«Habar» agenttigi usynǵan «Abaıdyń sońǵy kúnderi» atty derekti fılmniń aldyn-ala kórsetiliminen keıingi oılar
Jalpy, rýhanı dúnıesin baıytamyn degen ár qazaq Abaıdy oqýy kerek. Biraq bul azdyq etedi. Asyly, Abaıǵa qatysty dúnıeniń bárin oqýy qajet. Baıqaımyz, bul da jetkiliksizdeý-aý. Teginde, Abaıdy tulǵalaǵan týyndylardy oqyǵan da, kórgen de jón. Sol durys.
Osyndaı ustanymǵa taban tireı otyryp, «Abaıdyń sońǵy kúnderi» atty derekti fılmdi kórip shyqtyq. Ejelden etene aralasatyn nemis dostarymyzdan jaqsylap juqqan dáldikpen keshki saǵat altyda «Saryarqanyń» qyr arqasyna qonjıǵan shaǵyn kınoteatrǵa jetip, fılmniń bastalýyn kútken, tanystyrylym rásimderi jasalǵan, ekrannan ótken, talqylaý júrgizilgen, sonyń bárin qosa alǵanda, eki saǵatqa jýyq ýaqytty tekke ketti deýden aýlaqpyz. Endi óz pikirimizge kósheıik.
Negizi, derektisi bar, kerektisi bar, Abaıǵa arnalǵan fılmder jetip artylady. Sonyń ishinde osy qazir ǵana aıaǵyn apyl-tapyl basyp ekranǵa shyǵa kelgen «Abaıdyń sońǵy kúnderi» nesimen erekshelenedi? Osyny aıtaıyq.
Birinshiden, bul Abaı Qunanbaev ómiriniń sońǵy kúnderine, dálirek aıtsaq, onyń uly Maǵaýııa qaıtqannan keıingi dúnıe dıdaryndaǵy qyryq-aq kúnge sozylǵan saparyna arnalǵan. Iaǵnı, uly Abaıdyń ǵıbratty ǵumyrnamasynyń qasıetti de qasiretti fınalyn beıneleýge den qoıylǵan. Demek, tyńnan jol taýyp, jańasha kózqaras tanytqan fılm avtorlarynyń osy baǵyt-baǵdarynyń ózi sátti deýge bolady.
Ekinshiden, sol qasterli qyryq kúnniń tabıǵaty qalaı tanylǵanyn aıtaıyq. Bas-aıaǵy bir-aq tutam mazasyz merzim fılmde tutas ǵasyrǵa ulasqandaı áser qaldyrady. Tipti tıtyqtap aıaǵyna deıin jetip bolmaısyń. Joq, qatelesesiz, biz jalyqtyryp-jabyqtyratyn tıtyqtaýdy aıtpaımyz. Oı-sana arpalysyn, fılosofııalyq-psıhologııalyq túıinderdiń ózektesýin, nebári qyryq kúnniń hıkaıasy ólshemine epopeıalyq panoramany, keleli keńistikti syıǵyza bilgen avtorlardyń sheberligi qyzyǵýǵa turalyq. Bir qaraǵanda, jalǵan men baqıdyń arasyn jalǵaıtyn qyryq kún keıde Aıtmatovtyń ǵasyrdan uzaq kúni sekildi mıyńdy zeńitip, taýsylyp bitpeıtindeı kórinedi. Kerisinshe, taǵy bir zer salsań, jalt etken jaryq sáýle sııaqty kúrmeýge de kelmeı, qulagerdeı quıǵytyp óte shyqqandaı bolady. Eger shyǵarma ózińdi osyndaı eki udaı kúıge bólese, ol seniń kálláńniń bir múıisine kópten beri uıalap qalǵan shalama-shekki oı-tanymyńdy sapyrylystyryp, tereń tujyrymǵa jeteleı alǵany dep bilý kerek. Bul turǵydan da, «Abaıdyń sońǵy kúnderiniń» alǵa qoıǵan maqsaty oryndalǵan.
Úshinshiden, fılm keıde derekti dúnıelerdiń ózin sátsizdikke uryndyryp jatatyn dekoratıvti jasandylyqtan aýlaq. Onyń esesine, dektoratıvtilikten shynaıylyqqa kóshýdiń birqatar úlgi-ónegeleri bar munda. Abaıdyń kókten túsken perishte de emes, tipti poezııa patshalyǵynyń paıǵambary da emes, bolmys-bitimi et pen súıekten jaralǵan, jan men júrekten quralǵan qarapaıym ǵana pende, biraq pende bolǵanda da, barshany túgel moıyndatqan aqylman aqyn ekenin tanytý talpynysy menmundalap tur. Fılmdi jasaýshylardyń sol talpynysy bosqa ketpegenine kýá boldyq.
