تىلدەگى ۇلتتىق ەلەمەنتتەردىڭ زامانعا ساي بەرىلۋى، جاڭاشا قولدانىلۋى ۇلتتىق ءتىلدىڭ جاھاندىق تولقىنعا جۇتىلىپ كەتپەۋىنە، حالىقارالىق تىلدەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويماۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ، حالىقتىڭ ۇلتتىق، تاريحي، تىلدىك جادىسىنىڭ جاندانۋىنا، سوزدىك قورداعى ءسوز ماعىنالارىنىڭ جاڭعىرۋىنا سەرپىن بەرەدى، ۇلتسىزدانعان ادامداردىڭ تيپىنەن قۇرالعان قوعامنىڭ اۋرۋىنا داۋا بولماق.
تىلدەگى ۇلتتىق ەلەمەنتتەردىڭ قولدانىسى جايىندا پروفەسسور ن.ءۋالي، ج.مانكەەۆا، ز.احمەتجانوۆا، ب.مومىنوۆا ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى تالداۋ جاسالادى.
ءبىز بۇل ماقالادا ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ سايتىندا كەزدەسەتىن ساياسي تاقىرىپتاعى پۋبليتسيستيكالىق ماقالالاردا كەزدەسەتىن كونەرگەن نەمەسە پاسسيۆ سوزدەردىڭ قولدانىسى، ولاردىڭ جاڭا ماعىناعا يە بولۋى، جاڭاشا ماعىنالىق رەڭك الىپ، جاڭعىرىپ قولدانۋى جانە بۇرىنعى جىر-داستانداردان مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى وقىرمانعا بەلگىلى ءبىر ءسوزدىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى قولدانىسى تۋرالى مالىمەت بەرەمىز. ماسەلەن قازاق تىلىندە «ساۋعا» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز قازىرگى ءتىل تۇتىنۋشىلارىنىڭ بارىنە تۇسىنىكتى ءسوز ەمەس. ءبىرىنشى توپقا بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن، قولدانىسىن انىق، جاقسى بىلەتىن، اسىرەسە جاس شاماسى ەرەسەك، اقىن، جازۋشى، قازاق ءتىلىن انا ءتىلى دارەجەسىندە، تەرەڭ تۇسىنەتىن ادامدار، ەكىنشى توپ بۇل ءسوزدى بۇرىن ەستىگەن، بىراق ماعىناسىن ءدوپ باسىپ، ءدال ايتا المايتىندار، ادەتتە بۇلار ورتا جاستاعى ادامدار، ءۇشىنشى توپقا بۇل ءسوزدى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن، ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن جاس توپ وكىلدەرى دەپ ءۇش توپقا بولۋگە بولادى.
«قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءدəستۇرلى جۇيەسى» ەنتسيكلوپەدياسىندا ساۋعا ءسوزىنىڭ سوعىستا تۇسكەن اسكەري ولجانىڭ بەستەن ءبىر بولىگى; سوعىسقا قاتىسقان جاۋىنگەرلەرگە بەرىلەتىن اسكەري ولجا; سوعىسقا قاتىسا الماعان ادامدارعا بەرىلۋگە ءتيىس بولىك; وزىنە قالاعان ۇلەستى سۇراپ الۋىنا قۇقىلى بولۋى; ەل ىشىندە كەمتار، اسىراۋشىسى جوق، جارلى ادامدارعا اسكەري ولجادان بەرىلەتىن قامقورلىقتىڭ ءتۇرى; تۇتقىننىڭ باس بوستاندىعىن سۇراپ، ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرۋ; اڭ اۋلاعاننان تۇسكەن ولجا، سىيلىق سەكىلدى بىرنەشە ماعىناسى بەرىلگەن.
«ساۋعا سۇراۋ، ساۋعا بەرۋ، ساۋعا سالدى، ساۋعالاۋ، ساۋعاشى ادام، ساۋعا سۇراۋشى ادام، باسىن ساۋعالاۋ، جان ساۋعا، باس ساۋعا، جانىن ساۋعالاۋ، ساۋعاعا اكەسىنىڭ سۇيەگىن، ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىن سۇراۋ، ءبىر قاسىق قاندى ساۋعاعا سۇراۋ،» ءسوز تىركەستەرى مەن «اڭشىدان – سىرالعى، باتىردان – ساۋعا» ماقالى، «ساۋدا جۇرگەن جەردە ساۋعا كەم» ماتەلى، «ساۋعا بەرسەڭ ءوزىڭ بەر، سويلەپ ءبىر تۇرعان ءسوزىڭ بەر» دەپ ولەڭدەتىپ ءسوزىن باستاۋ ءسوز ەتيكەتى «بابالار ءسوزىنىڭ» 100 تومدىعىنداعى جىر-داستانداردا كوپتەپ كەزدەسەدى: «ساۋعا» دەپ مىنا ەكەۋى ەكەۋىن اپ، قازانعا قازى قوسىپ سالىپ ەدى («بيلەر تۋرالى اڭىزدار». بس. 86-توم. 16-ب.). قىزدى العانىن بىلگەن سوڭ، – قارلىعاجان، ساۋعا, - دەپ، قارلىعانىڭ الدىنان، قارامان كەتىپ بارادى («قوبىلاندى باتىر». بس. 35-توم. 95-ب.). ءبىر قاسىقتاي قانىمدى، ساۋعاعا ەندى بەر، - دەدى («الپامىس جىرى». بس. 33-توم. 140-ب.). قازاق باتىرلارىنان، ونىڭ ىشىندە قابانبايدان ارناپ ساۋعا سۇرايدى: – ساۋعا بەرسەڭ ءوزىڭ بەر، سويلەپ ءبىر تۇرعان ءسوزىڭ بەر! - دەپ ساۋعاعا اكەسىنىڭ سۇيەگىن، ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىن سۇرايدى («داڭقتى قولباسشىلار مەن باتىرلار جونىندەگى اڭىزدار». بس. 86-توم. 278-ب.).
