تاعدىر وعان بولىسقان،
توسقاۋىلدان قالقالاپ.
امان كەلگەن سوعىستان،
«اباي جولىن» ارقالاپ.
(جۋرناليستiك فولكلوردان)
ازاعاڭ – جەتپiس جىل بويى ۇزبەي كۇندەلiك جازعان قالامگەر. بالا كۇنiنەن ولەڭ ءوردi. بالكiم، ونەرگە بiر ادامداي تالاسى بار شەشەسi مۇحتاردىڭ ونەگەسi شىعار. ال ومiرiندە كۇندەلiك جازام دەپ ويلاپ كورمەپتi. تiپتi ونىڭ نە ەكەنiن بiلمەيدi دە. اسكەرگە الىنعانعا دەيiن-اق اينالاسىندا بولىپ جاتقان كۇندەلiكتi iرiلi-ۇساقتى وقيعالاردى تيiپ-قاشىپ قاعازعا ءتۇسiرiپ قوياتىن ادەت تاپتى. ول دۇنيەلەرiنiڭ بiرلi-جارىم پاراقتارى عانا ساقتالعان. ەڭ العاشقى اي-كۇنiن كورسەتكەن جازباسى 1940 جىلعى 27 ماۋسىمنان باستالادى. سول كۇنi بىلاي دەپ جازىپتى: «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق – ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن اباي ءسوزi راس ەكەن. مەن قالادا جۇرگەندە، اناۋ-مىناۋ ۇساق ولەڭدەر جازا بەرۋشi ەم. كولحوزعا كەلگەلi ەش نارسەگە موينىم جار بەرمەيدi».
1941 جىلى الماتىدا اسكەري دايىندىقتا بولدى. الما اعاشتارى جايقالعان اسەم شاھار. تۇتiنگە تۇنشىعىپ كورمەگەن اسقاق الاتاۋ. جول جيەگiندەگi ارىقتىڭ سۋى سىلدىراپ اعادى. بالانىڭ باسىنداي المالار اعاشتىڭ بۇتاعىن جەرگە جەتكەنشە يەدi. ساباعىنان ءۇزiلiپ، ارىقتىڭ iشiنە اۋناپ تۇسكەن الما اعىنعا iلەسiپ، كوشە جاعالاپ كەتەدi. جاسىل جەلەك جامىلعان استانانىڭ وسىنداي ادەمi اسەرi ويعا تۇيگەنiن جازعىزباسقا قويمادى. سودان باستاپ، نە iستەپ، نە قويعانىن قويىن داپتەرiنە ءتۇرتiپ وتىراتىن بولدى. كۇن سايىن تiرشiلiكتiڭ تۇيتكiلدەرiن قاعازعا قاتتاۋدان جاڭىلمادى. بۇل ونىڭ بۇلجىمايتىن داعدىسىنا اينالدى. ءازiلحان اعانىڭ تۋرا جەتپiس جىلعا سوزىلعان كۇندەلiك جازباسى، مiنە، وسىلاي باستالدى.
ول وسى قالادان سوعىسقا اتتاندى. قىپ-قىزىل مايدان. كوكتەن وت بۇركiپ، وق بوراپ تۇر. بۇگiن بارسىڭ، ەرتەڭ جوقسىڭ. اينالاڭدا الاپات شايقاس ءجۇرiپ جاتقاندا، بايتال تۇگiلi باس قايعى. مۇندايدا بiردەڭە جازباق تۇگiلi, ءوز پەشەنەڭە نە جازىلعانىن بiلمەي قينالاسىڭ. كۇندiز-ءتۇنi سۇيرەپ جۇرەتiن زەڭبiرەكتەن بiر ەلi اجىرامايسىڭ. ءسات سايىن قانعا بويالىپ، جان تاپسىرىپ جاتقان جاۋىنگەرلەر. سونداي كەزدە سiزدiڭ الا قاعازدىڭ بەتiن اينالدىرىپ، بiردەڭە ءتۇرتiپ وتىرۋعا مۇمكiندiگiڭiز بولار ما ەدi... ايدىڭ-كۇننiڭ امانىندا باپ تiلەيتiن پەندەنiڭ قولىنان كەلە قويمايدى بۇل. ال جاۋىنگەر نۇرشايىقوۆ كۇندەلiك جازۋدى سوندا دا تاستامادى. سوعان ءوزi دە تاڭعالادى. بالكiم، رۋحتىڭ كۇشتiلiگi شىعار. قىپ-قىزىل ءورتتiڭ iشiندە جازۋ جازاتىنداي كوڭiل-كۇي قايدان كەلەدi دەسەڭشi?!
