Qazaq jyrynyń qashannan kúpisi bar edi. Ol kúpi qanshama ǵasyr boıy qara óleńniń jylýyn saqtap keldi. Abaı atam aıtqandaı, arǵy-bergi zamannyń bederinde bul kúpige oranǵan óleńdi qurap, jamap-jasqaǵan aqyndar da boldy. Sol Abaı atamyz da, onyń aldyndaǵy arqaly jyr júırigi Dýlat ta qara óleńniń kúpisin jańartty. Qaıta tikti. Ádiptedi, zerledi. Kúpisi jańarǵan óleńniń ózi de jasana bastady. Oǵan Maǵjan aqyn kúmisten sholpy taqty, kúndeı kúrkiregen Qasym óleńniń tamyryna jańa qan jiberip, ult poezııasynyń minezin ózgertti. Al Muqaǵalı kúpisi bar, úkisi bar qara óleńge shekpen japty. Kúpisin qymtanyp, shekpen kıgen óleń shıryǵa tústi. Muqaǵalı jyrǵa shekpen jaýyp qana qoıǵan joq, qara óleńniń taǵy bir bulaǵyn ashty.
Muqaǵalı álemi – tazalyqtyń álemi. Taza bolatyn sebebi, ol únemi júreginiń túbindegi, kókirek kenishiniń tunyǵyndaǵy oıdy aıtty. Ony kórkem sózben kestelep jetkizdi. «Aıtyp ótken aqynda arman bar ma, Júreginiń túbine kir jasyrmaı», – dep ózi aıtqandaı, onyń óleńinde eshqandaı jalǵandyq bolǵan joq. Sondyqtan ol jappaı oqyldy. Ózi halyqtyq hám ulttyq tulǵaǵa aınaldy. Ol aqyndyqtyń ólshemi boldy. Muqaǵalı óleńdi jazǵan joq. Jyr bulaǵy onyń kókirek kózinen ózinen-ózi quıylyp jatty. Kerisinshe, óleń Muqaǵalıdyń esimin ádebıet tarıhyna altyn árippen jazdy. Sanasy barlar Muqaǵalıdyń surapyl jyryn kórip, óleńdi óz erkimen qoıdy. Olar adamnyń aqyn bolyp qalyptaspaıtynyn, kerisinshe aqyn bolyp týatynyn Muqańnyń bolmysyna qarap uqty. Al qara óleńge beıimi bar jaqsy aqyndar oǵan qarap boı túzedi.
Muqaǵalı Maqataev álemi qazaqqa qara óleńniń qudiretin tanytqandyǵymen qymbat. Álemi bar aqyn pálegi bar jemis sekildi órkenin keń jaıady. Ol – qazaq óleńiniń bar múmkindigin paıdalana alǵan ǵalamat jyr júırigi.
Bir kezde Muqaǵalı týraly aryz aıtylsa, qazir ańyz aıtylyp jatyr. Osy ekeýiniń arasyndaǵy aqıqatty aıqyndaı alsaq, sol Muqaǵalı álemi bolyp shyǵady. Bul – qazaq jyryn, qazaq janyn, qazaq aryn kirletpeı taza ustaý álemi. Eger kózi ashyq, kóńili oıaý oqyrman óziniń janyn jegideı jegen saýaldarǵa jaýap izdep, belgili bir ádebı tulǵanyń shyǵarmalaryna bas qoıatyn bolsa, ol ózindik álemi bar qabyrǵaly qalamger bolǵany. Muqaǵalı da sondaı dárejege baıaǵyda jetken aqyn.
