«Habar» agenttıgı ūsynǧan «Abaidyŋ soŋǧy künderı» atty derektı filmnıŋ aldyn-ala körsetılımınen keiıngı oilar
Jalpy, ruhani düniesın baiytamyn degen är qazaq Abaidy oquy kerek. Bıraq būl azdyq etedı. Asyly, Abaiǧa qatysty dünienıŋ bärın oquy qajet. Baiqaimyz, būl da jetkılıksızdeu-au. Tegınde, Abaidy tūlǧalaǧan tuyndylardy oqyǧan da, körgen de jön. Sol dūrys.Osyndai ūstanymǧa taban tırei otyryp, «Abaidyŋ soŋǧy künderı» atty derektı filmdı körıp şyqtyq. Ejelden etene aralasatyn nemıs dostarymyzdan jaqsylap jūqqan däldıkpen keşkı saǧat altyda «Saryarqanyŋ» qyr arqasyna qonjiǧan şaǧyn kinoteatrǧa jetıp, filmnıŋ bastaluyn kütken, tanystyrylym räsımderı jasalǧan, ekrannan ötken, talqylau jürgızılgen, sonyŋ bärın qosa alǧanda, ekı saǧatqa juyq uaqytty tekke kettı deuden aulaqpyz. Endı öz pıkırımızge köşeiık.
Negızı, derektısı bar, kerektısı bar, Abaiǧa arnalǧan filmder jetıp artylady. Sonyŋ ışınde osy qazır ǧana aiaǧyn apyl-tapyl basyp ekranǧa şyǧa kelgen «Abaidyŋ soŋǧy künderı» nesımen erekşelenedı? Osyny aitaiyq.
Bırınşıden, būl Abai Qūnanbaev ömırınıŋ soŋǧy künderıne, dälırek aitsaq, onyŋ ūly Maǧauiia qaitqannan keiıngı dünie didaryndaǧy qyryq-aq künge sozylǧan saparyna arnalǧan. Iаǧni, ūly Abaidyŋ ǧibratty ǧūmyrnamasynyŋ qasiettı de qasırettı finalyn beineleuge den qoiylǧan. Demek, tyŋnan jol tauyp, jaŋaşa közqaras tanytqan film avtorlarynyŋ osy baǧyt-baǧdarynyŋ özı sättı deuge bolady.
Ekınşıden, sol qasterlı qyryq künnıŋ tabiǧaty qalai tanylǧanyn aitaiyq. Bas-aiaǧy bır-aq tūtam mazasyz merzım filmde tūtas ǧasyrǧa ūlasqandai äser qaldyrady. Tıptı tityqtap aiaǧyna deiın jetıp bolmaisyŋ. Joq, qatelesesız, bız jalyqtyryp-jabyqtyratyn tityqtaudy aitpaimyz. Oi-sana arpalysyn, filosofiialyq-psihologiialyq tüiınderdıŋ özektesuın, nebärı qyryq künnıŋ hikaiasy ölşemıne epopeialyq panoramany, kelelı keŋıstıktı syiǧyza bılgen avtorlardyŋ şeberlıgı qyzyǧuǧa tūralyq. Bır qaraǧanda, jalǧan men baqidyŋ arasyn jalǧaityn qyryq kün keide Aitmatovtyŋ ǧasyrdan ūzaq künı sekıldı miyŋdy zeŋıtıp, tausylyp bıtpeitındei körınedı. Kerısınşe, taǧy bır zer salsaŋ, jalt etken jaryq säule siiaqty kürmeuge de kelmei, qūlagerdei qūiǧytyp öte şyqqandai bolady. Eger şyǧarma özıŋdı osyndai ekı ūdai küige bölese, ol senıŋ källäŋnıŋ bır müiısıne köpten berı ūialap qalǧan şalama-şekkı oi-tanymyŋdy sapyrylystyryp, tereŋ tūjyrymǧa jetelei alǧany dep bılu kerek. Būl tūrǧydan da, «Abaidyŋ soŋǧy künderınıŋ» alǧa qoiǧan maqsaty oryndalǧan.
Üşınşıden, film keide derektı dünielerdıŋ özın sätsızdıkke ūryndyryp jatatyn dekorativtı jasandylyqtan aulaq. Onyŋ esesıne, dektorativtılıkten şynaiylyqqa köşudıŋ bırqatar ülgı-önegelerı bar mūnda. Abaidyŋ kökten tüsken perışte de emes, tıptı poeziia patşalyǧynyŋ paiǧambary da emes, bolmys-bıtımı et pen süiekten jaralǧan, jan men jürekten qūralǧan qarapaiym ǧana pende, bıraq pende bolǧanda da, barşany tügel moiyndatqan aqylman aqyn ekenın tanytu talpynysy menmūndalap tūr. Filmdı jasauşylardyŋ sol talpynysy bosqa ketpegenıne kuä boldyq.