ءداستۇرلى الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ جوعالۋىمەن، ۇرىس-شابىس، سوعىستىڭ توقتاۋىمەن بۇل ءسوزدىڭ كوپ ماعىناسى ەسكىرىپ، قولدانىس اياسى تارىلىپ، بۇگىنگى تىلىمىزدە ادامنىڭ ءوز باسىن، جانىن ولىمنەن ساقتاۋعا تىرىسۋى» دەگەن ماعىناسى عانا ساقتالعانىن بايقايمىز. بۇل ماعىناداعى قولدانىستى باق سايتتاردا كەزدەستىرەمىز: «سوت سااكاشۆيليگە ساۋعا بەرمەدى...» نەمەسە «قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتان مارعۇلان بورانبايعا ساۋعا سۇرايمىن»; جاڭا سايلاناتىن پرەزيدەنتكە ساۋعا «قارا نار كەرەك ءبىزدىڭ بۇل ىسكە!»، «نەگە» سايتىندا بەرىلگەن «ساۋعا سۇراعان سۇحبات» دەگەن جاڭا قولدانىستى «سۇحبات بەرۋشىنىڭ باس اماندىعىن، جانىنا ساۋعا سۇراۋ ءۇشىن بەرىلگەن سۇحبات نەمەسە ءجۋرناليستىڭ سۇحبات بەرۋشىدەن قاتتى قالاپ سۇراعان، ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتى» دەگەن ەكى ءتۇرلى ماعىنادا بەرىلگەن بولۋ كەرەك دەگەن ويدامىز.
قازىرگى باسپاسوزدەردە كەزدەسەتىن بۇل مىسالداردا «جانىن ساۋعالاۋ، باسىن امان ساقتاپ قالۋ» ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر.
بۇقارالىق ءباسپاسوز قۇرالدارىندا ۇلتتىق تىلدىك بىرلىكتەردىڭ، ەتنوگرافيزمدەردىڭ، ءداستۇرلى بىلىمدەر جۇيەسىندەگى سوزدەردىڭ قولدانىلۋى ءوز وقىرماندارىنا قالىپتاسقان ەتنوستىق سانا-سەزىمىن دامىتىپ; ەتنوستىڭ قۇندىلىقتارىن، دۇنيەتانىمىن تۇسىنىكتى ءارى ەتەنە جاقىن ەتىپ، انا ءتىلدىڭ بۇلاعىمەن سۋسىنداتادى.
ساياسي ماتىندەردىڭ ىشىندە كەزدەسەتىن كونەرگەن ءسوز ەتنوگرافيزمدەردىڭ ءبىرى «ساۋىن ايتۋ» ءسوزى. «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ 15 تومدىق سوزدىگىندە» «ا) ۇلكەن اس، ۇلى توي سياقتى ۇلكەن جيىندار تۋرالى ەل-ەلگە جاريالاپ حابار بەرۋ; ءا) جورىق، اتتانىس جايىندا الدىن الا ەلگە حابار بەرۋ»; ب) جۇرتقا جاريا سالىپ، جاعدايىن ايتۋ» دەگەن بىرنەشە ماعىناسىن كورۋگە بولادى.
اكادەميك ر.سىزدىق «سوزدەر سويلەيدى» دەگەن ەڭبەگىندە ساۋىن ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى كونە تۇركى تىلدەرىندەگى ساب/ساپ (sab) دەگەننىڭ «ءسوز، سويلەۋ، حابار ايتۋ، بايانداۋ» ماعىناسىندا قولدانىلىپ، بۇل ماعىنا بۇگىنگى «ساۋىن ايتۋ، ءسوز ساپتاۋ» دەگەندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ قۇرامىندا ساقتالعان دەگەن دايەك كەلتىرەدى. دەمەك، ساۋىن ايتۋ ءسوزىنىڭ ءمانى – حابارلاۋ. ساۋىندى كەز كەلگەن ادامعا ايتپايدى، بەتكە ۇستار، بەدەلدى يگى جاقسىلارعا ايتىلاتىن بولعان. ف.ا.فيەلسترۋپتىڭ ادايلار مەن ارعىنداردىڭ، جالايىر رۋلارىنىڭ ىشىندەگى ساۋىن ايتۋ ءداستۇرى جايىندا جازبالارى بار.
