«حابار» اگەنتتىگى ۇسىنعان «ابايدىڭ سوڭعى كۇندەرى» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ الدىن-الا كورسەتىلىمىنەن كەيىنگى ويلار
جالپى، رۋحاني دۇنيەسىن بايىتامىن دەگەن ءار قازاق ابايدى وقۋى كەرەك. بىراق بۇل ازدىق ەتەدى. اسىلى، ابايعا قاتىستى دۇنيەنىڭ ءبارىن وقۋى قاجەت. بايقايمىز، بۇل دا جەتكىلىكسىزدەۋ-اۋ. تەگىندە، ابايدى تۇلعالاعان تۋىندىلاردى وقىعان دا، كورگەن دە ءجون. سول دۇرىس.
وسىنداي ۇستانىمعا تابان تىرەي وتىرىپ، «ابايدىڭ سوڭعى كۇندەرى» اتتى دەرەكتى ءفيلمدى كورىپ شىقتىق. ەجەلدەن ەتەنە ارالاساتىن نەمىس دوستارىمىزدان جاقسىلاپ جۇققان دالدىكپەن كەشكى ساعات التىدا «سارىارقانىڭ» قىر ارقاسىنا قونجيعان شاعىن كينوتەاترعا جەتىپ، ءفيلمنىڭ باستالۋىن كۇتكەن، تانىستىرىلىم راسىمدەرى جاسالعان، ەكراننان وتكەن، تالقىلاۋ جۇرگىزىلگەن، سونىڭ ءبارىن قوسا العاندا، ەكى ساعاتقا جۋىق ۋاقىتتى تەككە كەتتى دەۋدەن اۋلاقپىز. ەندى ءوز پىكىرىمىزگە كوشەيىك.
نەگىزى، دەرەكتىسى بار، كەرەكتىسى بار، ابايعا ارنالعان فيلمدەر جەتىپ ارتىلادى. سونىڭ ىشىندە وسى قازىر عانا اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ ەكرانعا شىعا كەلگەن «ابايدىڭ سوڭعى كۇندەرى» نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ وسىنى ايتايىق.
بىرىنشىدەن، بۇل اباي قۇنانباەۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە، دالىرەك ايتساق، ونىڭ ۇلى ماعاۋيا قايتقاننان كەيىنگى دۇنيە ديدارىنداعى قىرىق-اق كۇنگە سوزىلعان ساپارىنا ارنالعان. ياعني، ۇلى ابايدىڭ عيبراتتى عۇمىرناماسىنىڭ قاسيەتتى دە قاسىرەتتى فينالىن بەينەلەۋگە دەن قويىلعان. دەمەك، تىڭنان جول تاۋىپ، جاڭاشا كوزقاراس تانىتقان فيلم اۆتورلارىنىڭ وسى باعىت-باعدارىنىڭ ءوزى ءساتتى دەۋگە بولادى.
ەكىنشىدەن، سول قاستەرلى قىرىق كۇننىڭ تابيعاتى قالاي تانىلعانىن ايتايىق. باس-اياعى ءبىر-اق تۇتام مازاسىز مەرزىم فيلمدە تۇتاس عاسىرعا ۇلاسقانداي اسەر قالدىرادى. ءتىپتى تيتىقتاپ اياعىنا دەيىن جەتىپ بولمايسىڭ. جوق، قاتەلەسەسىز، ءبىز جالىقتىرىپ-جابىقتىراتىن تيتىقتاۋدى ايتپايمىز. وي-سانا ارپالىسىن، فيلوسوفيالىق-پسيحولوگيالىق تۇيىندەردىڭ وزەكتەسۋىن، نەبارى قىرىق كۇننىڭ حيكاياسى ولشەمىنە ەپوپەيالىق پانورامانى، كەلەلى كەڭىستىكتى سىيعىزا بىلگەن اۆتورلاردىڭ شەبەرلىگى قىزىعۋعا تۇرالىق. ءبىر قاراعاندا، جالعان مەن باقيدىڭ اراسىن جالعايتىن قىرىق كۇن كەيدە ايتماتوۆتىڭ عاسىردان ۇزاق كۇنى سەكىلدى ميىڭدى زەڭىتىپ، تاۋسىلىپ بىتپەيتىندەي كورىنەدى. كەرىسىنشە، تاعى ءبىر زەر سالساڭ، جالت ەتكەن جارىق ساۋلە سياقتى كۇرمەۋگە دە كەلمەي، قۇلاگەردەي قۇيعىتىپ وتە شىققانداي بولادى. ەگەر شىعارما ءوزىڭدى وسىنداي ەكى ۇداي كۇيگە بولەسە، ول سەنىڭ كاللاڭنىڭ ءبىر مۇيىسىنە كوپتەن بەرى ۇيالاپ قالعان شالاما-شەككى وي-تانىمىڭدى ساپىرىلىستىرىپ، تەرەڭ تۇجىرىمعا جەتەلەي العانى دەپ ءبىلۋ كەرەك. بۇل تۇرعىدان دا، «ابايدىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ» العا قويعان ماقساتى ورىندالعان.
