ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ ءومىرى، ەڭبەگى، قوعامداعى ورنى ەرەكشە. الەمنىڭ «ەكىنشى ۇستازى» دەپ تەگىننەن-تەگىن اتالماعان. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن ەڭبەكتەرى حالىقتىڭ قولىنا جەتپەي جاتىر. سونىمەن قاتار، زامانىمىزدىڭ ىلگەرى جىلجۋىنا ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ قوسار ۇلەسى زور دەپ ەسەپتەيمىز. وسىعان وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قاۋلى قابىلداپ، 2020 جىلدى ارنايى ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى دەپ بەكىتتى. ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسى الەمدىك فيلوسوفيانىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. عۇلاما عالىمنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى زور.
نەمىستىڭ شىعىس زەرتتەۋشىسى ءال-فارابي جونىندە: «كۇللى مۇسىلمان شىعىسىنداعى ۇلى ويشىل ءال-فارابي وزىنەن بۇرىنعىلار تەك شەت پۇشپاقتاپ اينالىسقان كوپ ماسەلەلەر بويىنشا زور جۇمىس تىندىردى. بۇل كەمەڭگەر ادام گرەك فيلوسوفياسىنىڭ ەڭ تەرەڭ قىرلارىنا دەيىن بويلاپ، بايىبىنا جەتتى. سوندىقتان دا، شىعىستا فيلوسوفيانى، عىلىمي زەرتتەۋدى شىن مانىندە باستاۋشى كىم دەپ سۇراعاندا، باسقا ەشكىم دە ەمەس، تەك ءال-ءفارابيدىڭ ەسىمى اتالۋى كەرەك» دەگەن ەكەن. دەمەك، ءال-فارابي فيلوسوفياسى – الەمدىك مادەنيەت تاريحىنداعى وزگەشە فيلوسوفيا. عالىم اريستوتەلدىڭ ماتەرياليستىك يدەيالارىن دامىتا وتىرىپ، ءوز تاراپىنان دا “عىلىمدار جىكتەلىمى”، “ىزگىلىكتى (قايىرىمدى) قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى”، “باقىتقا جەتۋ تۋرالى”، “باقىتقا جول سىلتەۋ”، “فيلوسوفيانى ۇيرەنۋ ءۇشىن قاجەتتى شارتتار جايلى تراكتات” سياقتى كوپتەگەن سىندارلى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر جازعان. مىسالى، “فيلوسوفيانى ۇيرەنۋ ءۇشىن قاجەتتى شارتتار جايلى تراكتات” اتتى ەڭبەگىندە فيلوسوفيانى مەڭگەرۋگە قاجەتتى توعىز شارتتى كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ەجەلگى گرەك عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىن ورتاعا سالىپ، ءوز ويلارىمەن بولىسەدى. عالىم مۇندا نەگىزگى تالاپ رەتىندە – ادامنىڭ جان، ار تازالىعىمەن قاتار، ەل-جۇرتىنا، ونىڭ ىشىندە عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قالتقىسىز قىزمەتى ەكەندىگىن ناقتىلاپ كورسەتەدى. ەگەر بۇل تالاپ ورىندالماسا، ادامنىڭ فيلوسوفيانى ۇيرەنە دە، ۇيرەتە دە المايتىندىعىن ايتادى. راسىندا، كەز كەلگەن عىلىم مەن ءبىلىمدى تەرەڭ مەڭگەرەمىن دەگەن ادامعا بۇل ەڭبەكتىڭ بەرەرى مول.
ءبىر انىعى – ءال-فارابي فيلوسوفياسىنىڭ قاي زاماندا دا ءوز ءمانىن جويمايتىندىعى. ويشىل-عالىم باقىت دەگەندى قايسى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلى ەكەندىگىنە قاراماي، ادامنىڭ بىلىمدىلىگىمەن بايلانىستىردى. ايتسە دە، عالىم بىلىمنەن دە بيىك تۇرعان ادامزاتقا قاجەتتى دۇنيەنى انىقتاپ كەلتىردى. ول: «ادامعا ءبىرىنشى كەرەگى ءبىلىم ەمەس، تاربيە. تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»،-دەدى. «ءاربىر ادام تۋعان كەزدەن باستاپ باقىتقا جەتۋگە مۇمكىندىگى بار» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. سونىمەن قاتار، ەڭ باقىتتى ادامدار اقىلدىلار، فيلوسوفتار دەپ سانادى. عالىمنىڭ قانشا جىل وتسە دە ءوز قۇنىن جويماعان پىكىرى ءالى دە قوعامدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بوي ەمەس، وي جارىستىرار زاماندا تاربيەنىڭ، ءبىلىمنىڭ، اقىلدىلىقتىڭ ماڭىزى زور ەكەندىگى ايقىن.
«ادام باقىتىن ءوز قولىمەن جاسايدى. اقىل-پاراساتىنىڭ كۇشى ارقىلى اۋەلگى باستامالارى مەن بىلىمدەرىن دۇرىس پايىمداۋ ارقىلى جانە ونى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن تەرەڭ ويلانىپ، تالپىنىپ ارەكەت جاساعاندا عانا ادام باقىتتى بولادى. يگىلىككە قولى جەتەدى»، - دەيدى «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ءال-فارابي. ادام ءومىرىنىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسىپ، ساتتىلىككە اينالۋىن، اقىل-پاراساتى ارقىلى بىلىمدەرىن دۇرىس پايدالانىپ، پايىمداۋىنىڭ نەگىزىندە ۇلكەن جەتىستىككە جەتەتىندىگىن دالەلدەيدى. باسەكەگە قابىلەتتى جاستارعا قاجەتتى دۇنيەنىڭ ءبىرى دە وسى دەپ ەسەپتەيمىن. بيىلعى مەرەيتويدا عالىمنىڭ فيلوسوفيالىق ويلارى جاستاردى ويلاندىرىپ، ناتيجەسىندە جەتىستىكتەرگە جەتەدى دەپ سەنەمىز.
قۇندىز اباي،
تاراز قالاسى