مۇسا شورمانۇلىنىڭ اسىندا ەكى وبلىسقا ساۋىن ايتىپ, ەكى ويازناي مەن ون بەس بولىس قاتىسقان ۇلكەن اس بەرگەن. «قوزى كورپەش جىرىندا» «سارىباي جۇرت اسقان باي سالتاناتتى، قۇداي وعان كوپ قىلدى قولعاناتتى. ورمانبەت بي
نوعايدىڭ بىر تاپ ەلى، ات شاپتىرعان اس بار دەپ ساۋىن ايتتى» دەگەن جىر جولدارىنان ەلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىن ۇلكەن شارا بولعانىن كورەمىز. ەندى بۇل ءسوزدىڭ بۇگىنگى ساياسي ماتىندەردەگى قولدانىسىن كەزدەستىرە الامىز: «الەمنىڭ 110 ەلىنە ساۋىن ايتىلعان ۇلى جيىنعا ءبىز «اسكەري دەرجاۆا»، «اسپان استى ەلى» دەپ دارىپتەيتىن ەكى دوكەي كورشىمىز شاقىرىلمادى».
«سوعىس باستالعان سوڭ ولاردىڭ بەتپەردەسى ايپاراداي بولدى» دەگەن سويلەمدەگى «ايپاراداي» ءسوزىن بۇگىنگى وقىرماننىڭ ءبارى تۇسىنە بەرمەۋى مۇمكىن. بۇل ەسكى، جەرگىلىكتى ءسوزدىڭ «ءتىرىلىپ» جاڭاشا قولدانىلىپ، ساياسي ماقالادا «جاڭعىرىپ» قولدانىس تاۋىپ وتىر. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن «قىز جىبەك» جىرىنداعى «ايپاراداي بولىپتى، ءبارى دە انىق كورىپتى» («بابالار ءسوزى». 26-توم. 236-ب.) قولدانىستا «انىق كورىنۋ» ماعىناسىندا، «قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە» ايپارا ءسوزىنىڭ «اشكەرە، كورنەكتى، ادەمى» دەگەن ماعىنالارى بار ەكەنىن كورەمىز (2005 جىل، 29-بەت).
اقتامبەردى جىراۋدىڭ كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ, كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەمىز؟! كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ، اق كىرەۋكە كيەر مە ەكەمىز؟ دەگەن جىر شۋماعىن «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ, «كرەسلوعا» مىنەر مە ەكەنبىز؟!» دەپ ۇيقاستىرىپ كەلتىرىپ، مەتافورالىق قولدانىسپەن وقىرماننىڭ نازارىن بابالار تىلىمەن تارتۋ، وقىرمان ساناسىندا تاريحي-پوەتيكالىق ساۋلە شاشىپ، ەسكى سوزدەردىڭ جاڭعىرۋىنا، قولدانىس اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە سەرپىن بەرەدى.
قورىتا ايتقاندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ۇلتقا ءتان بىرلىكتەردىڭ قولدانىلۋى، ەسكى سوزدەردىڭ «ءتىرىلۋى»، كەڭ قولدانىس تاۋىپ، ماعىناسىنىڭ كەڭەيىپ، جاڭعىرۋى ءتىل ومىرشەڭدىگىنىڭ، ءتىل بىرەگەيلىگىنىڭ، ودان كەيىن ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ ساقتالۋىنا، دامۋىنا اسەر ەتەدى. ۇلتتىق تىلدىك بىرەگەيلىكتىڭ وزەگى ۇلتقا ءتان سانا-سەزىمدى، ءداستۇردى بىلدىرەتىن سوزدەر مەن ءسوز ورامدارى. ءتىلدى تۇتىنۋشىلارى ەتنوسقا ءتان ءتىل بىرلىكتەرىن ءتۇسىنىپ، كوممۋنيكاتسيادا، سويلەسكەندە قولدانىپ، وعان جاڭاشا ماعىنالىق رەڭك بەرىپ، زاماناۋي ماتىندەردە قولدانىس تاۋىپ جاتسا ءتىلدىڭ يمۋنيتەتى كۇشەيىپ، ۇلتتىق قالىبى نىعايىپ، زامان اعىمىنا ىلەسىپ، دامي بەرمەك.
گۇلجيھان كوبدەنوۆا،
احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
«ءتىل تاريحى جانە تۇركىتانۋ» ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.