Abaı.., Jumeken.., Muqaǵalı.., Qadyr.., Muhtar (Shahanov).., Jarasqan... Bizdiń stýdent kezimizde eń kóp oqylǵan aqyndar osylar edi. Muhtar Shahanovtyń «Otyrar tragedııasy» atty uzaq poemasyn túgel jattap alǵan jigitter de boldy. Al endi Muqaǵalı ekiniń biriniń aýzynan túspeıtin. Onyń óleńderin kóp biletin stýdent óte bedeldi sanaldy. Aýdıtorııalar men jataqhanalarda jurt solardyń aýzyna qarap otyratyn. Tipti «zoovettiń» ur da jyq jigitterine deıin «Sol túni men, Aqqýǵa tuzaq quryp óltirip em», – dep kúızelip óleń oqyp júretin. Ony aıtasyz, Kırov atyndaǵy zaýyttyń bireýge urynbasa tura almaıtyn jýan judyryq jumysshylary da JenPI-diń jataqhanasynyń joǵarǵy qabatyndaǵy terezelerge telmire qarap, «Áli sen esimdesiń, Arshaly saı», – dep eminip turatyn. Bul bir búkil qoǵam Muqaǵalı jyrymen tynystaǵan kezeń edi. Aqyn týraly kúnige bir ańyz aıtylady. Muqań búıtipti, Muqań sóıtipti... Jýrfak pen fılfakqa kelgen stýdentter Muqaǵalı óleńderin bilmeıtinine kádimgideı qysylatyn. Sosyn tezdetip, sol kemshiliktiń ornyn toltyrǵysy kep, «Ómir-ózenge» súńgıtin.
«Ómir-ózen» sol tustaǵy jastardyń ómirlik oqýlyǵyndaı edi. Qaı stýdenttiń de qolynan túspeıtin. Jyrǵa beıimi barlar óleń órýdi osy kitapqa qarap úırenetin. Bosbelbeý aqyndar óleńdi bir jola qoıyp, oıly oqyrman bolýǵa umtylatyn. Shekpen jamylǵan Muqaǵalı óleńi haltýrıkterdi qazaq jyrynan qamshysyz-aq qýyp shyǵatyn. Óıtkeni sesi bar edi bul shekpenniń. Qara óleńniń kúpige sińgen kıesi shekpenniń ishine engen soń jan-jaǵyna jylýyn mol shashty. «Ómir-ózenniń» tolqynymen arpalysyp, tuńǵıyqqa batyp ketpeı, jyr-darııasynyń jaǵalaýyna aman-esen jetkenderiniń bári de jaqsy aqyn boldy. Olar búginde qazaq poezııanyń keregesin keńeıtip, shańyraqqa bir-bir ýyq bolyp shanshylyp tur.
«BASYNA BARYP QAITAIYN...»
Biz birinshi kýrsqa túsken jyly bir top stýdent Muqaǵalıdyń basyna baryp, taǵzym etkendi jón sanadyq. «Keńsaıǵa» baryp, aqynyń qabirin kóp izdedik. Aqyry taptyq. Muqańnyń alyp músini «qyr basynan qala jaqqa qarap tur» eken. Jigitter aqynnyń basynda turyp óleń oqydy. Áserlendi, shabyttandy. Keıin bári de qazaq ádebıetine óziniń ýyǵyn qadady. Baýyrjan Úsenov, Svetqalı Nurjanov, Qaırat Álimbekov, Esjan Aınabekov, Beıbit Qusanbekov, Gúlbahram Jebesinova, taǵy da bir-eki stýdent boldy-aý deımin. Keıbiri qazir aramyzda joq. Olardyń esimderiniń tanymal bolýyna Muqaǵalı jyrlarynan sýsyndaýynyń yqpaly tıgeni aıdan anyq. Ásirese, sol jyldardyń ózinde kesteli jyrymen el-jurtty eleńdete bastaǵan Baýyrjan Úsenov qatty áserlendi. Ol beıit basynan qaıtyp kele jatyp, bir shýmaq óleń oqydy:
Sen óleńde ǵalamat keńdik ashtyń,
Keńdik ashtyń, qyryq bes-aq beldi bastyń.
Sol tentektik qalpyńmen qaıran aǵa,
Jatyrmysyń shýlatyp jerdiń astyn?!