ۇشىنشىدەن، فيلم كەيدە دەرەكتى دۇنيەلەردىڭ ءوزىن ساتسىزدىككە ۇرىندىرىپ جاتاتىن دەكوراتيۆتى جاساندىلىقتان اۋلاق. ونىڭ ەسەسىنە، دەكتوراتيۆتىلىكتەن شىنايىلىققا كوشۋدىڭ بىرقاتار ۇلگى-ونەگەلەرى بار مۇندا. ابايدىڭ كوكتەن تۇسكەن پەرىشتە دە ەمەس، ءتىپتى پوەزيا پاتشالىعىنىڭ پايعامبارى دا ەمەس، بولمىس-ءبىتىمى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان، جان مەن جۇرەكتەن قۇرالعان قاراپايىم عانا پەندە، بىراق پەندە بولعاندا دا، بارشانى تۇگەل مويىنداتقان اقىلمان اقىن ەكەنىن تانىتۋ تالپىنىسى مەنمۇندالاپ تۇر. ءفيلمدى جاساۋشىلاردىڭ سول تالپىنىسى بوسقا كەتپەگەنىنە كۋا بولدىق.
تورتىنشىدەن، ءفيلمدى تۇسىرگەن كوماندانىڭ جۇمىسى ۇيلەسىمدى تۇردە جۇزەگە اسقان سەكىلدى كورىندى. اۆتورى بار، ستسەناريسى بار، قويۋشى رەجيسسەرى بار، دىبىس رەجيسسەرى بار، سىبىس «رەجيسسەرى» بار، وپەراتورى مەن شوفەراتورى بار، ايتەۋىر ءبىر-ءبىرىن جاقسى تۇسىنەتىن ارىپتەستەردىڭ قولىنان شىققان باس-اياعى ءبۇتىن كينوكارتينا ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇر. ايتەۋىر وسى دۇنيەنى تولىق اياقتاپ بىتكەنشە باعزى ءبىر كەلەڭسىز كينوپروتسەستەردەگىدەي ىرىڭ-جىرىڭعا جول بەرىلمەگەنى ايقىن سەزىلەدى. ساليقالى «سوڭعى كۇندەر» بۇل جاعىنان دا ۇتىسقا كەنەلگەن.
بەسىنشىدەن، دەرەكتى ءفيلمدى سالماقتى سينحروندار، پاراساتتى پايىمدار كوركەيتە تۇسكەن. اباي اۋىلىنىڭ ارداقتىلارى، اسىلدىڭ شىبىقتارى، التىننىڭ سىنىقتارى شەتىنەن ءسوز العان. ايبارلى ابايتانۋشىلار، عيبراتتى عالىمدار – اراپ ەسپەنبەتوۆ، تۇردىعۇل شاڭباەۆ، شاعجان يساباەۆ ۇلى اقىندى ءار قىرىنان دارگەيىنە جەتكىزە دارىپتەگەن. دەمەك، فيلم اۆتورى ولاردى ويلى اڭگىمەگە، ورتاق مامىلەگە ۇيىتا بىلگەن. وسىنداي مىقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءسوز سارابىنان وتكەن دەرەكتەر مەن دايەكتەردىڭ دالمە-دالدىگى داۋ تۋدىرمايدى. بۇل جاعىنان دا «سوڭعى كۇندەردىڭ» شوقتىعى بيىكتەي تۇسكەن.
التىنشىدان، فيلمدە اباي ءداۋىرىنىڭ رۋحى، اباي زامانىنىڭ بولمىسى بارىنشا شىنايى كورىنىس تاپقان. سول كەزەڭدى جان-جۇرەگىڭمەن سەزىنەسىڭ. جىلت ەكەن جاساندىلىقتى ىزدەپ، «پالە قۋىڭقىراپ» وتىرىپ كورسەڭ دە، سونى وڭايلىقپەن تابىڭقىراماي، ەداۋىر قينالساڭ، بۇل دەگەنىڭ – تۋىندىنىڭ ءساتتى شىققانىنىڭ بەلگىسى. ويتكەنى ونىڭ جەلىسىنە ەرەسىڭ، وقيعاسىنا سەنەسىڭ... بەسىكتەن بەلىمىز شىقپاي جاتىپ تالاي كينو كورگەن ءبىز دە وسىلايشا تىمىسكىلەپ وتىرىپ قارادىق، كوپ ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ ءتاۋىر دۇنيە دەپ سانادىق. سويتتىك تە، سەندىك دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك.
