عاني ەسكەرتكىشى تۋرالى

4678
Adyrna.kz Telegram
قۇرمەتتى وقىرمان! باۋىرجان ومارۇلىنىڭ "جاس الاش" گازەتىنىڭ ءجۇز جىلدىعى مەن عاني مۇراتباەۆ تۋرالى كەرەمەت جازىلعان ماقالاسىنا مەن دە ءوز تاراپىمنان ءۇن قوسۋدى ءجون كوردىم.
ءيا، عاني بەيىتىنىڭ الپىسىنشى جىلدارى جوعالىپ كەتكەنى راس. ول تۋرالى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قۋانىش ايتاحانوۆ «ءومىر بەلەستەرى» كىتابىندا جازعان. موسكۆادا وقىپ جۇرگەن قازاقستاندىق جاستار 1968 جىلى عاني بەيىتىن ىزدەستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، ونى ۆاگانكوۆ قورىمىنان تيميريازەۆ پەن پامفيلوۆ زيراتتارىنىڭ جانىنان تاپقان. ولار 29 قازان - كومسومول كۇنىنە وراي جىل سايىن بەيىت باسىنا بارىپ تۇرعان، ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسىمەن اينالىسقان. مەن ماسكەۋدە قۋانىشتاردان كەيىن وقىدىم، ولاردىڭ «جاس تۇلپاردىڭ» ءىزىن باسىپ قۇرعان «ارمان» قازاق جاستارى قوعامىن مەن دە باسقارىپ، جۇمىستارىن جالعاستىردىم.  عاني بەيىتىنە قامقورلىق جاساۋ ءۇشىن قورىم ورنالاسقان كراسنوپرەسنەنسكي اۋدانىنىڭ جاستارىن جۇمىلدىردىق، ءوزىمىز دە ءجيى بارىپ بەيىت باسىن قامقورلىققا الدىق. مىنا سۋرەت سول كەزدەگى عاني مۇراتباەۆتىڭ بەيىتىنىڭ جاعدايىن كورسەتەدى. سۋرەتتەگى - مەن، ستۋدەنت اتامۇرات شامەنوۆ.
وسى تاريحي سۋرەتتەرگە بايلانىستى، سوناۋ 1975 جىلى، 13 تامىزدا قىزىلوردا وبلىستىق «لەنين جولى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالانى سىزدەرگە ۇسىنامىن.
"عاني ەسكەرتكىشى تۋرالى"
جاقىندا ستۋدەنتتەر بەلگىلى كومسومول ۆەتەرانى، فيليولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆپەن كەزدەسكەن بولاتىن.
اۋەلبەك اعامىز جيىرماسىنشى جىلداردان كومسومول مۇشەسى، عاني مۇراتباەۆپەن بىرگە سول كەزەڭدەردىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن بىرگە كورگەن كونەنىڭ كوزى تاريحي وقيعالارعا قانىق ادام. ول كىسى سول ۋاقىتتاردىڭ قيىندىقتارى تۋرالى، كومسومولدىڭ اتقارعان ءرولى تۋرالى كوپ ايتتى. اسىرەسە، بەلگىلى كومسومول قايراتكەرى ع. مۇراتباەۆ جونىندەگى ۇزاق تا، قىزعىلىقتى دەرەكتەرگە باي اڭگىمەسى ءبىزدى باۋراپ الدى. اۋەكەڭنىڭ سوزدەرى موسكۆاداعى قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ عاني ەسىمىن قاستەرلەپ، بەيىتىنە قامقورلىق جاساپ، وعان ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ تۋرالى جاساعان جۇمىستارىن گازەت وقىرماندارىنا اڭگىمەلەپ بەرۋگە تۇرتكى بولدى.