مايدانعا اتتانار الدىندا باستالعان كۇندەلiك وسى قان-قاساپتىڭ iشiندە ماڭگiلiككە ءۇزiلiپ قالۋى دا مۇمكiن ەدi. كۇن سايىن تالايدىڭ عۇمىرىن جالماپ تۇرعان جاھاندىق سوعىس. ءومiر مەن ءولiمنiڭ الاپات ارپالىسى. قاڭعىعان وق تيسە، ءبارi دە ادiرە قالادى. سونىڭ ءبارiن بiلە تۇرا جازا بەردi.
بۇل نە دەگەن جانكەشتiلiك؟! نەتكەن قۇبىلىس؟! بiر سۇحبات العانىمىزدا، وسى تاقiلەتتەس سۇراق قويدىق. ازاعاڭ سوندا بىلاي دەدi: «ساعان بiر عاجاپ نارسە ايتايىن. مەن سوعىستا ولەم دەپ ويلاعان جوقپىن. نە قۇدiرەت ەكەنiن ءوزiم دە بiلمەيمiن. ال ادامداردىڭ مايداندا اجال قۇشاتىنىن وزدەرi سەزiنەتiنiن بايقادىم». «ونى قالاي بايقادىڭىز؟»، – دەيمiز تاقىمداپ.
«بiلمەيمiن، ايتەۋiر سولاي كورiندi. بiردە جاۋ تانكiسi العى شەپتi بۇزىپ ءوتتi. سونى قۇرتۋعا مەنiڭ زەڭبiرەگiمدi جۇمسادى. جەتi ادامبىز. وق زۋ-زۋ ەتەدi. قاراماعىمدا احمەت ورازوۆ دەگەن تورتباق دەنەلi, iرi جiگiت بار ەدi. ول سنارياد سالاتىن 30 كەلiلiك جاشiكتiڭ ەكەۋiن، كەيدە ۇشەۋiن قينالماي كوتەرەتiن. سول ورازوۆ مينا جارىلعان كەزدە ۇرiككەن اتتىڭ شالىنىسقان اياعىن ورنىنا كوتەرiپ قويا الماي، اياق استىنان ابدىراعانى. كۇندە سيپاپ جۇرگەن ۇيرەنشiكتi اتىنىڭ اياعى. مەن وسىدان سەكەم الدىم. دوڭگە كوتەرiلگەنiمiزدە، الدىمىزدان شىعا كەلگەن جاۋ ات-ماتىمىزبەن جايپاپ جiبەردi. ەڭ قاۋiپتi تۇستا تۇرعان مەن عايىپتان تايىپ، امان قالدىم. زەڭبiرەكتiڭ دوڭعالاعى وپىرىلىپ ءتۇستi. ونىڭ ورنىنا مەنiڭ باسىم جۇلىنىپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن ەدi. ولگەن دەگەن وسى ەكەن دەپ ويلادىم. «سەرجانت، سەرجانت»، – دەگەن داۋىس شىعادى. سوعان قاراپ، تiرi ەكەنiمدi بiلدiم. جەتەۋ ەدiك، بەسەۋi تاباندا مەرت بولىپتى. اتتار تىپىرلاپ، تۇياق سەرپiپ جاتىر. بiر سەرiگiم كەۋدەسiندە جانى بار، ەكi كوزiنەن قان ساۋلاپ وتىر. ءاپ-ساتتە جالعىز قالدىم. قاتتى ەدiم، قايسار ەدiم. سول جولى جىلادىم».
ءازiلحان نۇرشايىقوۆتى مايداندا پەرiشتەسi بۇدان كەيiن دە تالاي رەت قاقتى. اللا تاعالا وعان وعان ۇنەمi وققاعارىن iلەستiردi دە وتىردى. بiردە بايمولدا قاناپيانوۆ دەگەن زەڭبiرەك كوزدەۋشiسiن تانك تاساسىنان قاراۋىلعا العان جاۋ سنايپەرi سۇلاتىپ تۇسiرەدi. سول كەزدە وق كەيiپكەرiمiزدiڭ ماڭدايىنان سىزىپ ءوتiپ، كوزدەۋشiنiڭ قۇلاق شەكەسiنە تيەدi. قاتار تۇرعان مايدانداسى تiل تارتپاي كەتەدi. ال تاياپ كەلگەن اجال ازiلحانعا شەڭگەلiن باتىرماي، تىسقارى قالدىرادى. «مiنە، وسىنداي وقيعالار مەنiڭ سوعىستا ولمەيتiنiمە سەندiرگەندەي بولدى. بiر قۇدiرەت العا جەتەلەدi. كۇيرەۋiكتiك سەزiم اتىمەن بولعان جوق. كۇندەلiگiمدi جازا بەردiم»، – دەيدi ازاعاڭ اعىنان جارىلىپ.