Al Muqaǵalı tektes surapyl aqyn Svetqalı Nurjanov zırattan qaıtqanda tomaǵa tuıyqtyq tanytyp, únsiz kele jatty. Ol da Baýyrjan sekildi Muqaǵalıdy essiz jaqsy kóretin. Sirá, ishteı arpalysqa túsken sekildi. Qaırat Álimbekov óziniń shabytty shaǵy týraly «Aspanym bultty, bilmeımin, bir jaýyn bar ma? Óstýshi edi janymda jyr daýyldarda», – dep óleńdeter edi. Týra sol. Qatelese qoımappyz. Svetqalı kóp ýaqyt ótpeı-aq, mynadaı bir sıpaty bólek óleń jazdy:
Kópten beri estimeı syńǵyryn jyrdyń,
Almatyǵa sııa almaı shyńǵyryp júrmin.
Qaıda ketken baıaǵy bula daýysym,
Tómendegen be, bıikten qulamaý úshin?
Túkirdim seniń basyńa, juqana kúıbiń,
Basyna baryp qaıtsam ba, Muqaǵalıdyń?
Surar ol menen: «Týdy, – dep, – qaı bota daryn?»,
Ábýbákirin aıtar em, Baıbotalaryn.
Túkirip seniń basyńa juqana kúıbiń,
Basyna baryp qaıtaıyn, Muqaǵalıdyń...
Bul ózge áriptesterimizdiń kógildir kóktem, jasyl japyraq, jarqyn jaz, sıqyrly sezim týraly lırıkalyq óleńder jazyp júrgen kezi. Svetqalı men Baýyrjandar birden parasatty poezııanyń bıigine shyqty. Óleńniń ishki rýhanı ýyzynan nár aldy. Aınaladaǵy qubylystarǵa tereń úńildi. Onyń jurtshylyq baıqaı bermeıtin qaltarystaryna zer saldy. Odan túıgen oılaryn ózgeshe órnekteı bildi. Tek Svetqalı men Baýyrjan ǵana emes sol tustaǵy basqa aqyndardyń da óleńiniń óresi joǵary boldy. Qaırat Álimbekov, Muratbek Ospanov, Nurlan Ábdibekov, Qazybek Isa, Baýyrjan Jaqyp, Jánııa Eralıeva, Kádirbek Qunypııaev, Núsipbaı Ábdirahym, Gúlbahram Jebesin, Baıan Beketova, Úmithan Altaeva, Elene Tańbaeva, Amantaı Shárip, Ábýbákir Smaıylov... Shetinen júırik shyqty. Ásirese, Ábýbákir Muqaǵalıdyń óziniń izimen «Muqańdar joq, Muqańdardyń sarqyty — Ábýbákir Smaıylov bar munda!», – dep jyrlaǵanda besinshi jataqhananyń túndigi jelpildep ketetin edi. Óıtkeni bul býyn Muqaǵalı men Jumekendi, Qadyr men Muhtardy, Jarasqan men Keńshilikti jata-jastana oqydy. Qysqasy, meniń býynymdy Muqaǵalı shyńdap shyǵardy.
Óz qatarlastarymyzdyń óleńdegi ózgeshe qalam silteýin kórgen soń Kóktóbege qonys tepken kóp aqyn óleńdi qoıyp ketti. Sonyń ishinde biz de barmyz. Kóshtiń sońynda salpaqtap, shań jutyp júretin kóńilsiz shaıyr atanǵannan góri óleńdi zerdesine toqı alatyn oıly oqyrman bolǵandy jón sanadyq. Sóıtip, pýblııstıka men ádebıettanýǵa at qostyq. Sonymyz ońdy bolǵan sııaqty.
Mende Muqaǵalıdyń birneshe kitaby bar. Áldeqandaı sebeppen Amantaı Shárip qaldyryp ketken bolýy kerek, aqynnyń «Qarlyǵashym, keldiń be?» degen alǵashqy juqaltań jınaǵy da bizdiń úıde júr. Úlken ulym úılenip, Qarlyǵash degen kelin bosaǵamdy attaǵanda jigitter sony eske salyp, bir kúlgen. Muqańnyń kitaptarynyń ishinen 1989 jyly shyqqan «Jyrlaıdy júrek» degen jınaqty qolyma jıi ustaımyn. Nege ekenin bilmeımin, áıteýir osy jınaǵyn táýir kórem.