...1969 جىل، 23 وكتيابر. كومسومولدىڭ تۋعان كۇنىنە بايلانىستى ك. ي. سكريابين اتىنداعى ۆەتەريناريا اكادەمياسىنىڭ جوعارعى كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۆاگانكوۆ قورىمىندا، عاني بەيىتىنىڭ باسىندا ميتينگى بولدى. وندا سويلەگەن جولداستار عاني مۇراتباەۆتىڭ ءومىرى تۋرالى، ونىڭ ورتا ازيا كومسومولدارىن ۇيىمداستىرۋداعى اتقارعان جۇمىستارى تۋرالى ايتتى. قابىر باسىندا گۇل شوقتارى، ۆەنوك قويىلدى. مينۋتتىك ۇنسىزدىكپەن عاني اعانى ەسكە ءتۇسىرىپ، بولاشاق ءومىر ءۇشىن قىرشىن ءومىرىن قيعان ناعىز لەنينشىل، جالىندى جۇرەك، سارقىلماس قايرات يەسى عاني ءومىرىن، ونىڭ ءىسىن ونان ءارى جالعاستىرىپ، وتان ءۇشىن، كوممۋنيزم ءۇشىن بارلىق ءبىلىمىمىز بەن كۇشىمىزدى ايامايمىز دەپ ىشتەي سەرت بەردىك.
عاني بەيىتى قورىمىنىڭ 20-بولىمشەسىنە ورنالاسقان ەكەن. اينالاسىن تىقسىرا بەيىتتەر قورشاعان الاقانداي جەردە، ۇيىلگەن توپىراققا تەمىر قازىق قاعىلىپ، وعان جاپسىرىلعان قاڭىلتىردان تومەندەگىدەي جازۋ وقىدىق:
«عاني مۇراتباەۆ
3-VI_1902 – 15-IV__1925
كيم اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى
رلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى»
عاني مۇراتباەۆتىڭ ەسىمىن ەرتەدەن ەستە ساقتاپ، ونىڭ ومىرىنەن ۇلگى الىپ، تاربيەلەنگەن بىزدەرگە قابىرىنىڭ بۇل جاعدايى قاتتى اسەر ەتتى. سول ۋاقىتتان باستاپ بىزدەر قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانىنىڭ كومسومول كوميتەتىنە، ع. مۇراتباەۆ سوۆحوزى باسشىلارىنا، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جازىپ، عاني قابىرىنىڭ ءجايى تۋرالى جانە عاني بەيىتىنە جاساپ جاتقان قامقورلىعىمىز تۋرالى حات جازىپ، بەيىت باسىنا ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ تۋرالى كومەك سۇرادىق. ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن قىزىلوردا وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى سەكرەتارى ابىلاي ايدوسوۆتان حات الدىق. ايدوسوۆ جولداس حاتتى ءبىزدىڭ اتىمىزعا جانە موسكۆانىڭ كراسنايا پرەسنيا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە جولداعان ەكەن. وندا مۇراتباەۆتىڭ ەسىمىمەن بۇكىل قازاقستان جاستارىن، ونىڭ ىشىندە وبلىس كومسومولدارىن تاربيەلەپ وتىرعاندىعىن جانە عاني ەسىمىن قۇرمەت تۇتىپ، كوپتەگەن جەرلەردە ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، مەكتەپتەر مەن كوشەلەر، سوۆحوزدار مەن كولحوزدار، ستاديوندار عاني ەسىمىمەن اتالاتىندىعىن ايتا كەلىپ، اۋدان كومسومولدارىنان عاني قابىرىنە قامقورلىق جاساۋىن سۇراعان ەكەن.
مىنە، وسى ماسەلە بويىنشا مەن كراسنايا پرەسنيا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە بولىپ كوپتەگەن جولداستارمەن سۇحباتتاسىپ، عاني بەيىتىنە قامقورلىق جاساۋدى سول قورىمعا جاقىن ورنالاسقان «موسگورسپەتسستروي» مەكەمەسىنىڭ كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى ۆلاديمير توكارەۆ جانە باسقا دا كومسومولەتستەر بۇل ماسەلەنى شەشۋگە قۇلشىنا كىرىستى. بىزدەر ءبىرىنشى رەت كەزدەسۋلەر جاساپ عاني اعا تۋرالى، ونىڭ جاساعان جۇمىستارى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردىك. سۋرەتتەر، كىتاپتار سىيعا تارتتىق. ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت سەنبىلىك، جەكسەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىلدى. مىنە، وسىنىڭ اراسىندا بىزدەر 1967 جىلى قازاق سسر مادەنيەت مينيسترلىگى ارقىلى ەسكەرتكىشكە زاكاز بەرىلگەندىگىن بىلدىك. جانە سول ەسكەرتكىشتىڭ تاياۋ ۋاقىتتا بىتەتىندىگىن ەستىپ، قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنە، «لەنينشىل جاس» رەداكتسياسىنا، عاني مۇراتباەۆتىڭ جۇبايى، الماتىدا تۇراتىن باقىتجان مۇراتباەۆالارعا حابارلادىق.