Törtınşıden, filmdı tüsırgen komandanyŋ jūmysy üilesımdı türde jüzege asqan sekıldı körındı. Avtory bar, ssenarisı bar, qoiuşy rejisserı bar, dybys rejisserı bar, sybys «rejisserı» bar, operatory men şoferatory bar, äiteuır bır-bırın jaqsy tüsınetın ärıptesterdıŋ qolynan şyqqan bas-aiaǧy bütın kinokartina ekenı bırden baiqalyp tūr. Äiteuır osy dünienı tolyq aiaqtap bıtkenşe baǧzy bır keleŋsız kinoprosesterdegıdei yryŋ-jyryŋǧa jol berılmegenı aiqyn sezıledı. Saliqaly «Soŋǧy künder» būl jaǧynan da ūtysqa kenelgen.
Besınşıden, derektı filmdı salmaqty sinhrondar, parasatty paiymdar körkeite tüsken. Abai auylynyŋ ardaqtylary, asyldyŋ şybyqtary, altynnyŋ synyqtary şetınen söz alǧan. Aibarly abaitanuşylar, ǧibratty ǧalymdar – Arap Espenbetov, Tūrdyǧūl Şaŋbaev, Şaǧjan İsabaev ūly aqyndy är qyrynan därgeiıne jetkıze därıptegen. Demek, film avtory olardy oily äŋgımege, ortaq mämılege ūiyta bılgen. Osyndai myqty zertteuşılerdıŋ söz sarabynan ötken derekter men däiekterdıŋ dälme-däldıgı dau tudyrmaidy. Būl jaǧynan da «Soŋǧy künderdıŋ» şoqtyǧy biıktei tüsken.
Altynşydan, filmde Abai däuırınıŋ ruhy, Abai zamanynyŋ bolmysy barynşa şynaiy körınıs tapqan. Sol kezeŋdı jan-jüregıŋmen sezınesıŋ. Jylt eken jasandylyqty ızdep, «päle quyŋqyrap» otyryp körseŋ de, sony oŋailyqpen tabyŋqyramai, edäuır qinalsaŋ, būl degenıŋ – tuyndynyŋ sättı şyqqanynyŋ belgısı. Öitkenı onyŋ jelısıne eresıŋ, oqiǧasyna senesıŋ... Besıkten belımız şyqpai jatyp talai kino körgen bız de osylaişa tımıskılep otyryp qaradyq, köp eşteŋe tappaǧan soŋ täuır dünie dep sanadyq. Söittık te, sendık degen qorytyndyǧa keldık.
Jetınşıden, tüsıruşı top sättı detaldardy ädemı üilestıruge qol jetkızgen. Sonyŋ bırı – Abaimen äbden jauyqqan qaharly qarsylasy Orazbaidyŋ onymen baqūldasuǧa keluı. O, toba, bız Orazbaidy tanyp-bılgelı qai zaman?! Ūly aqyn men Orazbaidyŋ arasyndaǧy bır-bırımen aŋdysqan qyrǧi qabaq soǧysyŋ da, bır-bırımen arpalysqan qyrǧyn qabaq şaiqasyŋ da barşamyzǧa mälım-dı. Tünımen tüsınde säigülık körıp, taŋerteŋ ūiqysynan kısınep oianatyn menıŋ Svetqali dosym on jetı jasynda Almatyǧa kelgende «Abai eskertkışınıŋ aldyndaǧy oi» degen öleŋ jazyp edı. Esımızde osy kezge deiın bırdeŋe qalsa, qaǧazǧa tüsırıp köreiıkşı:
Nazar tıkpei künge, ne aiǧa qarai,
Tūr ekensıŋ tüksiıp qairan Abai.
Ūlyŋ külıp kelgende jymimaisyŋ,
Joǧalttyŋ qyzyǧyŋdy qaida, qalai?
San aqyn külıp jür ǧoi qyrşyn kökem,
(Nesıne sonşama auyr kürsındı eken?)
Bolmasa, Almatynyŋ köşesınen,
Äbıştıŋ ızın ızdep tūrsyŋ ba eken?!
Keudemde qazır menıŋ naz oinaidy,
Eŋseŋdı köter endı, Abai-qaiǧy!
Qazaqtyŋ qara şaly azaiǧanmen,
Qazaqtyŋ aqyndary azaimaidy.
Artyq bolmas dep edım külgen eptep,
Ündemedıŋ, zer saldyŋ kımge kökten?
Sen qarap tūrǧan jaqqa qarai berdım,
Orazbailar sol jaqta jür me dep men...
Sol sotqar Orazbai endı saliqaly Orekeŋnıŋ keipıne enıp, tırısınde tıldegen, tıresken, tepkılesken, arpalysqan, alysqan Abaiynyŋ aldyna kelıp keşu aitysyp jatyr. Qoştasuǧa kelıp tūr. Arǧy düniege bet alǧanyn da baiqaǧan. Kezınde tılın de jūmsaǧan, taiaǧyn da oŋtailaǧan Orazbai kökem eŋsesı ezılıp, emınıp-egılıp, Abai üiınıŋ bosaǧasynan ūzaǧysy kelmei, qimastyq tanytady. Tiianaqty mälımetterge süiene otyryp, ömır men ölım pälsafasynyŋ topşysy qatty tüiının osylai şeşedı avtorlar. Būl – sättı detal. Mūndai tolqytarlyq tūstar az emes.