Óz basym, Muqaǵalı Maqataevtyń jyrlarymen kúndiz-túni jatpaı-turmaı syrlasamyn dep aıta almaımyn. Oǵan ýaqyt ta, múmkindik te joq. Ara-tura oqımyn, úńilemin, qaıtalaımyn. Keregimdi izdeımin. Syrlasqan degen sol shyǵar. Osydan jıyrma jyl buryn Aıjan degen jalǵyz qyzymnan aıyrylyp qaldym. Jol apatyna tústi. Men úshin álemdegi eń aqyldy, eń ádemi qyz sol edi. Bıyl jıyrma altyǵa tolatyn edi. Sondyqtan árıne, «Jyrlaıdy júrekti» oqı otyryp, Muqań bolyp, óz Maıgúlimdi izdeımin, joqtaımyn... Ózime toqtaý salamyn. Táýbeme kelemin. «Seniń ańqaý qulaǵyńdaı qalqıyp, Qyr basynan qala jaqqa qarap tur...» – jalǵyz Muqańnyń ǵana emes, onyń oqyrmany – meniń de muńym...
Qysqasy, Muqaǵalı japqan shekpenmen qymtanyp alǵan qara óleńniń qyzýyn bárimiz de sezinemiz. Muqańnyń shekpeni qazaq jyryn ókpek jeldiń ótinde qaldyrmaıdy, úsikke shaldyrmaıdy.
AÝYRASYŃ MUQAŃMEN, EMDELESIŃ MUQAŃMEN...
Men kórgen adamdardyń ishindegi Muqaǵalımen eń qatty «aýyrǵany» Erlan Ibitanov. Ol – qazaqtyń ataqty aqyndarynyń biri Erkin Ibitanovtyń uly. Muqaǵalıdy kóp oqıtyn adamdardy talaı ret jolyqtyrdym. Biraq aqyndy dál Erlandaı jaqsy kóretin adamdy men áli kezdestirgen emespin. Bálkim, sol topyraqta ósip, jas kúninen aqyn jyrymen tynystap óskendiki shyǵar. Múmkin, Muqaǵalıdy janyndaı jaqsy kórgen aqyn ákeniń yqpaly bolar. Kez-kelgen óleńin jatqa oqıdy. Kez-kelgen jerinen surasań, ilip áketedi. Irkilmeıdi. Sen tyńdaýdan sharshaǵansha toqtamaıdy. Bir qaraǵanda uıań kórinetin qaǵilez sary jigit óleńdi oqı bastaǵannan-aq arystansha aıbattanyp ketedi. Muqaǵalı – Erlan zerdesiniń tuńǵıyǵyndaǵy taýsylmaıtyn bulaq. Ol – Erlannyń tańdy tańǵa uryp jyrlaıtyn, ómiri bitpeıtin «Manasy». Qaýipsizdik qorǵaý organdarynda qyzmet isteıtin Erlandy ilgeride juqaltań leıtenat kezinde kórgem. Qazir sheni de, shekpeni de ósken shyǵar. Tolysyp-tolǵan bolar. Bálkim, polkovnık, bálkim podpolkovnık... Óıtkeni jyrǵa qumar jigittiń shyńǵa qumar bolmaýy múmkin emes. Biraq qansha jerden oqaly kıim kıse de, ony Muqaǵalıdy berilip turyp jatqa oqıtyn baıaǵy daǵdysynan aryla qoıdy dep oılamaımyn.
Meniń ár jyldarda jaqyn aralasqan Erbol jáne Tileýjan degen joldastarym bar. Ekeýi de kósilip óleń jazbaǵanymen jyr dese jymyń-jymyń ete qalatyn aqynjandy jigitter. Bireýi – tarıhshy, bireýi – fılolog. Sol ekeýi de Muqaǵalıdy berilip oqıdy. Janymen berilgeni sonshalyq, balalaryna Muqaǵalı dep at qoıdy. Jas Muqashtardyń ekeýi de aqyn bolmady, azamat boldy. Men muny tek álgi joldastarymnyń Muqaǵalı jyrlarymen «aýyrǵandyǵynyń» mysaly retinde aıtyp otyrmyn.