كوپ ۋاقىت وتپەي-اق سسسر جۋرناليستەر وداعىنىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى جۋرناليست سەيىلحان اسقاروۆتان حات الدىق. ول حاتىندا بىلاي دەگەن ەكەن:
«قۇرمەتتى دوستار!
سىزدەردىڭ 11 اپرەل كۇنى «لەنينشىل جاس» رەداكتسياسىنا جازعان حاتتارىڭىزدى كەشە ماعان تاپسىرعان بولاتىن. سىزدەردىڭ عاني اعانىڭ ەسىمىن ەسكە ساقتاۋ جونىندە جاساپ جاتقان جۇمىستارىڭىز مەنى قاتتى تولعاندىرىپ، مىنە سىزدەرگە جاۋاپ جازۋعا اسىعۋدامىن.
«جۋرناليست» جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا مەنىڭ عاني مۇراتباەۆتىڭ قازىرگى بەيىتىن قالاي تاپقانىم تۋرالى ايتىلعان. ول بەيىت قازىر 20-بولىمشەدە 1925 جىلدارى قايتىس بولعان كيم-ءنىڭ اكتيۆيستەرىنىڭ ءبىرى، قىرعىزستاندىق مارالباەۆتىڭ وبەليسكىسى جانىندا ورنالاسقان.
مىنە، عانيدىڭ جەرلەنگەن جەرىن تاپقاننان كەيىن قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ قىزمەتكەرى جولداس سۇلەيمەنوۆتىڭ قاتىسۋىمەن عانيدىڭ بۇرىنعى 13 بولىمشەدەگى ارىستانوۆ، تۇرمانجانوۆ جولداستاردىڭ قاتە تاپقان بەيىتىن جويعان بولاتىنبىز. ول بەيىت ورىستىڭ پراۆوسلاۆنىي مەشىتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا بولاتىن. قالتامداعى سوڭعى تيىنعا ساتىپ العان گۇل شوقتارىن سول قاتە تابىلعان بەيىتكە قويىپ جۇرگەنىم ەسىمنەن كەتپەيدى.
سىزدەردىڭ جازىپ وتىرعان ەسكەرتكىشتەرىڭىز ماعان جاقسى بەلگىلى. ول بۇكىل وداقتىق كوركەم - وندىرىستىك ماستەرسكويىنا 1967 جىلى زاكاز بەرىلگەن بولاتىن. مەن بۇل مەكەمە باسشىلارىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، كەلىسە الماعان بولاتىنمىن. سونعى رەت 1971 جىلى بولعانمىن. ارينە، ەسكەرتكىشتىڭ اقىرى دايىن بولعاندىعىنا قۋانىشتىمىن. بۇل ىسكە سىزدەردىڭ كراسنايا پرەسنيا كومسومولدارىن دا جۇمىلدىرۋلارىڭىز وتە دۇرىس. ويتكەنى، عاني 1921 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ سوڭعى دەمىنە دەيىن ولارمەن جاقسى دوستىق قاتىناستا بولعان ەدى. عاني قايتىس بولعاندا شىعىس ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتى كلۋبىنان اقىرعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا كراسنايا پرەسنيا كومسومولەتستەرى قاتىسقان ەكەن. سوندىقتان، كراسنايا پرەسنيا، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ باسشىلارىنا مەنىڭ سالەمىمدى جانە عاني قابىرىن ساقتاۋداعى جاساپ جاتقان جۇمىستارىنا مەنىڭ راحمەتىمدى جەتكىزەرسىزدەر.
كومۋنيستىك سالەممەن جانە جاقسى تىلەكپەن، سەيىلحان اسقاروۆ».
