋ be, jas qaiyŋ?!
Ne qūdıret baryn bılmeimın, osy öleŋdı ölerdei jaqsy körem! Nege? Nege? Tüsındırıp köruge bolady, ärine! Bıraq sonyŋ bärı, öleŋnıŋ özımen salystyrǧanda jai söz bolyp qana şyǧady. Öleŋnıŋ qadırın ketırıp, baǧasyn tüsıresıŋ. Tıptı obalyna qalasyŋ!
Qapysyz söilesıp, qaltaryssyz syrlasyp, tatausyz tırşılık keşıp jürgende menıŋ bır baiqaǧanym – Mūqaǧali da menıŋ köptegen düniemdı ūnatatyn. Söite tūra süisınumız bır bolǧanmen, tüisınuımız ärqily bolatyn. Qatelessem, Qūdai özı keşırer, ony pendelık jeŋıp kete beretın-dı». Zamany bır, ädebi älemı bır Qadyr aǧa odan ärı Mūqaŋnyŋ ömırdegı bolmysy turaly öz közqarasyn da aitady. Bıraq bärıbır «İırımde» Mūqaǧalidyŋ qazaqtyŋ ǧalamat aqyny retındegı şynaiy beinesı jasalǧan. Ekeuı de ūlttyŋ ūlaǧatty tūlǧalary. Tūlǧalar tūlǧalardy bederlei de alady, bezbendei de alady. Mäsele Mūqaǧali Maqataevtyŋ keiıngı ūrpaq üşın ūlttyq tūlǧaǧa ainalǧandyǧynda bolyp otyr. Osy tūrǧydan qarasaq, mūndai ūǧym bügınde tolyq qalyptasty dep bılemın.
MŪQAǦALİ MEN ZEINOLLA
Aqynnyŋ Zeinolla Şükırovke arnaǧan öleŋı bar. Būl bır öte qyzyq taqyryp. Men Zeinolla aǧa tuǧan Bögen aulynan nebärı otyz-aq şaqyrym jerdegı Qaratereŋ degen auylda tuyp-östım. Sondyqtan jas künımızden ol kısı turaly mälımetke bırşama qanyqpyz. «Habar» agenttıgınde qyzmet ıstep jürgen kezımde Qyzylordaǧa baryp, «Közkörgen» baǧdarlamasy boiynşa Zeinolla Şükırov turaly habar äzırledım. Būl habardy daiyndauǧa Zekeŋnıŋ ūly esebınde tärbielengen ınısı Alpysbai kömektestı. Zekeŋnıŋ segız jasynda tüieden qūlap, mertıkken jerın kördım. Aqynnyŋ mūrasyn ūqyptylyqpen saqtap, jariialaumen ainalysyp kele jatqan Alpysbaidyŋ qolynda derekter jetkılıktı eken. Mūqaǧali men Zeinollanyŋ qarym-qatynasy öte jaqsy bolǧan. Bırın-bırı qatty qadırlegen. Ara-tūra hat alysyp tūrǧan körınedı. Alpysbaidyŋ arhivınde Mūqaǧalidyŋ Zekeŋe jazǧan ekı haty saqtauly. Mūqaǧali 1963 jyly Qyzylorda oblysyna kelıptı. Sol saparynda Qazaly audanynda da bolǧan siiaqty. Sebebı aqynnyŋ jūrtqa belgılı «Qazaly jelı» degen öleŋı bar.
Men bırde Almatyda sol Qazaly audanynan şyqqan bır polkovnik qartpen kezdestım. Ol bylai dedı: «Ilgerıde bızdıŋ audanǧa Mūqaǧali men Jaǧda Babalyqov bırge keldı. Mekteptıŋ jai ǧana mūǧalımı edım. Olarǧa qyzmet qylyp jürgen maǧan Jaǧda Babalyqov: «Ainalaiyn, men siiaqty polkovnik bol!», – dep bata berdı. Men ıştei: «Myna kısınıŋ batasy qyzyq eken. Äskerge mülde qatysym joq men qalaişa polkovnik bolamyn? Odan da «Zavuch bol, qalqam!» dep nege aitpaidy?», – dep oiladym. Būl taǧdyr degendı qoisaŋşy, ūzamai ärtürlı sebeppen ışkı ıster salasyna bolmaşy ǧana qyzmetke auysyp kettım. Söitıp, sonda ösıp-jetılıp, endı mıne arada qyryq jyl uaqyt ötkende şynymen de polkovnik bolyp otyrmyn!». Qairan, Mūqaŋa serık bolǧan Jaǧda kökem! Sözınıŋ duasy bolyp tūr ǧoi. Mūqaǧalidyŋ Qazalyda boluyna qatysty estıgen äŋgımem osy.
Zekeŋ turaly habar tüsıru barysynda Qyzylorda qalasyndaǧy Mūqaǧali tüsken üidı de kördım. Tölebaev köşesındegı ekı bölmelı şaǧyn päter. Ärine, Şükırovter ol üiden baiaǧyda köşıp ketken. Tek ol päter baǧdarlamaǧa paidalanu üşın, iaǧni, jurnalist retınde kadrde tūryp: «Myna üide ornalasqan Zeinolla Şükırovtıŋ päterıne Mūqaǧali kelgen», – dep tüsındıre söilep, elge körsetu üşın kerek boldy.
