وتىرار قالاسىندا تۋىپ، شامدا دۇنيە سالعان ۇلى بابامىز ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ ارتىندا ادامزاتقا ازىق بولار مول مۇرالار قالدى. بابامىزدىڭ 1100 جىلدىق مەرەيتويىندا بەلگىلى ەتنوگراف عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ەڭبەگىنەن فارابي ايتتى دەگەن تاپقىر سوزدەرىن ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
* * *
تۋعان جەردەن شالعايعا ءجۇرىپ، بار ءومىرىن عىلىم-بىلىمگە سارپ ەتكەن ءال-فارابي قارتايعان شاعىندا ءوز ەلىنىڭ كەرۋەن-كىرە تارتىپ جۇرگەن ادامدارىن كەزدەستىرىپ قاتتى تولقيدى. ەل-جۇرتتىڭ حال-جاعدايىن تاپتىشتەپ سۇراپ، كوڭىل ورنىقتىرعان سوڭ، قوشتاساردا ءوزىنىڭ جان سەرىگى – «قىپشاق» دەپ اتالاتىن دومبىراسىنىڭ بەتىنە:
«اينالايىن اتام قىپشاق،
تۋعان جەرىم ساعىندىم.
ءوز اتىڭا، ۇرمەتىڭە قايدا جۇرسەم تابىندىم!» – دەپ جازىپ، تۋعان جەرى مەن ەلىنە سالەمدەمە بەلگى رەتىندە بەرىپ جىبەرگەن ەكەن دەيدى.
* * *
شىعىس امىرلەرىنىڭ ءبىرى ءال-ءفارابيدى سارايىنا ارنايى شاقىرىپ، مىنانداي ساۋال قويادى:
– ۋا، ەكىنشى ۇستاز، مەنىڭ مەملەكەتىمنىڭ بولاشاعى قانداي كۇيدە بولماق؟ بولجالىڭدى ەستىگىم كەلەدى، − دەيدى.
سوندا ءال-فارابي:
– ەلىڭنىڭ بولاشاعىن بىلگىڭ كەلسە، ماعان جاستارىڭدى كورسەت، سونسوڭ ايتىپ بەرەيىن، − دەگەن ەكەن.
* * *
باعدات حاليفاسى حارۋن ءال-راشيد اقىندىق ونەر سايىسى مەن وقىمىستىلاردىڭ وي ورەلەستىرۋىن مەيلىنشە جاقسى كورگەن ادام ەكەن. كوپتەگەن ەل باسقارۋشىلار ۇلى حاليفاعا ەلىكتەپ وتكەن.
بىردە ءال-راشيد سارايىندا ادەتتەگىدەي وي مەن ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ باس قوسۋى بولىپ جاتادى. بۇل قوسۋ ءراسىمىن ەڭ قۇرمەتتى ورىنعا جايعاسقان سۇلتان سەيف ءال-داۋلەت باسقارىپ وتىرسا كەرەك. ءبىر كەزدە حابارشى اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ جاقىنداپ كەلەدى دە، سارايعا مۇحاممەد ءال-ءفارابيدىڭ كەلىپ تۇرعانىن حابارلايدى.
– ەسىمى تانىس قوي، دانىشپاندى كىرگىزىڭدەر! – دەپ ءامىر بەرەدى سۇلتان. ءابۋ-ناسر ءال-فارابي زالعا ءتاجىم ەتپەستەن كىرگەندە جينالعان جۇرت داعدارىپ قالادى.
– كەلىپ وتىرۋىڭىزدى وتىنەمىن، – دەيدى سۇلتان.
– و، ۇلى ءامىرشى، قاي جەرگە وتىرايىن؟ – دەيدى ءال-فارابي.
– مۇندا اركىم وزىنە لايىق ورىنعا وتىرادى، – دەپ ءتىل قاتادى سۇلتان.
مۇحاممەد ءال-فارابي سۇلتانعا جاقىنداپ كەلىپ، ونىڭ ارىرەك ىعىسۋىن ءوتىنىپتى. ءامىرشىنىڭ ساقشىلارى تىكسىنىپ قالادى. سۇلتان قوناعىنا ورنىن بوساتىپ بەرەدى دە، قىزمەتشىلەرىن تىنىشتاندىرىپ، سارايدىڭ قۇپيا تىلىندە بىلاي دەيدى:
– ەگەر بۇل شىنىمەن-اق ۇلى عۇلاما بولسا، كەشىرىم جاسايىق. ولاي بولماي شىقسا جازاسىن تارتادى. سابىر ساقتاڭدار!
سوندا مۇحاممەد ءال-فارابي جىميىپ كۇلەدى دە:
– ايتقانىڭىز ءجون، ءامىرشىم، سابىرلىلىق ارقاشان دا دانىشپاندار مەن قۇدىرەتتىلەردىڭ ۇلەسىنە تيگەن، – دەپ، جاڭاعى قۇپيا تىلدە جاۋاپ قاتادى.
– ءسىز بۇل قۇپيا ساراي ءتىلىن قايدان بىلەسىز؟ – دەپ تاڭىرقايدى سۇلتان.
– مەن جەتى ءتىل بىلەمىن، – دەيدى مۇحاممەد ءال-فارابي.
– و، ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن ۇستازىم، وندا ءسوز باسى سىزدە بولسىن، قۇلاعىمىز سىزدە! – دەگەن ەكەن سۇلتان سەيف ءال-داۋلەت.
* * *
ءال-فارابي باعداتقا كەلگەندە وعان حاليفا مۇقتاديد يبن-مۋاففاك ءال-بيللاح (892-902) بىلاي دەپ سۇراق قويادى:
– وسى سەنى وقۋدىڭ تۇبىنە جەتىپتى دەپ ەستىدىم، سوندا سەن كوپ بىلەسىڭ بە، الدە اريستوتەل كوپ بىلە مە؟
سوندا ءال-فارابي:
− ەگەر مەن ونىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن بولسام، ءشۇباسىز ونىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان بولار ەدىم، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
ءۇمىت قيابەك،
تاراز قالاسى
