Tildegi ulttyq elementterdiń zamanǵa saı berilýi, jańasha qoldanylýy ulttyq tildiń jahandyq tolqynǵa jutylyp ketpeýine, halyqaralyq tilderdiń kóleńkesinde qalyp qoımaýyna septigin tıgizip, halyqtyń ulttyq, tarıhı, tildik jadysynyń jandanýyna, sózdik qordaǵy sóz maǵynalarynyń jańǵyrýyna serpin beredi, ultsyzdanǵan adamdardyń tıpinen quralǵan qoǵamnyń aýrýyna daýa bolmaq.
Tildegi ulttyq elementterdiń qoldanysy jaıynda professor N.Ýálı, J.Mankeeva, Z.Ahmetjanova, B.Momynova t.b. ǵalymdardyń eńbekterinde jan-jaqty taldaý jasalady.
Biz bul maqalada baspasóz quraldarynyń saıtynda kezdesetin saıası taqyryptaǵy pýblııstıkalyq maqalalarda kezdesetin kónergen nemese passıv sózderdiń qoldanysy, olardyń jańa maǵynaǵa ıe bolýy, jańasha maǵynalyq reńk alyp, jańǵyryp qoldanýy jáne burynǵy jyr-dastandardan mysaldar keltirý arqyly oqyrmanǵa belgili bir sózdiń burynǵy jáne qazirgi qoldanysy týraly málimet beremiz. Máselen qazaq tilinde «saýǵa» degen sóz bar. Bul sóz qazirgi til tutynýshylarynyń bárine túsinikti sóz emes. Birinshi topqa bul sózdiń maǵynasyn, qoldanysyn anyq, jaqsy biletin, ásirese jas shamasy eresek, aqyn, jazýshy, qazaq tilin ana tili dárejesinde, tereń túsinetin adamdar, ekinshi top bul sózdi buryn estigen, biraq maǵynasyn dóp basyp, dál aıta almaıtyndar, ádette bular orta jastaǵy adamdar, úshinshi topqa bul sózdi buryn-sońdy estip kórmegen, maǵynasyn túsinbeıtin jas top ókilderi dep úsh topqa bólýge bolady.
«Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dəstúrli júıesi» enıklopedııasynda saýǵa sóziniń soǵysta túsken áskerı oljanyń besten bir bóligi; soǵysqa qatysqan jaýyngerlerge beriletin áskerı olja; soǵysqa qatysa almaǵan adamdarǵa berilýge tıis bólik; ózine qalaǵan úlesti surap alýyna quqyly bolýy; el ishinde kemtar, asyraýshysy joq, jarly adamdarǵa áskerı oljadan beriletin qamqorlyqtyń túri; tutqynnyń bas bostandyǵyn surap, ómirin saqtap qalýǵa múmkindik berý; ań aýlaǵannan túsken olja, syılyq sekildi birneshe maǵynasy berilgen.
«Saýǵa suraý, saýǵa berý, saýǵa saldy, saýǵalaý, saýǵashy adam, saýǵa suraýshy adam, basyn saýǵalaý, jan saýǵa, bas saýǵa, janyn saýǵalaý, saýǵaǵa ákesiniń súıegin, óziniń bas bostandyǵyn suraý, bir qasyq qandy saýǵaǵa suraý,» sóz tirkesteri men «Ańshydan – syralǵy, batyrdan – saýǵa» maqaly, «Saýda júrgen jerde saýǵa kem» máteli, «Saýǵa berseń óziń ber, Sóılep bir turǵan sóziń ber» dep óleńdetip sózin bastaý sóz etıketi «Babalar sóziniń» 100 tomdyǵyndaǵy jyr-dastandarda kóptep kezdesedi: «Saýǵa» dep myna ekeýi ekeýin ap, Qazanǵa qazy qosyp salyp edi («Bıler týraly ańyzdar». BS. 86-tom. 16-b.). Qyzdy alǵanyn bilgen soń, – Qarlyǵajan, saýǵa, - dep, Qarlyǵanyń aldynan, Qaraman ketip barady («Qobylandy batyr». BS. 35-tom. 95-b.). Bir qasyqtaı qanymdy, Saýǵaǵa endi ber, - dedi («Alpamys jyry». BS. 33-tom. 140-b.). Qazaq batyrlarynan, onyń ishinde Qabanbaıdan arnap saýǵa suraıdy: – Saýǵa berseń óziń ber, Sóılep bir turǵan sóziń ber! - dep saýǵaǵa ákesiniń súıegin, óziniń bas bostandyǵyn suraıdy («Dańqty qolbasshylar men batyrlar jónindegi ańyzdar». BS. 86-tom. 278-b.).
Dástúrli áleýmettik ınstıtýttardyń joǵalýymen, urys-shabys, soǵystyń toqtaýymen bul sózdiń kóp maǵynasy eskirip, qoldanys aıasy tarylyp, búgingi tilimizde adamnyń óz basyn, janyn ólimnen saqtaýǵa tyrysýy» degen maǵynasy ǵana saqtalǵanyn baıqaımyz. Bul maǵynadaǵy qoldanysty BAQ saıttarda kezdestiremiz: «Sot Saakashvılıge saýǵa bermedi...» nemese «QR Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtan Marǵulan Boranbaıǵa saýǵa suraımyn»; Jańa saılanatyn Prezıdentke saýǵa «Qara nar kerek bizdiń bul iske!», «Nege» saıtynda berilgen «Saýǵa suraǵan suhbat» degen jańa qoldanysty «suhbat berýshiniń bas amandyǵyn, janyna saýǵa suraý úshin berilgen suhbat nemese jýrnalıstiń suhbat berýshiden qatty qalap suraǵan, eksklıýzıvti suhbaty» degen eki túrli maǵynada berilgen bolý kerek degen oıdamyz.