Myna bır hat nazar audartpai qoimaidy. «Jūldyz» jurnalynyŋ alpysynşy jyldardaǧy blankasyna jazylǧan hatta: «Zeinolla! Tırlıgıŋe tılektespın. Mäŋgılık ömır sürmeseŋ, basymdy kesıp bereiın. Jıbergenıŋnıŋ barlyǧyn sol qalpynda ūsyndym. Bara jatyr. Jaŋalyq aityp, hat jaz. Mūnda... da joq. Bärı baiaǧydai. Mūqaǧali», – dep jazylǧan. Mūqaŋnyŋ būl hatynan Zekeŋe degen janaşyrlyǧy, onyŋ şyǧarmaşylyǧyn erekşe baǧalaityndyǧy körınedı.
Al Mūqaǧalidyŋ Zekeŋe jazǧan ekınşı haty tıptı qyzyq. Hat «Bügın bır jūmyspen (demalys künı) otyryp edım. Ol jūmys menı qyzyqtyrǧan, sūmdyq qyzyqtyrǧan. Eŋ qyzyq jerıne kelgende, üige Toqaş keldı... Üi ışım, äsırese äielım suyq qarsy aldy ony (Toqaştyŋ bızdıŋ üige ıstegen tentektıgı joq, sırä ol turaly sasyq qauesettı syrttan estidı ǧoi deimın, bıraq Toqaş bızdıŋ üidıŋ baiyrǧy qonaǧy. Men mūny (T-ty) 1948 jyldan bılemın», – dep bastalady. Aqyn ärı qarai otbasynyŋ ony nege salqyn qarsy alǧanynyŋ sebebın tüsındıredı. «Ony suyq qarsy aldy. Üi-ışım menıŋ jūmys ıstegenımdı jaqsy köredı, bıledı nannyŋ nemen tabylatynyn. Ol (T-ş) şarşap... kelıptı, jatqyzdym da jūmysymdy jalǧaiyn dep em, zauqym şappady (jūmysqa). Sen oiyma orala berdıŋ...».
Osy sät Mūqaǧalidyŋ esıne Zeinolla Şükırov nege tüstı eken degen oi keledı. Bälkım, aldyndaǧyny būzyp-jaryp jüretın tentek mınezdı Toqaşty körıp, tösekke taŋylyp jatqan perışte köŋıl Zeinolla köz aldyna elestedı me eken?! Asau arǧymaq pen tūsauly tūlpardy salystyra otyryp oi tolǧady ma, kım bıledı? Äitpese, oǧan jazyp otyrǧan hatynda üiıne Toqaştyŋ kelgenın aityp nesı bar? Mūqaŋ odan ärı Zekeŋe bylaişa syryn aqtarady:
«Zeken! Men senımen aşylyp pıkırlese almadym. Sebebı – baiaǧy senımsızdık (Jaratqan iem-ai, aşylyp pıkırlesu de rahat eken ǧoi...). Ekınşı sebep, prozalaryŋdy älı oqymap edım, ötırık kölgırsuge arym şydamady. Al öleŋge degen pıkırıŋ älgındei bolǧannan keiın taǧy da auzymdy jūmdym. Aitqanyŋa da, byltyrlar («Qazaq ädebietınde») jariialanǧan maqalaǧa da ūiymadym. Sol üşın jym boldym. Auyldaryŋda kösıle jattym, köpıre söilei almadym. Özıŋmen pıkırleser köp jaittar bary anyq». Osydan-aq Mūqaǧalidyŋ jalǧan söilei almaityn şynaiylyǧy aiqyn körınıp tūr. Oiyndaǧysyn laq etkızıp aqtara salady.
Taǧdyrmen taitalasqan talantty tūlǧa Zeinolla Şükırov turaly jazylǧan şyǧarmalardyŋ ışınen üş tuyndyny bölıp aluǧa bolar edı. Onyŋ bırınşısı – qazaq ädebietınıŋ alyby Asqar Toqmaǧambetovtyŋ «Jaraly jolbarys» atty dastany. Ekınşısı – körnektı aqynymyz Mūzafar Älımbaevtyŋ aqynnyŋ elu jyldyǧyna arnap jazǧan «Qūryş qazaq» atty poemasy. Üşınşısı – Mūqaǧalidyŋ «Taǧdyrlardyŋ taǧdyry» dep atalatyn öleŋı.
Buyrqanǧan teŋızdei jatyr eken aşynyp,
Qaiǧy emes, qataldyq qabaqta tūr aşylyp.
Taǧdyr deitın baiaǧy jalaŋ aiaq mystanyŋ,
Jalynady kete almai, aiaǧyna bas ūryp,
Taǧdyr deitın sümelek şyr ainalyp ketpeidı,
Ol qabaǧyn şytynsa, esık jaqqa betteidı,
Tabanynda taǧdyrǧa yzǧarmenen qaraidy,
Qaraidy da aiaidy, aiaidy da teppeidı.