و باستان ەڭبەكقور بولىپ جاراتىلدى. سوعىستا دا شارشاپ-شالدىققان جوق. جiگiتتەر دامىل العان ساتتە بۇل دەرەۋ جازۋعا وتىرادى. مايدانداستارى: «قىپ-قىزىل قىرعىننىڭ iشiندە مىناۋ نە iستەپ ءجۇر؟»، – دەپ ەدiرەيە قاراعان جوق. قايتا ولاردىڭ ەرلiك شەجiرەسiن قاتتاپ جۇرگەن بۇعان دەگەن قادiر-قۇرمەتi الابوتەن بولدى. بiرi سنارياد جاشiگiنەن شاعىن ۇستەل قۇراستىرىپ بەرەدi. ەندi بiرi بولەك-بولەك قاعازدى بۇكتەپ تiگiپ، داپتەر ازiرلەيدi. قاعاز دەگەنiڭ وتە تاپشى. قولىنا نە تۇسسە، سوعان جازدى. كەيدە بريگادا گازەتتەرiن شىعارۋشىلار تۇراقتى اۆتور رەتiندە بۋما-بۋما قاعاز بەرiپ جiبەرەتiن.
مايدان دالاسىندا جۇرگەندە جازۋشى بولام دەگەن وي ميىنا كەلگەن جوق. تەك وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا بiرگە شايقاسقان ازاماتتاردىڭ اتىن اق قاعازدا قالدىرۋدى ءجون سانادى. سوعىستان 16 كۇندەلiك الىپ كەلدi. سودان-اق قاندى قىرعىننىڭ iشiندە ءجۇرiپ، قالاي ەڭبەك ەتكەنiن بiلە بەرiڭiز.
ازاعاڭ سوعىستان تەك 16 كۇندەلiكپەن عانا قايتقان جوق. ول مايدانعا اتتاناردا الماتىنىڭ دۇكەنiنەن ساتىپ العان مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «اباي جولى» رومانىن ءتورت جىل بويى جولقاپشىعىنا سالىپ ارقالاپ ءجۇردi. ءار جاۋىنگەر قولدان-قولعا تۇسiرمەي وقىعان سوڭ جۇلىم-جۇلىمى شىققان، وق ءدارi يiسi سiڭگەن كiتاپتى ەلگە جەتكiزiپ، ۇلى جازۋشىنىڭ وزiنە تارتۋ ەتكەنi بارشاعا بەلگiلi. ال وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان كەلگەن 16 كۇندەلiكتiڭ جايىن ەلدiڭ ءبارi بiلە بەرمەيدi. بۇل جازبالار ارقايسىسى وتىز-وتىز بەس باسپا تاباق بولاتىن ەكi تومدى قۇرايدى. كوزi تiرiسiندە «اسكەري كۇندەلiك» دەگەن اتپەن بiرiنشi تومى عانا «ونەر» باسپاسىنان جارىققا شىقتى. ەكiنشi توم تاپ-تۇيناقتاي بولىپ ازiرلەنگەن كۇيiندە دايار تۇر.
ءازiلحان نۇرشايىقوۆتىڭ مايداندا ءجۇرiپ، ۇزبەي كۇندەلiك جازۋى – ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستىڭ تاريحىنداعى اسا قىزىق قۇبىلىستىڭ بiرi. ءوزi شايقاسقا كiرگەن كۇننەن باستاپ، جەڭiس كۇنiنە دەيiنگi ۇرىس شەجiرەسi تۇگەل قاتتالعان. رەسەيدiڭ ايگiلi اسكەري جۋرناليستەرiنiڭ كۇندەلiك جازبالارى بولعانىن بiلەمiز. ال قان مايداننىڭ وتiندە جاياۋ اسكەردiڭ سوڭىن الا زەڭبiرەك سۇيرەتiپ جۇرگەن سەرجانتتىڭ سوعىس بiتكەنشە دامىلسىز كۇندەلiك جازۋى – تاڭقالارلىق وقيعا.
اجال توبەڭنەن ءتونiپ تۇرعاندا ەسەڭگiرەمەي ەڭسەنi تiكتەپ، مايدان شەجiرەسiن قاعازعا قاتتاپ وتىرۋعا كiمنiڭ قۇلقى بولار؟! ءسويتiپ، ازاعاڭنىڭ جانكەشتiلiگiنiڭ ارقاسىندا تۇتاس بiر مايداننىڭ ءار ءساتiنiڭ ايى-كۇنiنە دەيiن انىق تاڭبالانعان دالمە-ءدال جىلناماسى قولىمىزعا تيدi.
مىج-مىج بولعان مايدان كۇندەلiكتەرi ومiرگە دەگەن اسقان قۇشتارلىقپەن جازىلعان. جاس سەرجانتتىڭ ويلارىنىڭ ءبارi جاۋدى جەڭiپ، بەيبiت كۇنگە تەزiرەك جەتسەك ەكەن دەگەن اقجولتاي نيەتپەن ورiلگەن. ەندەشە، جيىرمانىڭ قىزۋىمەن جازىلعان، سوعىستىڭ جالىنى شارپىعان بۇل جازبالاردىڭ جەڭiستi جاقىنداتا تۇسكەنiنە داۋ جوق.
2011 جىل.
