ەسىمى دۇنيەجۇزىنە ءمالىم بولىپ، عىلىمي جانە مادەني مۇرالارى عاسىرلار بويى ارداقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا ءوتىپ كەلە جاتقان ارداگەر ازاماتتار تاريحتا اسا كوپ ەمەس.ونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - ءال-فارابي.
فارابي عىلىمدى كوبىنەسە ءوز بەتىنشە وقۋمەن مەڭگەرىپ، اسا زور تاباندىلىق كورسەتكەن، وراسان زور تابىستارعا جەتكەن ادام.ول، اسىرەسە، گرەك عىلىمى مەن فيلوسوفياسىن، ەڭ اۋەلى اريستوتەلدىڭ باي مۇراسىن يگەرۋدى قولعا العان. مۇندا ول اسا ۇلكەن شىدامدىلىق پەن ىجداھاتتىلىق كورسەتەدى، ءبىر اڭىز بويىنشا ول اريستوتەلدىڭ «جان تۋرالى» دەيتىن ەڭبەگىن ءجۇز رەت، «تابيعات گارمونياسىن» قىرىق رەت، «ريتوريكاسىن» ەكى ءجۇز رەت وقىعان كورىنەدى. مىنە، وسىلاي فارابي جۇرتقا ءمالىم وقىمىستى بولىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ ۇستازى دەگەن دارەجەگە كوتەرىلەدى. ول العاشقى كەزدە باعداتتا ىستەيدى، كەيىننەن داماسكىدە، سودان كەيىن الەپپودا ءامىر سايف ءاد-داۋلانىڭ قاراماعىندا بولادى. فارابي ءوز بەتىنشە عىلىممەن ۇزبەي شۇعىلدانا بەرگەن. ماسەلەن، ءبىر اڭگىمە بويىنشا ول داماسكىدە جۇرگەن كەزىندە كۇندىز قالدا شەتىندەگى باۋ-باقشادا قاراۋىلدىق قىزمەت اتقارىپ، كۇندىز تاپقان اقشاسىنا ساتىپ العان شىراق جارىعىمەن تۇنىمەن عىلىمي جۇمىسپەن شۇعىلدانادى ەكەن. فارابي وتە قاراپايىم، قاناعاتشىل كىسى بولعان، جۇپىنى كيىنىپ، ىردۋ-دىردۋدان بارىنشا اۋلاق جۇرۋگە تىرىسقان.
ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتۋشى – جالعىز يە، ونىڭ سىرىن تۇگەل ۇعۋعا ادامنىڭ ميى جەتپەيتىنىن بۇكىل شىعىس عالىمدارى جانە ءال-فارابي دە ايتقان. وسى ىزبەن اباي: «جەر ءجۇزىن بەزەندىرگەن ءتاڭىرىم شەبەر»،- دەيدى.ادام نەعۇرلىم ىزدەنىپ، كوپ بىلگەن سايىن ءوزىنىڭ تۇك بىلمەيتىنىن سەزىنىپ پۇشايمەن بولادى عوي. سوكراتتىڭ «مەنىڭ بىلەتىنىم – تۇك بىلمەيتىنىم» دەگەنى كوپ ىزدەنۋدەن تۋعان وي. «ناداننىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ءبارىن ءبىلۋ»... ونىڭ بىلمەيتىنى جوق. ول بارلىق دۇنيەنى ءوز پايداسىنا قاراي بەيىمدەپ شەشۋگە تىرىسادى. ال ونىڭ پايداسىنىڭ كولەمى ءىشۋ، جەۋ، ۇيىقتاۋ، كوبەيۋ، ماقتانۋ... ەگەر دە وسىنداي نادانداردىڭ قولىنا بيلىك تيەتىن بولسا، ولار دۇنيەنى ويران ەتەر ەدى، وزدەرى دە ويران بولار ەدى.ءال-فارابي مەن ابايدىڭ كەزدەسكەن تۇسى وسىنداي ويلار توڭىرەگىندە.
