باتىس پەن شىعىستى تەرەڭ بىلىمىمەن باس يدىرگەن، ەسىمى دۇنيەجۇزى مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ تاريحىنان ويىپ ورىن العان عۇلاما عالىم، ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدى ءبىز ادامزات ءبىلىمىنىڭ سان سالاسىندا قالدىرعان قولتاڭباسىمەن قاتار، مۋزىكا ونەرىن زەرتتەۋشى رەتىندە دە بىلەمىز. «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان ءال-فارابي ورتاعاسىرداعى ادام مەن قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن زەرتتەگەن، ءبىلىم مەن وركەنيەتتىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان ۇستاز رەتىندە دە بەلگىلى. الەمدى ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءتۇسىنۋ، ونى يگەرۋ، ادەبيەتتەگى، پوەزياداعى، مۋزىكاداعى اسەمدىكتى، ەستەتيكالىق جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇيسىنۋ ونىڭ شىعارماشىلىعىنان ءاردايىم تابىلىپ وتىرعان.
ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ىشىنەن مۋزىكا سالاسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، مۋزىكا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ ءبىر تارماعى دەپ ەسەپتەلگەن. سونداي-اق، دىبىستىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىنە، اسىرەسە، دىبىستىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتۋ ءۇشىن وعان بيىكتىك جانە ۇزاقتىق جانە تەمبر قاجەت ەكەنىنە اسا ءمان بەرگەن. عالىم مۋزىكانىڭ پوەزيامەن بايلانىساتىنىن ۇعىنعان، ويتكەنى پوەتيكالىق ءتىل مەن مۋزىكا ءتىلى ۇشتاسقان كەزدە مۋزىكانىڭ اسەرلىلىگى كۇشەيە تۇسەدى. دالىرەك ايتساق، مۋزىكا عىلىمي تۇرعىدا فيزيكا-ماتەماتيكاعا جاقىن بولسا، ونەر رەتىندە پوەزيامەن تۋىستاس كەلەدى.
ءال-فارابي مۋزىكا عىلىمىنىڭ شىعۋىن ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ ءىلىمىن گرەك وقىمىستىلارى پيفاگور، اريستوتەل، ەۆكليد، پتولومەي ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ جاسادى. سويتە تۇرا، بۇل ويشىلداردىڭ يدەيالارىنا سىناي قارايدى دا، عىلىمنىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، قايتا تالداپ شىعادى، ولاردىڭ دۇرىس-بۇرىس جەرلەرىن ايتادى. فارابي فيزيكا مەن ماتەماتيكانى جەتىك مەڭگەرگىندىكتەن، مۋزىكالىق اسپاپتاردى زەرتتەۋدە ولاردان كەتكەن قاتەلىكتەردى ءدال تاۋىپ وتىرا دامىتادى. «تابيعاتتاعى ەڭ تاماشا ءۇندى شىعاراتىن، كەمەلىنە جەتكەن ەڭ تاماشا اسپاپ – ادام جانە ادامنىڭ داۋىسى»، - دەپ جازادى فارابي.
ۇلى ويشىلدىڭ مۋزىكا تەورياسىنا ارناپ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرازى بىزگە ءمالىم. «مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى»، «مۋزىكا جايلى تالداۋ»، «ىرعاقتاردىڭ كلاسسيفيكاتسياسى»، «عىلىمداردىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە مۋزىكا عىلىمىن تالداۋعا ارنالعان تاراۋلار جەتەرلىك. ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەسىمىن دۇنيەگە تانىتقانى – مۋزىكا تەورياسىنا قاتىستى «مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتاپ» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى. كىتاپ «مۋزىكا ونەرىنە كىرىسپە»، «مۋزىكا ونەرىنىڭ نەگىزدەرى، «مۋزىكالىق اسپاپتار» جانە «مۋزىكالىق كومپوزيتسيا» دەگەن ۇلكەن ءتورت تاراۋدى جانە 1500 بەتتى قۇرايدى. كوپتەگەن تراكتاتتارىنىڭ اراسىنان دارالاناتىن بۇل ەڭبەكتى ءوزى تۇسىنىكتى ءارى جەڭىل، جۇرتتىڭ كادەسىنە جارايتىن ەتىپ جازعانىن