جەتىنشىدەن، ءتۇسىرۋشى توپ ءساتتى دەتالداردى ادەمى ۇيلەستىرۋگە قول جەتكىزگەن. سونىڭ ءبىرى – ابايمەن ابدەن جاۋىققان قاھارلى قارسىلاسى ورازبايدىڭ ونىمەن باقۇلداسۋعا كەلۋى. و، توبا، ءبىز ورازبايدى تانىپ-بىلگەلى قاي زامان؟! ۇلى اقىن مەن ورازبايدىڭ اراسىنداعى ءبىر-بىرىمەن اڭدىسقان قىرعي قاباق سوعىسىڭ دا، ءبىر-بىرىمەن ارپالىسقان قىرعىن قاباق شايقاسىڭ دا بارشامىزعا ءمالىم-ءدى. تۇنىمەن تۇسىندە سايگۇلىك كورىپ، تاڭەرتەڭ ۇيقىسىنان كىسىنەپ وياناتىن مەنىڭ سۆەتقالي دوسىم ون جەتى جاسىندا الماتىعا كەلگەندە «اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدىنداعى وي» دەگەن ولەڭ جازىپ ەدى. ەسىمىزدە وسى كەزگە دەيىن بىردەڭە قالسا، قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەيىكشى:
نازار تىكپەي كۇنگە، نە ايعا قاراي،
تۇر ەكەنسىڭ تۇكسيىپ قايران اباي.
ۇلىڭ كۇلىپ كەلگەندە جىميمايسىڭ،
جوعالتتىڭ قىزىعىڭدى قايدا، قالاي؟
سان اقىن كۇلىپ ءجۇر عوي قىرشىن كوكەم،
(نەسىنە سونشاما اۋىر كۇرسىندى ەكەن؟)
بولماسا، الماتىنىڭ كوشەسىنەن،
ءابىشتىڭ ءىزىن ىزدەپ تۇرسىڭ با ەكەن؟!
كەۋدەمدە قازىر مەنىڭ ناز وينايدى،
ەڭسەڭدى كوتەر ەندى، اباي-قايعى!
قازاقتىڭ قارا شالى ازايعانمەن،
قازاقتىڭ اقىندارى ازايمايدى.
ارتىق بولماس دەپ ەدىم كۇلگەن ەپتەپ،
ۇندەمەدىڭ، زەر سالدىڭ كىمگە كوكتەن؟
سەن قاراپ تۇرعان جاققا قاراي بەردىم،
ورازبايلار سول جاقتا ءجۇر مە دەپ مەن...
سول سوتقار ورازباي ەندى ساليقالى ورەكەڭنىڭ كەيپىنە ەنىپ، تىرىسىندە تىلدەگەن، تىرەسكەن، تەپكىلەسكەن، ارپالىسقان، الىسقان ابايىنىڭ الدىنا كەلىپ كەشۋ ايتىسىپ جاتىر. قوشتاسۋعا كەلىپ تۇر. ارعى دۇنيەگە بەت العانىن دا بايقاعان. كەزىندە ءتىلىن دە جۇمساعان، تاياعىن دا وڭتايلاعان ورازباي كوكەم ەڭسەسى ەزىلىپ، ەمىنىپ-ەگىلىپ، اباي ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان ۇزاعىسى كەلمەي، قيماستىق تانىتادى. تياناقتى مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءومىر مەن ءولىم ءپالسافاسىنىڭ توپشىسى قاتتى ءتۇيىنىن وسىلاي شەشەدى اۆتورلار. بۇل – ءساتتى دەتال. مۇنداي تولقىتارلىق تۇستار از ەمەس.