Zekeŋ turaly talai aitylǧan, san ret jazylǧan estelıkterdıŋ mazmūny osy tört şumaq öleŋge tolyq syiyp ketedı. Allanyŋ salǧan synaǧyna bas ūryp, öz taǧdyryn özı bileuge ūmtylǧan qaisar jannyŋ ömırge qūştarlyǧyn, tynymsyz küresın Mūqaǧali basqaşa közben köre aldy. Mūqaǧali ǧana baiqai alatyn biıkten zer salsaq, Zeinollaǧa talai jyl ses körsetken taǧdyr odan äldeqaşan jeŋılıp tynǧan. Öitkenı, aqynnyŋ özı taǧdyrǧa ainalǧan. «Taǧdyrlardyŋ taǧdyry» – Zeinollaǧa ǧana laiyq, laiyq bolǧan künnıŋ özınde Mūqaǧali ǧana zerlei alatyn erekşe ūǧym. Onyŋ özı de taǧdyrmen talai ret arpalysqa tüsıp körgen aqyn. Sondyqtan ol Zekeŋdı taǧdyrdan teperış körgen adam emes, kerısınşe, taǧdyrdy aqynnan qudalau körgendei etıp beineleidı. Ömır-öleŋnıŋ prizmasyna kerı rakurspen qarau arqyly özgeşe obraz jasaidy.
Däl törıne qondyryp, ömır deitın joldasyn,
Ekeu ara qaq böldı, bailyq, baqyt, oljasyn.
Qaramaidy, qaitsın ol oŋai-ospaq taǧdyrdy,
Taǧdyrlardyŋ taǧdyry – özı taǧdyr bolǧasyn.
Buyrqanǧan teŋızdei jatyr eken aşynyp,
Atylady aspanǧa aq köbıgı şaşylyp.
Qatelıgın keş ūqqan taǧdyr deitın qaiyrşy,
Jügırıp jür jaǧada sauǧa sūrap, bas ūryp...
Al endı Mūqaǧalidyŋ Zekeŋe arnalǧan osy öleŋı köpşılıkke jaqsy tanys bolǧanymen Zeinolla Şükırovtıŋ «Mūqaǧaliǧa jauap» degen öleŋın jūrttyŋ bärı bırdei bıle bermeuı mümkın. Ol būl öleŋı arqyly özı aqyndyqtyŋ sūltany dep baǧalaityn Mūqaǧalimen poeziianyŋ tazalyǧy jönınde aşylyp syrlasqysy kelgen siiaqty. Ainalasyndaǧy aqyndardyŋ öleŋ örımıne, taqyryp taŋdauyna köŋılı tolmaidy. Ärıptesterınıŋ ızdenbeitındıgıne, bırsydyrǧy sürleuden şyqpaityndyǧyna küizeledı. Olardyŋ jyrlarynda jalt etken jaŋalyqtyŋ joqtyǧyna nalidy. Şöp te öleŋ, şöŋge de öleŋ bolǧanyna qinalady. Qairan poeziianyŋ küikı tırlıktıŋ köleŋkesınde qalyp bara jatqanyna jany şydamaidy. Qūdırettı muzanyŋ qaradürsındıkke ainalǧan köŋılsızdeu körınısterın tızbelep termeleidı. Osynau özgeşeleu öleŋın sanaly türde jalǧyz ǧana ūiqaspen öredı.
Bır osal joq būl künde kıl dür aqyn,
Belden basyp bunaqty syndyratyn.
Temır-tersek, tau-tasty jyr qylatyn,
«Tauyp aityp» tört jolmen tyndyratyn,
Ömır jaily oidan oi tudyratyn...
...Bos maqaldap, jel sözdı syldyratu...
Qairan jıgıt, qajyǧan şaldan beter,
Oilar... oilar... äiteuır būldyratu...
Būl – jıgıtter öleŋdı qūldyratu!
Būl – onyŋ Mūqaǧaliǧa aǧynan jaryluy. Özınıŋ tek taǧdyrmen ǧana emes, öleŋ ölkesındegı jalǧandyqpen de küresıp jürgenın tüsındırgenı. Ol üşın Mūqaǧali poeziianyŋ qūndylyǧy jönınde şaǧynatyn örelı ölşemge ainalyp otyr. Zekeŋ oǧan jyr auylynyŋ ahualyn baiandaidy, özınıŋ közqarasyn tanytady. Mūqaǧalidan törelık kütetın tärızdı.
* * *
Söitıp, Mūqaǧalidyŋ japqan şekpenı qazaq öleŋıne qūt boldy. Ol qazaq jyrynyŋ kiesı sıŋgen küpısıne de, basyndaǧy ükısıne de tiıspei, jaŋa ülgıdegı şekpenmen ǧana qymtaǧan eken. Sol şekpen bügınde bükıl ūlt poeziiasyna jylu berıp tūr.
Bauyrjan Omarūly