Tórtinshiden, fılmdi túsirgen komandanyń jumysy úılesimdi túrde júzege asqan sekildi kórindi. Avtory bar, senarısi bar, qoıýshy rejısseri bar, dybys rejısseri bar, sybys «rejısseri» bar, operatory men shoferatory bar, áıteýir bir-birin jaqsy túsinetin áriptesterdiń qolynan shyqqan bas-aıaǵy bútin kınokartına ekeni birden baıqalyp tur. Áıteýir osy dúnıeni tolyq aıaqtap bitkenshe baǵzy bir keleńsiz kınoproesterdegideı yryń-jyryńǵa jol berilmegeni aıqyn seziledi. Salıqaly «Sońǵy kúnder» bul jaǵynan da utysqa kenelgen.
Besinshiden, derekti fılmdi salmaqty sınhrondar, parasatty paıymdar kórkeıte túsken. Abaı aýylynyń ardaqtylary, asyldyń shybyqtary, altynnyń synyqtary shetinen sóz alǵan. Aıbarly abaıtanýshylar, ǵıbratty ǵalymdar – Arap Espenbetov, Turdyǵul Shańbaev, Shaǵjan Isabaev uly aqyndy ár qyrynan dárgeıine jetkize dáriptegen. Demek, fılm avtory olardy oıly áńgimege, ortaq mámilege uıyta bilgen. Osyndaı myqty zertteýshilerdiń sóz sarabynan ótken derekter men dáıekterdiń dálme-dáldigi daý týdyrmaıdy. Bul jaǵynan da «Sońǵy kúnderdiń» shoqtyǵy bıikteı túsken.
Altynshydan, fılmde Abaı dáýiriniń rýhy, Abaı zamanynyń bolmysy barynsha shynaıy kórinis tapqan. Sol kezeńdi jan-júregińmen sezinesiń. Jylt eken jasandylyqty izdep, «pále qýyńqyrap» otyryp kórseń de, sony ońaılyqpen tabyńqyramaı, edáýir qınalsań, bul degeniń – týyndynyń sátti shyqqanynyń belgisi. Óıtkeni onyń jelisine eresiń, oqıǵasyna senesiń... Besikten belimiz shyqpaı jatyp talaı kıno kórgen biz de osylaısha timiskilep otyryp qaradyq, kóp eshteńe tappaǵan soń táýir dúnıe dep sanadyq. Sóıttik te, sendik degen qorytyndyǵa keldik.
Jetinshiden, túsirýshi top sátti detaldardy ádemi úılestirýge qol jetkizgen. Sonyń biri – Abaımen ábden jaýyqqan qaharly qarsylasy Orazbaıdyń onymen baquldasýǵa kelýi. O, toba, biz Orazbaıdy tanyp-bilgeli qaı zaman?! Uly aqyn men Orazbaıdyń arasyndaǵy bir-birimen ańdysqan qyrǵı qabaq soǵysyń da, bir-birimen arpalysqan qyrǵyn qabaq shaıqasyń da barshamyzǵa málim-di. Túnimen túsinde sáıgúlik kórip, tańerteń uıqysynan kisinep oıanatyn meniń Svetqalı dosym on jeti jasynda Almatyǵa kelgende «Abaı eskertkishiniń aldyndaǵy oı» degen óleń jazyp edi. Esimizde osy kezge deıin birdeńe qalsa, qaǵazǵa túsirip kóreıikshi:
Nazar tikpeı kúnge, ne aıǵa qaraı,
Tur ekensiń túksıip qaıran Abaı.
Ulyń kúlip kelgende jymımaısyń,
Joǵalttyń qyzyǵyńdy qaıda, qalaı?
San aqyn kúlip júr ǵoı qyrshyn kókem,
(Nesine sonshama aýyr kúrsindi eken?)
Bolmasa, Almatynyń kóshesinen,
Ábishtiń izin izdep tursyń ba eken?!
Keýdemde qazir meniń naz oınaıdy,
Eńseńdi kóter endi, Abaı-qaıǵy!
Qazaqtyń qara shaly azaıǵanmen,
Qazaqtyń aqyndary azaımaıdy.
Artyq bolmas dep edim kúlgen eptep,
Úndemediń, zer saldyń kimge kókten?
Sen qarap turǵan jaqqa qaraı berdim,
Orazbaılar sol jaqta júr me dep men...
Sol sotqar Orazbaı endi salıqaly Orekeńniń keıpine enip, tirisinde tildegen, tiresken, tepkilesken, arpalysqan, alysqan Abaıynyń aldyna kelip keshý aıtysyp jatyr. Qoshtasýǵa kelip tur. Arǵy dúnıege bet alǵanyn da baıqaǵan. Kezinde tilin de jumsaǵan, taıaǵyn da ońtaılaǵan Orazbaı kókem eńsesi ezilip, eminip-egilip, Abaı úıiniń bosaǵasynan uzaǵysy kelmeı, qımastyq tanytady. Tııanaqty málimetterge súıene otyryp, ómir men ólim pálsafasynyń topshysy qatty túıinin osylaı sheshedi avtorlar. Bul – sátti detal. Mundaı tolqytarlyq tustar az emes.