Muqaǵalımen «aýyrýdyń» sebebi de – óleń. Ol dertten aıyǵýdyń daýasy da – óleń. «Aýyratyn júrek te, baýyr da emes, Qyzyl ala qan bolǵan janym eken», – dep aqynnyń ózi aıtqandaı, olardyń dertke táni emes, jany boı aldyrady. «Kúni boıy aralap bólmelerdi, Syrqattardy emdeımin jyrymmenen», – dep taǵy da Muqań aıtqandaı, aqynnyń jyrymen sýsyndap, keselinen aıyǵady. «Ermek te kóp, em de kóp, Bireý ıne, bireý sózben emdemek», – dep Jumeken de jyrlaǵan ǵoı. Sol sekildi Muqaǵalımen «aýyrǵandar» óte kóp. Al Muqaǵalımen emdelgender odan da kóp der edim.
Muqaǵalı óleńderinde ulttyq ustyn boldy. Qazaq aýlynyń, qazaq jurtynyń sýreti boldy. Ol búkil ulttyń ishki ıirimderin qozǵaı bildi. Eldiń jan-dúnıesimen úndestik tapty. Onyń óleńinen árbir adam óziniń bolmysyn, izdegenin taba alady. Muqaǵalı – ómirdi de, óleńdi de sheksiz jaqsy kórgen adam. Sondyqtan qazaq onyń aınalasyna toptasty. Ol rýhanı baǵdarshy bola bildi. Kúlli ult bolyp ardaqtaıtyn, talassyz moıyndalǵan tulǵaǵa aınalǵanyna daý joq.
Kórnekti aqynymyz Qadyr Myrza Álı jurt jappaı oqyǵan «Iirim» atty estelik kitabynda bylaı deıdi: «Nemese Muqaǵalıdyń aq qaıyń týraly óleńin eske túsireıik:
Japyraq-júrek jas qaıyń,
Janymdy aıyrbastaıyn.
Sen adam bola bastasań,
Men qaıyń bola bastaıyn,
Kelisesiń be, jas qaıyń?!
Ne qudiret baryn bilmeımin, osy óleńdi ólerdeı jaqsy kórem! Nege? Nege? Túsindirip kórýge bolady, árıne! Biraq sonyń bári, óleńniń ózimen salystyrǵanda jaı sóz bolyp qana shyǵady. Óleńniń qadirin ketirip, baǵasyn túsiresiń. Tipti obalyna qalasyń!
Qapysyz sóılesip, qaltaryssyz syrlasyp, tataýsyz tirshilik keship júrgende meniń bir baıqaǵanym – Muqaǵalı da meniń kóptegen dúnıemdi unatatyn. Sóıte tura súısinýmiz bir bolǵanmen, túısinýimiz árqıly bolatyn. Qatelessem, Qudaı ózi keshirer, ony pendelik jeńip kete beretin-di». Zamany bir, ádebı álemi bir Qadyr aǵa odan ári Muqańnyń ómirdegi bolmysy týraly óz kózqarasyn da aıtady. Biraq báribir «Iirimde» Muqaǵalıdyń qazaqtyń ǵalamat aqyny retindegi shynaıy beınesi jasalǵan. Ekeýi de ulttyń ulaǵatty tulǵalary. Tulǵalar tulǵalardy bederleı de alady, bezbendeı de alady. Másele Muqaǵalı Maqataevtyń keıingi urpaq úshin ulttyq tulǵaǵa aınalǵandyǵynda bolyp otyr. Osy turǵydan qarasaq, mundaı uǵym búginde tolyq qalyptasty dep bilemin.
