İslam däuırındegı ǧūlamalardyŋ eŋbegı men aqyl–ösietterı mäŋgılık saqtalary sözsız. Nege deseŋız, olardyŋ qozǧaǧan taqyryby, auqymdy mäselelerınıŋ özı şynaiy aqiqattyŋ, mäŋgılık ömırdıŋ körınısı. Adamnyŋ oiy tolysyp, adal eŋbekke özın bauluy üşın tärbielık mänı zor osy dünielerdıŋ tüpkı syryna üŋıle qarauynyŋ özı jeŋıspen bırdei der edık.
Älemnıŋ ekınşı ūstazy atanǧan äl– Farabi traktatynda:
«Baqyt–är adam ūmtylatyn maqsat. Eŋ jetılgen maqsat. Adamnyŋ bır mınezden ekınşı mınezge auysu sebebı–ädet. Ädet degenımız–belgılı bır ärekettıŋ jiı–jiı, ūzaq uaqyt qaitalanuy.
Eger adam özınde joq bola tūryp, adam özın ızgı qasiettı adamǧa, jürıs–tūrysy jöndı adamǧa jatqyzsa, onda ol adamda kölgırsuşılık paida bolady.
Jaman äreket jasau oŋai siiaqtanyp körınedı, mūndai äreket beine jan raqatyn äkeledı– mıs. Al eger äreket bızge jol azabyn äkelse, jaqsy mınez– qūlyq bolady.
Ilımdegı adamnyŋ maqsaty– baqyt. Adam ruhy Täŋırge ūmtylǧanda ǧana igılıkke betteidı. İgılıkke ūmtylu– tek igılık üşın bolǧanda ǧana eŋ ūly baqyt bolyp sanalady. Jetu joly– dünielık, materialdyq täueldıkten arylu», – dep mysal keltıredı. Būl– ǧūlamanyŋ «Baqyt jolyn sılteu» eŋbegı edı. Mūndaǧy basty nazar audararlyq dünie–adamdardyŋ baqyt degennıŋ, oǧan jetudıŋ talabyn qalai ūǧyna bıluınde jäne olarǧa oŋ baǧyt–baǧdar beruınde. Mäselen, keibır jandar baqytty bailyq arqyly ūştastyryp, sonyŋ jetegıne erıp ketıp jatady. Al naǧyz baqyttyŋ közı–Täŋırge ūmtylu, adam ruhynyŋ şynaiy betteuı. Naǧyz aqiqat pen ızgılıkke, baqytqa bastar joldyŋ osy ekendıgınen habardar etedı.
Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Aqyl kıtabynda» da:
«Bılım, aqyl qasietı, paidasy»degen taqyrybynda:
«Aqyl–şyraq, qara tündı aşatyn,
Bılım–jaryq, nūryn saǧan şaşatyn.
Aqyldyǧa qadır, qūrmet laiyqty,
Aqymaq jan kereŋ,sezbes aiypty.
Tört närse bar, az dep ūǧyp, keiıme,
Dana aitqan sözdı tüigın zeiınge.
Būl törteudıŋ bıreuı–jau, bırı–ört,
Üşınşısı, tırşılıktıŋ tory–dert.
Būlardan basqa bıreuı bar, ol–bılım,
Osal körme törteuınıŋ eşbırın,-
dep tärbielık mänı zor oi tastaidy. Oilap qarasaq, bılımnıŋ berer paidasy ūǧynǧan janǧa öte mol. Degenmen, aqyldy men bılımdını teŋ köru de jön emes. Sonymen qatar ǧalym ökpe–aşumen etken ıstıŋ de orynsyz, adam janyna tek qaiau salaryn aitady. Jaqsy qanşa jasasa da, sol ızgı qasietterımen eşqaşan qartaimaitynyn, al nadannyŋ şyn peiılımen tüzelmeiınşe ısı oŋbaitynyn da eskertedı. Aqylmen etken ıstıŋ önetının de joqqa şyǧarmaidy.
Qorytyndylai kele, būl däleldı mysaldardan bölek keltırgen naqyl sözderdıŋ özı qanşama oi salarlyq. Eger tüpkı törkınıne boilar bolsaq, oiymyzdyŋ, ömırge degen közqarasymyzdyŋ az da bolsa özgerıp, qolymyzdan osy dünielerdı tastamastan alyp jürerımız anyq. Adamnyŋ naǧyz tūlǧa bolyp qalyptasuy–ömırdı ne sebeptı sürıp jatqandyǧyn ūǧynyp, Täŋırge ruhani jaqyn bolu. Sonda ǧana būl eŋbektı jazyp qaldyrǧan ǧūlamalardyŋ köz maiynyŋ zaia ketpegendıgı bolar edı.
İnabat Jaqsylyq,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