سەگىزىنشىدەن، نەمەنە ەدى؟.. ا، ءيا، اۆتور دەمەكشى، بۇل ءفيلمدى سوڭعى جىلدارى تەگەۋرىندى تۇلعالاردان ساليقالى سۇحبات الىپ جۇرگەن پاراساتتى پۋبليتسيست، قارىمدى قالامگەر قانات تىلەۋحان تۇسىرگەن. ول كارتينانىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ۇنەمى كادردە بولادى. ادەتتە بار-جوعى وتىز بەس مينۋتتىق تۋىندىدا تاۋ مەن توبەنى، قىر مەن قىراتتى، جارتاس پەن جىرانى، القاپ پەن ادىردى ارالاپ، كادردە كوستەڭ-كوستەڭ ەتىپ، ءتىلىن تىستەپ، ءدىلمارسىپ، ابدەن شارشاعانشا ءجۇرىپ الاتىن ءجۋرناليستى قولىنان جايلاپ قانا جەتەلەپ، كينو-پينودان الدەقايدا ارىرەك اپارىپ تاستاعىڭ كەپ وتىرادى عوي. قاناتى قاتتى، توپشىسى بەرىك بۇل قاناتتى ويتە المادىق. ەكراننان يت قوسىپ قۋىپ تاستاۋعا قۇلقىمىز بولمادى. شامامىز دا كەلمەدى. ول مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ونىڭ وبرازى فيلمگە سونشالىقتى كىرىگىپ، ءتىپتى بىرىگىپ تۇردى. بارلىق سۇحباتتارىن قوس قولىن ەربەڭدەتپەي، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي جۇلقىنباي، امانتاي كوكەمنىڭ اتتان سالعانىنداي القىنباي، اسىقپاي-اپتىقتاي وتىرىپ الاتىنى سياقتى، بۇل فيلمدە دە اۆتور تەك جاقسى جاعىنان تۇلعالاندى. ءسوز ساپتاۋى، ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى، قاس-قاباعى، ماڭداي-تاماعى، وي-ءورىسى، ءبارى-ءبارى سول كەزەڭنىڭ ادامىن كوزگە ەلەستەتتى. ماعان ءتىپتى سول قانات اباي اتام ءداۋىرىنىڭ بۇگىنگى زامانعا ۋاقىتشا ۇستاۋعا بەرە تۇرعان ءبىر بەرەكەلى پەندەسى سەكىلدى كورىنىپ كەتكەنى. قۇي سەنىڭىز، قۇي سەنبەڭىز... ءوز باسىم سوعان ەپتەپ قانا يلاندىم.
توعىزىنشىدان، فيلمدە كەمشىلىك جوق دەي المايمىز. ارينە، وتىز بەس مينۋتتىق كارتينادان وتىز بەس كەمشىلىك ىزدەيتىن كىنامشىلدەۋ جاستان الدەقاشان اسىپ كەتتىك، بىراق كوڭىلگە قونباعان تۇستار دا ارا-تۇرا كەزدەستى. مىسالى، اۋرۋعا شالدىققان ابايدى ساۋىقتىرۋعا كەلگەن بەيمازا باقسىنىڭ ايدالادا زىكىر سالۋىن ءوز باسىم جۇرەگىمە جاتقىزا المادىم. ءفيلمنىڭ ءساتتى دەتالىنەن گورى ءوز الدىنا بولەك كونتسەرتتىك قويىلىمعا ۇقسايتىن وسى ءبىر سۇرەڭسىزدەۋ كورىنىس ساناڭدى جاقسىلاپ جايلاپ، ميىڭنىڭ ءمۇيىس-مۇيىسىنە قوناقتاپ ۇلگەرگەن تۇمسا تابيعيلىقتىڭ ءسانىن بۇزىپ-اق جىبەرگەندەي بولدى. شاماندى دا، جاماندى دا قاتار قابىلداپ ۇيرەنگەن جۇرتتىڭ ءوز ويى بار شىعار. بىراق ءوز پىكىرىم الگىندەي. ارداقتى اباي اتام قاتتى اۋىرىپ، قابىرعاسى قايىسىپ، قۇساعا باتىپ، شەرمەندە بوپ جاتقاندا سول باقسىنى ءشوپ ۇستىندە زىركىلدەتىپ بيلەتپەي-اق قويۋعا بولماس ەدى؟! جارايدى ەندى، مەيلى، بيلەسە، بيلەي بەرسىن... بۇدان باسقا دا بايقاعان ورىنسىزداۋ ولقىلىقتارىم بار، ارينە. بىراق جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ قولى نەگە قيسىق، مۇرنى نەگە ءتامپىش دەپ بىردەن توپەلەي بەرمەيتىنىمىز انىق قوي. بىلە بىلسەك، ەكرانعا جاڭا عانا ىلىنگەن فيلم دە بەسىككە بولەنىپ ۇلگەرمەگەن بوبەك سەكىلدى سۇيكىمدى دۇنيە...
سونىمەن، قىسقاشا قورىتساق، بۇل – ابايدىڭ جان ازابىنان جان ازاسىنا دەيىنگى فيلم-رەكۆيەم. اباي اقىنعا عيبراتتى عۇمىرىنىڭ سوڭىندا قىرىق كۇنگە عانا شاقتاپ، اللانىڭ ولشەپ بەرگەن ۋاقىتى مەن الاش ۋاقىتىنا دەيىنگى فيلم-رەكۆيەم. سوندىقتان وسىناۋ تۋىندىنىڭ تىرشىلىگى مەيلىنشە ۇزاقتاۋ بولاتىنىنا ءوز باسىم سەنەمىن. قالاي بولعاندا دا، ەندى ونىڭ ومىرشەڭدىگى كەيبىر شالا-جانسار تۋىندىلار سەكىلدى قىرىق-اق كۇنمەن شەكتەلمەيدى. بۇل – باسى اشىق نارسە...
باۋىرجان ومارۇلى