م.اۋەزوۆ ايتقانداي، ابايدىڭ سۋسىنداعان ءۇش بۇلاعىنىڭ ءبىرى – شىعىس مادەنيەتى دەسەك، ول مادەنيەتتىڭ توركىنى ءال-فارابي بولۋعا كەرەك. ويتكەنى اباي ءال-ءفارابيدى تىكەلەي وقىماعانمەن، ۇلگى العان مەكتەبىنىڭ نەگىزى سوندا جاتىر. بۇل ارنا ەندى عانا جول سالىنعان، بولاشاقتا تۇبەگەيلى زەرتتەۋىن كۇتكەن ارنا. ءا.قوڭىراتباەۆ ايتقانداي: «بۇل ماسەلە ادەبيەت شەڭبەرىنە سىيمايدى.»
ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-ەستەتيكالىق كوزقاراستارىن بىلدىرەتىن زەرتتەۋلەرى دە بارشىلىق. ولار: «باقىت جولىن سىلتەۋ»، «ازاماتتىق ساياسات»، «مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ ناقىل سوزدەرى»، «باقىتقا جەتۋ جولىندا» دەپ اتالاتىن عىلىمي ەڭبەكتەرى.ءال-فارابي ءوز زەرتتەۋلەرىندە ەتيكا، مورال ماسەلەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعان. ەتيكانىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى – مورال، مىنەز-قۇلىق، ادەپتىلىك نورمالارى ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەگەن.ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ەتيكانىڭ ەڭ جوعارى كاتەگورياسى – باقىت بولىپ تابىلادى. سونداي-اق ول ادام بويىنداعى اقىل-پاراساتتى ەتيكالىق-ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى دەگەندەي پىكىر ايتادى. اقىل مەن ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق ءوزارا تابيعي تۇردە بايلانىسىپ جاتقان قۇبىلىستار ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ادام ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، وزىنە-ءوزى مەيلىنشە ادال بولۋى ءتيىس.سوندا عانا ادام ءوز بويىنداعى ىزگىلىكتى قاسيەتتەردى بارىنشا جەتىلدىرە تۇسۋگە مۇمكىندىك الادى. ءال-فارابي «قانداي شەبەر ءادىستىڭ جاردەمىمەن جاقسى مىنەز-قۇلىققا جەتەتىنىمىزدى قاراستىرۋىمىز كەرەك» دەي كەلىپ، ءازىل مەن كۇلكى سياقتى قۇبىلىستارعا مورالدىق-ەستەتيكالىق تۇرعىدان باعا بەرەدى. قوعامداعى ءاربىر قۇبىلىس شەكتەن شىعىپ كەتكەن جاعدايدا ادامعا تەرىس اسەر ەتەتىنى سياقتى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى شامادان اسىپ كەتكەن كورىنىستەر دە ىزگى قاسيەتتەرگە كەرى ىقپالىن تيگىزەدى. وسى پىكىرىن تۇيىندەي كەلىپ، فارابي: «ازىلقويلىق – ءازىلدى شەكتەن تىس قولدانۋدان بولادى. ال ازىلدەۋ وڭاي بولعاندىقتان، ءبىز سوعان بەيىم بولا باستايمىز. ەندى بىزگە قالعانى ءبىر شەتكەرىلىكتەن ەكىنشى شەتكەرىلىككە نەمەسە ورتاشا مولشەرگە اۋىسۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن قانداي امالدار بار ەكەنىن ءبىلۋ» دەپ جازادى.
جالپى قورىتا كەلە، سان ءتۇرلى عىلىمدى مەڭگەرگەن ءال-فارابي جايلى يبن ءابي ۋسايبانىڭ پىكىرىنە توقتالعىم كەلىپ وتىر: « فارابي – شىنايى فيلوسوف، تەرەڭ ءبىلىمدى دانىشپان ەدى، فيلوسوفياعا قاتىستى پاندەردى تولىق يگەرگەن بولاتىن. ول ريەزيەنت ( ماتەماتيكا، گەومەتريا) عىلىمدارىنا جەتىك، بىلگىر، ءىرى عۇلاما، مال-دۇنيەسىمەن ءىسى جوق، قارپايىم ادام ەدى...ول ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقى جاعىنان ەجەلگى ءداۋىر فيلوسوفتارىنا ۇقسايتىن.» مىنە، وسىنداي دانىشپان عۇلامانىڭ ارتقىعا مۇرا بولىپ قالعان تراكتاتتارى ءوزىنىڭ ءمانىن جويمايدى.ول «قاراپايىم» ادام بولۋدىڭ ناتيجەسىندە تانىمال ويشىل،عالىم دارەجەسىنە جەتىپ وتىر.
اقديدار بەكجان، +7 (771) 694-38-98