Qazirgi baspasózderde kezdesetin bul mysaldarda «janyn saýǵalaý, basyn aman saqtap qalý» maǵynasynda qoldanylyp tur.
Buqaralyq baspasóz quraldarynda ulttyq tildik birlikterdiń, etnografızmderdiń, dástúrli bilimder júıesindegi sózderdiń qoldanylýy óz oqyrmandaryna qalyptasqan etnostyq sana-sezimin damytyp; etnostyń qundylyqtaryn, dúnıetanymyn túsinikti ári etene jaqyn etip, ana tildiń bulaǵymen sýsyndatady.
Saıası mátinderdiń ishinde kezdesetin kónergen sóz etnografızmderdiń biri «saýyn aıtý» sózi. «Qazaq ádebı tiliniń 15 tomdyq sózdiginde» «a) Úlken as, uly toı sııaqty úlken jıyndar týraly el-elge jarııalap habar berý; á) Joryq, attanys jaıynda aldyn ala elge habar berý»; b) Jurtqa jarııa salyp, jaǵdaıyn aıtý» degen birneshe maǵynasyn kórýge bolady.
Akademık R.Syzdyq «Sózder sóıleıdi» degen eńbeginde saýyn sóziniń túbiri kóne túrki tilderindegi sab/sap (sab) degenniń «sóz, sóıleý, habar aıtý, baıandaý» maǵynasynda qoldanylyp, bul maǵyna búgingi «saýyn aıtý, sóz saptaý» degendegi turaqty sóz tirkesteriniń quramynda saqtalǵan degen dáıek keltiredi. Demek, saýyn aıtý sóziniń máni – habarlaý. Saýyndy kez kelgen adamǵa aıtpaıdy, betke ustar, bedeldi ıgi jaqsylarǵa aıtylatyn bolǵan. F.A.Fıelstrýptyń adaılar men arǵyndardyń, jalaıyr rýlarynyń ishindegi saýyn aıtý dástúri jaıynda jazbalary bar.
Musa Shormanulynyń asynda eki oblysqa saýyn aıtyp, eki oıaznaı men on bes bolys qatysqan úlken as bergen. «Qozy Kórpesh jyrynda» «Sarybaı jurt asqan baı saltanatty, Qudaı oǵan kóp qyldy qolǵanatty. Ormanbet bı
noǵaıdyń bir tap eli, At shaptyrǵan as bar dep saýyn aıtty» degen jyr joldarynan eldiń abyroıyn asqaqtatyn úlken shara bolǵanyn kóremiz. Endi bul sózdiń búgingi saıası mátinderdegi qoldanysyn kezdestire alamyz: «Álemniń 110 eline saýyn aıtylǵan uly jıynǵa biz «áskerı derjava», «aspan asty eli» dep dáripteıtin eki dókeı kórshimiz shaqyrylmady».
«Soǵys bastalǵan soń olardyń betperdesi aıparadaı boldy» degen sóılemdegi «aıparadaı» sózin búgingi oqyrmannyń bári túsine bermeýi múmkin. Bul eski, jergilikti sózdiń «tirilip» jańasha qoldanylyp, saıası maqalada «jańǵyryp» qoldanys taýyp otyr. Bul sózdiń maǵynasyn «Qyz Jibek» jyryndaǵy «Aıparadaı bolypty, Bári de anyq kóripti» («Babalar sózi». 26-tom. 236-b.) qoldanysta «anyq kóriný» maǵynasynda, «Qazaq tiliniń aımaqtyq sózdiginde» aıpara sóziniń «áshkere, kórnekti, ádemi» degen maǵynalary bar ekenin kóremiz (2005 jyl, 29-bet).
Aqtamberdi jyraýdyń Kúldir-kúldir kisinetip, Kúreńdi miner me ekemiz?! Kúderiden baý taǵyp, Aq kireýke kıer me ekemiz? degen jyr shýmaǵyn «Kúldir-kúldir kisinetip, «kresloǵa» miner me ekenbiz?!» dep uıqastyryp keltirip, metaforalyq qoldanyspen oqyrmannyń nazaryn babalar tilimen tartý, oqyrman sanasynda tarıhı-poetıkalyq sáýle shashyp, eski sózderdiń jańǵyrýyna, qoldanys aıasynyń keńeıýine serpin beredi.
Qoryta aıtqanda, buqaralyq aqparat quraldarynda ultqa tán birlikterdiń qoldanylýy, eski sózderdiń «tirilýi», keń qoldanys taýyp, maǵynasynyń keńeıip, jańǵyrýy til ómirsheńdiginiń, til biregeıliginiń, odan keıin ulttyń biregeıliginiń saqtalýyna, damýyna áser etedi. Ulttyq tildik biregeıliktiń ózegi ultqa tán sana-sezimdi, dástúrdi bildiretin sózder men sóz oramdary. Tildi tutynýshylary etnosqa tán til birlikterin túsinip, kommýnıkaııada, sóıleskende qoldanyp, oǵan jańasha maǵynalyq reńk berip, zamanaýı mátinderde qoldanys taýyp jatsa tildiń ımýnıteti kúsheıip, ulttyq qalyby nyǵaıyp, zaman aǵymyna ilesip, damı bermek.
Gúljıhan KÓBDENOVA,
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty
«Til tarıhy jáne túrkitaný» bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, f.ǵ.k.
