وسىدان 50 جىل بۇرىن، ياعني 1970 جىلى فارابي بابامىزدىڭ 1100 جىلدىعى ماسكەۋدە، باعداتتا جانە الماتى قالاسىندا اتاپ ءوتىلىپ، ونىڭ قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەندىگى مويىندالدى. اقجان ماشاني باستاعان عالىمدار بابامىزدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە داڭعىل جول سالدى. ءبىز ۇلى عالىمنىڭ عىلىمداردى جىكتەۋدى اريفمەتيكادان باستاپ، مەتوفيزيكامەن اياقتالعان دەگەن جەرىنە نازار اۋدارعاندى ءجون كوردىك.
ءال-ءفارابيدىڭ «عىلىمداردىڭ شىعۋى» تۋرالى تراكتاتتى بار. ول وندا بىلاي دەيدى: «بىلگەيسىڭ، سۋبستانتسيالار مەن اكتسيدەنتسيالاردان باسقا جانە سول سۋبستانتسيالار مەن اكتسيدەنتسيالاردى جاراتقان ماڭگىلىك جارىلقاۋشىدان وزگە ەشتەمەنىڭ جوق ەكەنىن». سۋبستانتسيا – زات، اكتسيدەنتسيا – قاسيەت. زاتتار سانسىز، قاسيەتتەر ءتىپتى سانسىز. سونىڭ ءبارىن جاراتۋشى بار. جاراتۋشىنى ول كىسى – «حاق تاعالا» دەيدى. حاق تاعالا تىلىمىزدە ءجيى قولدانىلاتىن – اللا تاعالا.
مۇنان ءارى ايتادى: «وسىنداي جاعدايلاردىڭ ءبارىن جيىنتىقتاپ كەلىپ، سۋبستانتسيالار مەن اكتسيدەنتسيالارعا اتاۋ قويدىم، ونى «ءتىل ءبىلىمى» - دەپ اتادىم دەيدى.
ەكىنشى عىلىم – گرامماتيكا. گرامماتيكا سوزدەردىڭ رەت-رەتىمەن ورنالاسۋى. گرامماتيكا سەمانتيكالىق جاعىنانا العاندا - پالساپاالىق ءپان. ويتكەنى گرامماتيكا دەگەن اتاۋلاردى رەتتەۋ. سويلەمنىڭ گرامماتيكاسى دۇرىس رەتتەلمەسە، ونىڭ ماعىناسى ايقىندالمايدى.
ءۇشىنشى عىلىم – لوگيكا. ول ءالى تانىلماعان نارسەنى تانيتىن جانە نە اقيقات، نە جالعان ەكەنى تۋرالى پىكىرىمىز تياناق تاباتىن تۇجىرىمدار جاساۋ ءۇشىن حابارلى سويلەمدەردى لوگيكالىق فيگۋراالارعا ساي ساپقا تۇزۋگە ۇيرەتەدى.
ءتورتىنشى عىلىم – پوەتيكا. اريستوتەلدىڭ «پوەتيكا» دەگەن ەڭبەگى بار. پوەتيكا دەگەن ونەرگە قاتىستى. سۋبستانتسيانى تۇسىندىرگەندە مىسالى، الما – سۋبستانتسيا، ونىڭ قىزىل بولۋى – اكتسيدەنتسيا.
قارىمجان ەسجان،
جامبىل وبلىسى