Segizinshiden, nemene edi?.. A, ıá, avtor demekshi, bul fılmdi sońǵy jyldary tegeýrindi tulǵalardan salıqaly suhbat alyp júrgen parasatty pýblııst, qarymdy qalamger Qanat Tileýhan túsirgen. Ol kartınanyń basynan aıaǵyna deıin únemi kadrde bolady. Ádette bar-joǵy otyz bes mınýttyq týyndyda taý men tóbeni, qyr men qyratty, jartas pen jyrany, alqap pen adyrdy aralap, kadrde kósteń-kósteń etip, tilin tistep, dilmarsyp, ábden sharshaǵansha júrip alatyn jýrnalısti qolynan jaılap qana jetelep, kıno-pınodan áldeqaıda árirek aparyp tastaǵyń kep otyrady ǵoı. Qanaty qatty, topshysy berik bul Qanatty óıte almadyq. Ekrannan ıt qosyp qýyp tastaýǵa qulqymyz bolmady. Shamamyz da kelmedi. Ol múmkin de emes edi. Óıtkeni onyń obrazy fılmge sonshalyqty kirigip, tipti birigip turdy. Barlyq suhbattaryn qos qolyn erbeńdetpeı, jaý qýyp kele jatqandaı julqynbaı, Amantaı kókemniń attan salǵanyndaı alqynbaı, asyqpaı-aptyqtaı otyryp alatyny sııaqty, bul fılmde de avtor tek jaqsy jaǵynan tulǵalandy. Sóz saptaýy, júris-turysy, kıim kıisi, qas-qabaǵy, mańdaı-tamaǵy, oı-órisi, bári-bári sol kezeńniń adamyn kózge elestetti. Maǵan tipti sol Qanat Abaı atam dáýiriniń búgingi zamanǵa ýaqytsha ustaýǵa bere turǵan bir berekeli pendesi sekildi kórinip ketkeni. Quı senińiz, quı senbeńiz... Óz basym soǵan eptep qana ılandym.
Toǵyzynshydan, fılmde kemshilik joq deı almaımyz. Árıne, otyz bes mınýttyq kartınadan otyz bes kemshilik izdeıtin kinámshildeý jastan áldeqashan asyp kettik, biraq kóńilge qonbaǵan tustar da ara-tura kezdesti. Mysaly, aýrýǵa shaldyqqan Abaıdy saýyqtyrýǵa kelgen beımaza baqsynyń aıdalada zikir salýyn óz basym júregime jatqyza almadym. Fılmniń sátti detalinen góri óz aldyna bólek konerttik qoıylymǵa uqsaıtyn osy bir súreńsizdeý kórinis sanańdy jaqsylap jaılap, mıyńnyń múıis-múıisine qonaqtap úlgergen tumsa tabıǵılyqtyń sánin buzyp-aq jibergendeı boldy. Shamandy da, jamandy da qatar qabyldap úırengen jurttyń óz oıy bar shyǵar. Biraq óz pikirim álgindeı. Ardaqty Abaı atam qatty aýyryp, qabyrǵasy qaıysyp, qusaǵa batyp, shermende bop jatqanda sol baqsyny shóp ústinde zirkildetip bıletpeı-aq qoıýǵa bolmas edi?! Jaraıdy endi, meıli, bılese, bıleı bersin... Budan basqa da baıqaǵan orynsyzdaý olqylyqtarym bar, árıne. Biraq jańa týǵan sábıdiń qoly nege qısyq, murny nege támpish dep birden tópeleı bermeıtinimiz anyq qoı. Bile bilsek, ekranǵa jańa ǵana ilingen fılm de besikke bólenip úlgermegen bóbek sekildi súıkimdi dúnıe...
Sonymen, qysqasha qorytsaq, bul – Abaıdyń jan azabynan jan azasyna deıingi fılm-rekvıem. Abaı aqynǵa ǵıbratty ǵumyrynyń sońynda qyryq kúnge ǵana shaqtap, Allanyń ólshep bergen ýaqyty men Alash ýaqytyna deıingi fılm-rekvıem. Sondyqtan osynaý týyndynyń tirshiligi meılinshe uzaqtaý bolatynyna óz basym senemin. Qalaı bolǵanda da, endi onyń ómirsheńdigi keıbir shala-jansar týyndylar sekildi qyryq-aq kúnmen shektelmeıdi. Bul – basy ashyq nárse...
Baýyrjan Omaruly