مىنە، جوعارىدا ءسوز بولىپ وتىرعان ەسكەرتكىش بۇدان ەكى جىل بۇرىن ۆاگانكوۆ بەيىتىندە سالتاناتتى تۇردە اشىلعان بولاتىن. ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ۆلكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ە. تياجەلنيكوۆ، سەكرەتارلارى ب.پاستۋحوۆ، ز.نوۆوجيلوۆا، قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ز. كاماليدەنوۆ، قازاق سسر مينيستىرلەر سوۆەتىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ پرەدسەداتەلى ۋ. اتانباەۆ، وزبەكستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ە.عافۋرجانوۆ، عاني ءىزباسارلارىنىڭ ءبىرى ج. ارىستانوۆ، جۇبايى ب. مۇراتباەۆالار، كوپتەگەن ستۋدەنتتەر، موسكۆالىقتار قاتىسقان بولاتىن.
كىسى بويىنداي سۇر گرانيت بەتىنە عاني بەينەسى ويىلىپ سالىنعان. جانە استىڭعى جاعىندا مىنانداي جازۋ بار:
عاني مۇراتباەۆ
«تۇركستان تسك كسم جاۋاپتى سەكرەتارى،
كيم اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى
1902 - 1925
قازاقستان كومسومولدارى مەن جاستارىنان»
عاني ەسكەرتكىشى ورناتىلىپ، ماڭگىلىك ەستە قالارلىقتاي بەيىتى جاڭاردى. موسكۆاداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ارمانى جۇزەگە استى.
مىنە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتار عانيدىڭ، كومسومولدىڭ تۋعان كۇندەرىنە بايلانىستى قابىر باسىنا بارىپ گۇل شوقتارىن قويىپ، باس ءيىپ، تۇراعاندىقتارىن حابارلايدى. ارينە، عاني ەسىمىن بىزدەردىڭ كومسومول ورگاندارىنىڭ قاستەرلەۋىندە كەمىستىك جوق. دەگەنمەن دە موسكۆاعا جانە موسكۆا ارقىلى باسقا قالالارعا تۋريستىك ساياحاتپان بارىپ جاتقان پيونەرلەر مەن كومسومولدار لەنين ماۆزولەيى، ماڭگى وشپەس وتقا باس ءيىپ، كرەملدى، ۋنيۆەرسيتەتتى، تەاترلاردى تاماشالاۋمەن بىرگە عاني قابىرىنە بارىپ زيرات ەتىپ، گۇل شوقتارىن قويىپ تۇرسا وتە جاقسى بولار ەدى. ارينە، بۇل جۇمىستىڭ ورىندالۋىنا وبلىستىق كومسومول كوميتەتى نازار اۋدارار دەپ سەنەمىز.
جانە ءبىر قۋانارلىق ءجاي، جاقىندا ع. مۇراتباەۆ ستاديونى جانىنان عاني اعاعا ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلماق، تەك سول ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى ۇزاققا سوزىلماي، قىزىلوردالىقتاردى تەزىرەك قۋانتسا ەكەن.
ا. شامەنوۆ،
ن. ۆ. گوگول اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى. «لەنين جولى» 13.08.1975 جىل
رەداكتسيادان: 
عالىم، پۋبليتسيست-جۋرناليست باۋىرجان ومارۇلىنىڭ "عاني جانە جاس الاش" اتتى ماقالاسى قوعامدىق ۇلكەن رەزونانس تۋدىرىپ وتىر.  سونىڭ ايقىن ءبىر دالەلى - ءتۇرلى عالىمدار، وقىرماندار عاني مۇراتباەۆ تۋرالى تىڭ دەرەكتەرىمەن ءبولىسىپ، ماقالاعا ءۇن قاتۋدا. كۇنى كەشە تالانتتى عالىم امانتاي ءشارىپتىڭ "سۇلتانبەك، عاني جانە الاش" اتتى عاجاپ ماقالاسى جاريالانسا، بۇگىن اتامۇرات شامەنوۆتىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن جايتتارمەن تانىستىراتىن "عاني ەسكەرتكىشى تۋرالى" ماقالاسى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.  
پىكىرلەر