MUQAǴALI MEN ZEINOLLA
Aqynnyń Zeınolla Shúkirovke arnaǵan óleńi bar. Bul bir óte qyzyq taqyryp. Men Zeınolla aǵa týǵan Bógen aýlynan nebári otyz-aq shaqyrym jerdegi Qaratereń degen aýylda týyp-óstim. Sondyqtan jas kúnimizden ol kisi týraly málimetke birshama qanyqpyz. «Habar» agenttiginde qyzmet istep júrgen kezimde Qyzylordaǵa baryp, «Kózkórgen» baǵdarlamasy boıynsha Zeınolla Shúkirov týraly habar ázirledim. Bul habardy daıyndaýǵa Zekeńniń uly esebinde tárbıelengen inisi Alpysbaı kómektesti. Zekeńniń segiz jasynda túıeden qulap, mertikken jerin kórdim. Aqynnyń murasyn uqyptylyqpen saqtap, jarııalaýmen aınalysyp kele jatqan Alpysbaıdyń qolynda derekter jetkilikti eken. Muqaǵalı men Zeınollanyń qarym-qatynasy óte jaqsy bolǵan. Birin-biri qatty qadirlegen. Ara-tura hat alysyp turǵan kórinedi. Alpysbaıdyń arhıvinde Muqaǵalıdyń Zekeńe jazǵan eki haty saqtaýly. Muqaǵalı 1963 jyly Qyzylorda oblysyna kelipti. Sol saparynda Qazaly aýdanynda da bolǵan sııaqty. Sebebi aqynnyń jurtqa belgili «Qazaly jeli» degen óleńi bar.
Men birde Almatyda sol Qazaly aýdanynan shyqqan bir polkovnık qartpen kezdestim. Ol bylaı dedi: «Ilgeride bizdiń aýdanǵa Muqaǵalı men Jaǵda Babalyqov birge keldi. Mekteptiń jaı ǵana muǵalimi edim. Olarǵa qyzmet qylyp júrgen maǵan Jaǵda Babalyqov: «Aınalaıyn, men sııaqty polkovnık bol!», – dep bata berdi. Men ishteı: «Myna kisiniń batasy qyzyq eken. Áskerge múlde qatysym joq men qalaısha polkovnık bolamyn? Odan da «Zavých bol, qalqam!» dep nege aıtpaıdy?», – dep oıladym. Bul taǵdyr degendi qoısańshy, uzamaı ártúrli sebeppen ishki ister salasyna bolmashy ǵana qyzmetke aýysyp kettim. Sóıtip, sonda ósip-jetilip, endi mine arada qyryq jyl ýaqyt ótkende shynymen de polkovnık bolyp otyrmyn!». Qaıran, Muqańa serik bolǵan Jaǵda kókem! Sóziniń dýasy bolyp tur ǵoı. Muqaǵalıdyń Qazalyda bolýyna qatysty estigen áńgimem osy.
Zekeń týraly habar túsirý barysynda Qyzylorda qalasyndaǵy Muqaǵalı túsken úıdi de kórdim. Tólebaev kóshesindegi eki bólmeli shaǵyn páter. Árıne, Shúkirovter ol úıden baıaǵyda kóship ketken. Tek ol páter baǵdarlamaǵa paıdalaný úshin, ıaǵnı, jýrnalıst retinde kadrde turyp: «Myna úıde ornalasqan Zeınolla Shúkirovtiń páterine Muqaǵalı kelgen», – dep túsindire sóılep, elge kórsetý úshin kerek boldy.
Myna bir hat nazar aýdartpaı qoımaıdy. «Juldyz» jýrnalynyń alpysynshy jyldardaǵy blankasyna jazylǵan hatta: «Zeınolla! Tirligińe tilektespin. Máńgilik ómir súrmeseń, basymdy kesip bereıin. Jibergenińniń barlyǵyn sol qalpynda usyndym. Bara jatyr. Jańalyq aıtyp, hat jaz. Munda... da joq. Bári baıaǵydaı. Muqaǵalı», – dep jazylǵan. Muqańnyń bul hatynan Zekeńe degen janashyrlyǵy, onyń shyǵarmashylyǵyn erekshe baǵalaıtyndyǵy kórinedi.
