يسلام داۋىرىندەگى عۇلامالاردىڭ ەڭبەگى مەن اقىل–وسيەتتەرى ماڭگىلىك ساقتالارى ءسوزسىز. نەگە دەسەڭىز، ولاردىڭ قوزعاعان تاقىرىبى، اۋقىمدى ماسەلەلەرىنىڭ ءوزى شىنايى اقيقاتتىڭ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ كورىنىسى. ادامنىڭ ويى تولىسىپ، ادال ەڭبەككە ءوزىن باۋلۋى ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور وسى دۇنيەلەردىڭ تۇپكى سىرىنا ۇڭىلە قاراۋىنىڭ ءوزى جەڭىسپەن بىردەي دەر ەدىك.
الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ءال– فارابي تراكتاتىندا:
«باقىت–ار ادام ۇمتىلاتىن ماقسات. ەڭ جەتىلگەن ماقسات. ادامنىڭ ءبىر مىنەزدەن ەكىنشى مىنەزگە اۋىسۋ سەبەبى–ادەت. ادەت دەگەنىمىز–بەلگىلى ءبىر ارەكەتتىڭ ءجيى–جيى، ۇزاق ۋاقىت قايتالانۋى.
ەگەر ادام وزىندە جوق بولا تۇرىپ، ادام ءوزىن ىزگى قاسيەتتى ادامعا، ءجۇرىس–تۇرىسى ءجوندى ادامعا جاتقىزسا، وندا ول ادامدا كولگىرسۋشىلىك پايدا بولادى.
جامان ارەكەت جاساۋ وڭاي سياقتانىپ كورىنەدى، مۇنداي ارەكەت بەينە جان راقاتىن اكەلەدى– ءمىس. ال ەگەر ارەكەت بىزگە جول ازابىن اكەلسە، جاقسى مىنەز– قۇلىق بولادى.
ىلىمدەگى ادامنىڭ ماقساتى– باقىت. ادام رۋحى تاڭىرگە ۇمتىلعاندا عانا يگىلىككە بەتتەيدى. يگىلىككە ۇمتىلۋ– تەك يگىلىك ءۇشىن بولعاندا عانا ەڭ ۇلى باقىت بولىپ سانالادى. جەتۋ جولى– دۇنيەلىك، ماتەريالدىق تاۋەلدىكتەن ارىلۋ»، – دەپ مىسال كەلتىرەدى. بۇل– عۇلامانىڭ «باقىت جولىن سىلتەۋ» ەڭبەگى ەدى. مۇنداعى باستى نازار اۋدارارلىق دۇنيە–ادامداردىڭ باقىت دەگەننىڭ، وعان جەتۋدىڭ تالابىن قالاي ۇعىنا بىلۋىندە جانە ولارعا وڭ باعىت–باعدار بەرۋىندە. ماسەلەن، كەيبىر جاندار باقىتتى بايلىق ارقىلى ۇشتاستىرىپ، سونىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتىپ جاتادى. ال ناعىز باقىتتىڭ كوزى–تاڭىرگە ۇمتىلۋ، ادام رۋحىنىڭ شىنايى بەتتەۋى. ناعىز اقيقات پەن ىزگىلىككە، باقىتقا باستار جولدىڭ وسى ەكەندىگىنەن حاباردار ەتەدى.
ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «اقىل كىتابىندا» دا:
«ءبىلىم، اقىل قاسيەتى، پايداسى»دەگەن تاقىرىبىندا:
«اقىل–شىراق، قارا ءتۇندى اشاتىن،
بىلىم–جارىق، نۇرىن ساعان شاشاتىن.
اقىلدىعا قادىر، قۇرمەت لايىقتى،
اقىماق جان كەرەڭ،سەزبەس ايىپتى.
ءتورت نارسە بار، از دەپ ۇعىپ، كەيىمە،
دانا ايتقان ءسوزدى تۇيگىن زەيىنگە.
بۇل تورتەۋدىڭ بىرەۋى–جاۋ، ءبىرى–ورت،
ءۇشىنشىسى، تىرشىلىكتىڭ تورى–دەرت.
بۇلاردان باسقا بىرەۋى بار، ءول–بىلىم،
وسال كورمە تورتەۋىنىڭ ەشبىرىن،-
دەپ تاربيەلىك ءمانى زور وي تاستايدى. ويلاپ قاراساق، ءبىلىمنىڭ بەرەر پايداسى ۇعىنعان جانعا وتە مول. دەگەنمەن، اقىلدى مەن ءبىلىمدىنى تەڭ كورۋ دە ءجون ەمەس. سونىمەن قاتار عالىم وكپە–اشۋمەن ەتكەن ءىستىڭ دە ورىنسىز، ادام جانىنا تەك قاياۋ سالارىن ايتادى. جاقسى قانشا جاساسا دا، سول ىزگى قاسيەتتەرىمەن ەشقاشان قارتايمايتىنىن، ال ناداننىڭ شىن پەيىلىمەن تۇزەلمەيىنشە ءىسى وڭبايتىنىن دا ەسكەرتەدى. اقىلمەن ەتكەن ءىستىڭ ونەتىنىن دە جوققا شىعارمايدى.
قورىتىندىلاي كەلە، بۇل دالەلدى مىسالداردان بولەك كەلتىرگەن ناقىل سوزدەردىڭ ءوزى قانشاما وي سالارلىق. ەگەر تۇپكى توركىنىنە بويلار بولساق، ويىمىزدىڭ، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدىڭ از دا بولسا وزگەرىپ، قولىمىزدان وسى دۇنيەلەردى تاستاماستان الىپ جۇرەرىمىز انىق. ادامنىڭ ناعىز تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى–ومىردى نە سەبەپتى ءسۇرىپ جاتقاندىعىن ۇعىنىپ، تاڭىرگە رۋحاني جاقىن بولۋ. سوندا عانا بۇل ەڭبەكتى جازىپ قالدىرعان عۇلامالاردىڭ كوز مايىنىڭ زايا كەتپەگەندىگى بولار ەدى.
ينابات جاقسىلىق،
تاراز قالاسى
