Islam dáýirindegi ǵulamalardyń eńbegi men aqyl–ósıetteri máńgilik saqtalary sózsiz. Nege deseńiz, olardyń qozǵaǵan taqyryby, aýqymdy máseleleriniń ózi shynaıy aqıqattyń, máńgilik ómirdiń kórinisi. Adamnyń oıy tolysyp, adal eńbekke ózin baýlýy úshin tárbıelik máni zor osy dúnıelerdiń túpki syryna úńile qaraýynyń ózi jeńispen birdeı der edik.
Álemniń ekinshi ustazy atanǵan ál– Farabı traktatynda:
«Baqyt–ár adam umtylatyn maqsat. Eń jetilgen maqsat. Adamnyń bir minezden ekinshi minezge aýysý sebebi–ádet. Ádet degenimiz–belgili bir árekettiń jıi–jıi, uzaq ýaqyt qaıtalanýy.
Eger adam ózinde joq bola turyp, adam ózin izgi qasıetti adamǵa, júris–turysy jóndi adamǵa jatqyzsa, onda ol adamda kólgirsýshilik paıda bolady.
Jaman áreket jasaý ońaı sııaqtanyp kórinedi, mundaı áreket beıne jan raqatyn ákeledi– mis. Al eger áreket bizge jol azabyn ákelse, jaqsy minez– qulyq bolady.
Ilimdegi adamnyń maqsaty– baqyt. Adam rýhy Táńirge umtylǵanda ǵana ıgilikke betteıdi. Igilikke umtylý– tek ıgilik úshin bolǵanda ǵana eń uly baqyt bolyp sanalady. Jetý joly– dúnıelik, materıaldyq táýeldikten arylý», – dep mysal keltiredi. Bul– ǵulamanyń «Baqyt jolyn silteý» eńbegi edi. Mundaǵy basty nazar aýdararlyq dúnıe–adamdardyń baqyt degenniń, oǵan jetýdiń talabyn qalaı uǵyna bilýinde jáne olarǵa oń baǵyt–baǵdar berýinde. Máselen, keıbir jandar baqytty baılyq arqyly ushtastyryp, sonyń jetegine erip ketip jatady. Al naǵyz baqyttyń kózi–Táńirge umtylý, adam rýhynyń shynaıy betteýi. Naǵyz aqıqat pen izgilikke, baqytqa bastar joldyń osy ekendiginen habardar etedi.
Júsip Balasaǵunnyń «Aqyl kitabynda» da:
«Bilim, aqyl qasıeti, paıdasy»degen taqyrybynda:
«Aqyl–shyraq, qara túndi ashatyn,
Bilim–jaryq, nuryn saǵan shashatyn.
Aqyldyǵa qadir, qurmet laıyqty,
Aqymaq jan kereń,sezbes aıypty.
Tórt nárse bar, az dep uǵyp, keıime,
Dana aıtqan sózdi túıgin zeıinge.
Bul tórteýdiń bireýi–jaý, biri–órt,
Úshinshisi, tirshiliktiń tory–dert.
Bulardan basqa bireýi bar, ol–bilim,
Osal kórme tórteýiniń eshbirin,-
dep tárbıelik máni zor oı tastaıdy. Oılap qarasaq, bilimniń berer paıdasy uǵynǵan janǵa óte mol. Degenmen, aqyldy men bilimdini teń kórý de jón emes. Sonymen qatar ǵalym ókpe–ashýmen etken istiń de orynsyz, adam janyna tek qaıaý salaryn aıtady. Jaqsy qansha jasasa da, sol izgi qasıetterimen eshqashan qartaımaıtynyn, al nadannyń shyn peıilimen túzelmeıinshe isi ońbaıtynyn da eskertedi. Aqylmen etken istiń ónetinin de joqqa shyǵarmaıdy.
Qorytyndylaı kele, bul dáleldi mysaldardan bólek keltirgen naqyl sózderdiń ózi qanshama oı salarlyq. Eger túpki tórkinine boılar bolsaq, oıymyzdyń, ómirge degen kózqarasymyzdyń az da bolsa ózgerip, qolymyzdan osy dúnıelerdi tastamastan alyp júrerimiz anyq. Adamnyń naǵyz tulǵa bolyp qalyptasýy–ómirdi ne sebepti súrip jatqandyǵyn uǵynyp, Táńirge rýhanı jaqyn bolý. Sonda ǵana bul eńbekti jazyp qaldyrǵan ǵulamalardyń kóz maıynyń zaıa ketpegendigi bolar edi.
Inabat Jaqsylyq,
Taraz qalasy