Al Muqaǵalıdyń Zekeńe jazǵan ekinshi haty tipti qyzyq. Hat «Búgin bir jumyspen (demalys kúni) otyryp edim. Ol jumys meni qyzyqtyrǵan, sumdyq qyzyqtyrǵan. Eń qyzyq jerine kelgende, úıge Toqash keldi... Úı ishim, ásirese áıelim sýyq qarsy aldy ony (Toqashtyń bizdiń úıge istegen tentektigi joq, sirá ol týraly sasyq qaýesetti syrttan estıdi ǵoı deımin, biraq Toqash bizdiń úıdiń baıyrǵy qonaǵy. Men muny (T-ty) 1948 jyldan bilemin», – dep bastalady. Aqyn ári qaraı otbasynyń ony nege salqyn qarsy alǵanynyń sebebin túsindiredi. «Ony sýyq qarsy aldy. Úı-ishim meniń jumys istegenimdi jaqsy kóredi, biledi nannyń nemen tabylatynyn. Ol (T-sh) sharshap... kelipti, jatqyzdym da jumysymdy jalǵaıyn dep em, zaýqym shappady (jumysqa). Sen oıyma orala berdiń...».
Osy sát Muqaǵalıdyń esine Zeınolla Shúkirov nege tústi eken degen oı keledi. Bálkim, aldyndaǵyny buzyp-jaryp júretin tentek minezdi Toqashty kórip, tósekke tańylyp jatqan perishte kóńil Zeınolla kóz aldyna elestedi me eken?! Asaý arǵymaq pen tusaýly tulpardy salystyra otyryp oı tolǵady ma, kim biledi? Áıtpese, oǵan jazyp otyrǵan hatynda úıine Toqashtyń kelgenin aıtyp nesi bar? Muqań odan ári Zekeńe bylaısha syryn aqtarady:
«Zeken! Men senimen ashylyp pikirlese almadym. Sebebi – baıaǵy senimsizdik (Jaratqan ıem-aı, ashylyp pikirlesý de rahat eken ǵoı...). Ekinshi sebep, prozalaryńdy áli oqymap edim, ótirik kólgirsýge arym shydamady. Al óleńge degen pikiriń álgindeı bolǵannan keıin taǵy da aýzymdy jumdym. Aıtqanyńa da, byltyrlar («Qazaq ádebıetinde») jarııalanǵan maqalaǵa da uıymadym. Sol úshin jym boldym. Aýyldaryńda kósile jattym, kópire sóıleı almadym. Ózińmen pikirleser kóp jaıttar bary anyq». Osydan-aq Muqaǵalıdyń jalǵan sóıleı almaıtyn shynaıylyǵy aıqyn kórinip tur. Oıyndaǵysyn laq etkizip aqtara salady.
Taǵdyrmen taıtalasqan talantty tulǵa Zeınolla Shúkirov týraly jazylǵan shyǵarmalardyń ishinen úsh týyndyny bólip alýǵa bolar edi. Onyń birinshisi – qazaq ádebıetiniń alyby Asqar Toqmaǵambetovtyń «Jaraly jolbarys» atty dastany. Ekinshisi – kórnekti aqynymyz Muzafar Álimbaevtyń aqynnyń elý jyldyǵyna arnap jazǵan «Qurysh qazaq» atty poemasy. Úshinshisi – Muqaǵalıdyń «Taǵdyrlardyń taǵdyry» dep atalatyn óleńi.
Býyrqanǵan teńizdeı jatyr eken ashynyp,
Qaıǵy emes, qataldyq qabaqta tur ashylyp.
Taǵdyr deıtin baıaǵy jalań aıaq mystanyń,
Jalynady kete almaı, aıaǵyna bas uryp,
Taǵdyr deıtin súmelek shyr aınalyp ketpeıdi,
Ol qabaǵyn shytynsa, esik jaqqa betteıdi,
Tabanynda taǵdyrǵa yzǵarmenen qaraıdy,
Qaraıdy da aıaıdy, aıaıdy da teppeıdi.