ايتادى. سوندىقتان دا ول دىبىستاردىڭ پوەزيامەن ۇندەستىگىن، دىبىستار مەن سانداردىڭ ۇندەستىگىن، ياعني ماتەماتيكالىق سانداردى پايدالانا وتىرىپ، مۋزىكالىق دىبىستاردى تۇڭعىش رەت قاعاز بەتىنە تۇسىرەدى، نوتا تۇسىنىگىن العاش ەنگىزەدى. مۋزىكادا قولدانىپ جۇرگەن ءبىز بىلەتىن 7 نوتا بولسا، ءال-ءفارابيدىڭ ماتەماتيكالىق ساندارمەن سيپاتتاعان ەڭبەگىندە 12 نوتا بەلگىلى، قالعان 5 نوتا بەلگىسىز. مۇنىڭ سىرىن وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم ءدال تابا قويعان جوق. بۇل ەڭبەك ەۋروپا مۋزىكا ءىلىمى مەن مۋزىكا ونەرىنىڭ دامۋىنا دا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ول مۋزىكا تەورياسىن، مۋزىكا تاريحىن جازىپ قانا قويماي، مۋزىكالىق «ۋد»، «كانۋن»، «تانبۋر» اسپاپتارىن جاساعان. «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» ءال-فارابي ەسىمىن عىلىم كوكجيەگىنە ودان ءارى كوتەردى جانە مۋزىكا سالاسىنداعى قۇندىلىعى وتە جوعارى ەڭبەك بولىپ قالا بەرەدى.
«مۋزىكا عىلىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، مۋزىكالىق ساۋاتتىلىق، ەكىنشىدەن، ەستۋ قابىلەتىڭ كۇشتى بولۋ كەرەك»، - دەيدى اريستوتەل. ال وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى ءال-ءفارابيدىڭ بويىنان تابىلادى. عالىمنىڭ مۋزىكا عىلىمى مەن ونەرىنىڭ دامۋىنا قالدىرعان ۇلكەن قولتاڭباسى جايىندا شەتەلدىڭ كوپتەگەن عالىمدارى زەرتتەۋلەر جازعان. «مۋزىكا سالاسىندا ءال-فارابي ءبىر ءوزى عانا باس كورول بولىپ تابىلادى. باسقاشا ايتقاندا، مۋزىكا سالاسىندا ءال-فارابيگە ۇلگى بولارلىق، ءبىرىنشى ۇستاز بولارلىق ادام بولماعان»، - دەپ باعالايدى اعىلشىننىڭ مۋزىكا زەرتتەۋشىسى گ.فارمەر.
بيىلعى جىل ۇلى ويشىلدىڭ 1150 جىلدىعىنا وراي «ءال-فارابي جىلى» بولىپ جاريالانعان بولاتىن. وسىعان سايكەس بۇل مەرەيتوي يۋنەسكو قامقورلىعىمەن حالىقارالىق كولەمدە اتالىپ ءوتتى. كوپتەگەن ءىس-شارالار، حالىقارالىق پاندەر وليمپيادالارى، ونلاين رەجيمدە عىلىمي سەمينارلار ءوتىپ جاتتى. عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىنەن 7 مونوگرافيا، دايەكسوزدەر جيناعى، ناقىل سوزدەر جيناعى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى، بۇرىن جاريالانباعان 3 تراكتاتى اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. جاقىندا ۇلى ويشىل ەسىمىن يەلەنىپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ جەتەكشى وقۋ ورنىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعىن وتكىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا توراعاسى ق.كوشەرباەۆ باستاعان ءبىر توپ عالىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، وقۋ ورنى باسشىلارى مەن ستۋدەنتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءال-فارابي جىلى قورىتىندىلاندى. وسى وقۋ ورنىندا الەمدە تۇڭعىش بولىپ جارىق كورگەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەنتسيكلوپەدياسى تۇساۋى كەسىلدى. دەگەنمەن، ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستار جەتەرلىك، ارتىندا وشپەس مۇراسى بار ەنتسيكلوپەديست عالىمدى زەرتتەپ، زەردەلەۋگە، ونىڭ ەڭبەكتەرىن تارجىمالاۋعا قاتىستى بىرقاتار جۇمىستاردىڭ ودان ءارى جۇرگىزىلە بەرەتىنى ءسوزسىز.
دانات جاناتاەۆ،
ف.ع.ك.، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ دوتسەنتى
جۇباتقان فاريزا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيزيكا-تەحنيكالىق فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