Segızınşıden, nemene edı?.. A, iä, avtor demekşı, būl filmdı soŋǧy jyldary tegeurındı tūlǧalardan saliqaly sūhbat alyp jürgen parasatty publisist, qarymdy qalamger Qanat Tıleuhan tüsırgen. Ol kartinanyŋ basynan aiaǧyna deiın ünemı kadrde bolady. Ädette bar-joǧy otyz bes minuttyq tuyndyda tau men töbenı, qyr men qyratty, jartas pen jyrany, alqap pen adyrdy aralap, kadrde kösteŋ-kösteŋ etıp, tılın tıstep, dılmarsyp, äbden şarşaǧanşa jürıp alatyn jurnalistı qolynan jailap qana jetelep, kino-pinodan äldeqaida ärırek aparyp tastaǧyŋ kep otyrady ǧoi. Qanaty qatty, topşysy berık būl Qanatty öite almadyq. Ekrannan it qosyp quyp tastauǧa qūlqymyz bolmady. Şamamyz da kelmedı. Ol mümkın de emes edı. Öitkenı onyŋ obrazy filmge sonşalyqty kırıgıp, tıptı bırıgıp tūrdy. Barlyq sūhbattaryn qos qolyn erbeŋdetpei, jau quyp kele jatqandai jūlqynbai, Amantai kökemnıŋ attan salǧanyndai alqynbai, asyqpai-aptyqtai otyryp alatyny siiaqty, būl filmde de avtor tek jaqsy jaǧynan tūlǧalandy. Söz saptauy, jürıs-tūrysy, kiım kiısı, qas-qabaǧy, maŋdai-tamaǧy, oi-örısı, bärı-bärı sol kezeŋnıŋ adamyn közge elestettı. Maǧan tıptı sol Qanat Abai atam däuırınıŋ bügıngı zamanǧa uaqytşa ūstauǧa bere tūrǧan bır berekelı pendesı sekıldı körınıp ketkenı. Qūi senıŋız, qūi senbeŋız... Öz basym soǧan eptep qana ilandym.
Toǧyzynşydan, filmde kemşılık joq dei almaimyz. Ärine, otyz bes minuttyq kartinadan otyz bes kemşılık ızdeitın kınämşıldeu jastan äldeqaşan asyp kettık, bıraq köŋılge qonbaǧan tūstar da ara-tūra kezdestı. Mysaly, auruǧa şaldyqqan Abaidy sauyqtyruǧa kelgen beimaza baqsynyŋ aidalada zıkır saluyn öz basym jüregıme jatqyza almadym. Filmnıŋ sättı detalınen görı öz aldyna bölek konserttık qoiylymǧa ūqsaityn osy bır süreŋsızdeu körınıs sanaŋdy jaqsylap jailap, miyŋnyŋ müiıs-müiısıne qonaqtap ülgergen tūmsa tabiǧilyqtyŋ sänın būzyp-aq jıbergendei boldy. Şamandy da, jamandy da qatar qabyldap üirengen jūrttyŋ öz oiy bar şyǧar. Bıraq öz pıkırım älgındei. Ardaqty Abai atam qatty auyryp, qabyrǧasy qaiysyp, qūsaǧa batyp, şermende bop jatqanda sol baqsyny şöp üstınde zırkıldetıp biletpei-aq qoiuǧa bolmas edı?! Jaraidy endı, meilı, bilese, bilei bersın... Būdan basqa da baiqaǧan orynsyzdau olqylyqtarym bar, ärine. Bıraq jaŋa tuǧan säbidıŋ qoly nege qisyq, mūrny nege tämpış dep bırden töpelei bermeitınımız anyq qoi. Bıle bılsek, ekranǧa jaŋa ǧana ılıngen film de besıkke bölenıp ülgermegen böbek sekıldı süikımdı dünie...
Sonymen, qysqaşa qorytsaq, būl – Abaidyŋ jan azabynan jan azasyna deiıngı film-rekviem. Abai aqynǧa ǧibratty ǧūmyrynyŋ soŋynda qyryq künge ǧana şaqtap, Allanyŋ ölşep bergen uaqyty men Alaş uaqytyna deiıngı film-rekviem. Sondyqtan osynau tuyndynyŋ tırşılıgı meilınşe ūzaqtau bolatynyna öz basym senemın. Qalai bolǧanda da, endı onyŋ ömırşeŋdıgı keibır şala-jansar tuyndylar sekıldı qyryq-aq künmen şektelmeidı. Būl – basy aşyq närse...
Bauyrjan Omarūly