Zekeń týraly talaı aıtylǵan, san ret jazylǵan estelikterdiń mazmuny osy tórt shýmaq óleńge tolyq syıyp ketedi. Allanyń salǵan synaǵyna bas uryp, óz taǵdyryn ózi bıleýge umtylǵan qaısar jannyń ómirge qushtarlyǵyn, tynymsyz kúresin Muqaǵalı basqasha kózben kóre aldy. Muqaǵalı ǵana baıqaı alatyn bıikten zer salsaq, Zeınollaǵa talaı jyl ses kórsetken taǵdyr odan áldeqashan jeńilip tynǵan. Óıtkeni, aqynnyń ózi taǵdyrǵa aınalǵan. «Taǵdyrlardyń taǵdyry» – Zeınollaǵa ǵana laıyq, laıyq bolǵan kúnniń ózinde Muqaǵalı ǵana zerleı alatyn erekshe uǵym. Onyń ózi de taǵdyrmen talaı ret arpalysqa túsip kórgen aqyn. Sondyqtan ol Zekeńdi taǵdyrdan teperish kórgen adam emes, kerisinshe, taǵdyrdy aqynnan qýdalaý kórgendeı etip beıneleıdi. Ómir-óleńniń prızmasyna keri rakýrspen qaraý arqyly ózgeshe obraz jasaıdy.
Dál tórine qondyryp, ómir deıtin joldasyn,
Ekeý ara qaq bóldi, baılyq, baqyt, oljasyn.
Qaramaıdy, qaıtsin ol ońaı-ospaq taǵdyrdy,
Taǵdyrlardyń taǵdyry – ózi taǵdyr bolǵasyn.
Býyrqanǵan teńizdeı jatyr eken ashynyp,
Atylady aspanǵa aq kóbigi shashylyp.
Qateligin kesh uqqan taǵdyr deıtin qaıyrshy,
Júgirip júr jaǵada saýǵa surap, bas uryp...
Al endi Muqaǵalıdyń Zekeńe arnalǵan osy óleńi kópshilikke jaqsy tanys bolǵanymen Zeınolla Shúkirovtiń «Muqaǵalıǵa jaýap» degen óleńin jurttyń bári birdeı bile bermeýi múmkin. Ol bul óleńi arqyly ózi aqyndyqtyń sultany dep baǵalaıtyn Muqaǵalımen poezııanyń tazalyǵy jóninde ashylyp syrlasqysy kelgen sııaqty. Aınalasyndaǵy aqyndardyń óleń órimine, taqyryp tańdaýyna kóńili tolmaıdy. Áriptesteriniń izdenbeıtindigine, birsydyrǵy súrleýden shyqpaıtyndyǵyna kúızeledi. Olardyń jyrlarynda jalt etken jańalyqtyń joqtyǵyna nalıdy. Shóp te óleń, shóńge de óleń bolǵanyna qınalady. Qaıran poezııanyń kúıki tirliktiń kóleńkesinde qalyp bara jatqanyna jany shydamaıdy. Qudiretti mýzanyń qaradúrsindikke aınalǵan kóńilsizdeý kórinisterin tizbelep termeleıdi. Osynaý ózgesheleý óleńin sanaly túrde jalǵyz ǵana uıqaspen óredi.
Bir osal joq bul kúnde kil dúr aqyn,
Belden basyp býnaqty syndyratyn.
Temir-tersek, taý-tasty jyr qylatyn,
«Taýyp aıtyp» tórt jolmen tyndyratyn,
Ómir jaıly oıdan oı týdyratyn...
...Bos maqaldap, jel sózdi syldyratý...
Qaıran jigit, qajyǵan shaldan beter,
Oılar... oılar... áıteýir buldyratý...
Bul – jigitter óleńdi quldyratý!
Bul – onyń Muqaǵalıǵa aǵynan jarylýy. Óziniń tek taǵdyrmen ǵana emes, óleń ólkesindegi jalǵandyqpen de kúresip júrgenin túsindirgeni. Ol úshin Muqaǵalı poezııanyń qundylyǵy jóninde shaǵynatyn óreli ólshemge aınalyp otyr. Zekeń oǵan jyr aýylynyń ahýalyn baıandaıdy, óziniń kózqarasyn tanytady. Muqaǵalıdan tórelik kútetin tárizdi.
* * *
Sóıtip, Muqaǵalıdyń japqan shekpeni qazaq óleńine qut boldy. Ol qazaq jyrynyń kıesi sińgen kúpisine de, basyndaǵy úkisine de tıispeı, jańa úlgidegi shekpenmen ǵana qymtaǵan eken. Sol shekpen búginde búkil ult poezııasyna jylý berip tur.
Baýyrjan Omaruly
