باۋىرجان ومارۇلى. ەجەلگى ءداۋىردىڭ ەلشىسى

3139
Adyrna.kz Telegram
(كورنەكتى اقىن، ءبىر كەزدەگى سەگىزىنشى جاتاقحانانىڭ سەرىسى سۆەتقالي نۇرجان تۋرالى) 
الماتىنى الا جازداي جايلاعان ابيتۋريەنت كەزىمىزدە تانىستىق. مەن بالىقشىنىڭ بەس قۇلاش تاياۋى سەكىلدى سىرىقتاي بوزبالا ەدىم دە، ول «تۇرپاتى قاتتى قىسقان جۇدىرىقتاي»، «تۇرىمتايداي ۇل ەدى». ول ماعان بىردەن-اق ايرىقشا اسەر قالدىردى. بىرىنشىدەن، ءتۇر-سىقپىتى ەرەكشە. ءبىز بالشىقتان جاسالعانداي يلەنىپ-يكەمدەلىپ تۇرساق، ول قۇرىشتان قۇيعان شاعىن ءمۇسىن سەكىلدى شىپ-شىمىر بولاتىن. ال ەندى ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىن شاشىنىڭ قالىڭدىعى عالامات. ءتىپتى اراسىنا التى ءالىم، سەگىز اداي تىعىلسا دا وڭايلىقپەن تاپتىرا قويمايدى-اۋ... ەكىنشىدەن، ەسىمى تىم توسىن ەدى. سۆەتقالي... ەلەكتر جارىعى كەشكى ساعات سەگىزدە اۋپىرىمدەپ ازەر جانىپ، تۇنگى ون ەكىگە تاياعان ساتتە ءتورت-بەس رەت جىپىلىق-جىپىلىق ەتىپ، جالپ ەتە قالاتىن اۋىلدا وسكەن، ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن ساۋلەسىنە تەلمىرىپ، تاڭ سىز بەرگەنشە كىتاپ وقيتىن مەن بەيباققا «سۆەت» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى شۇعىلا شاشىپ تۇراتىن سياقتى ەدى. سودان جارىققا اربالعان قويانداي سونىڭ توڭىرەگىندە تۇراقتادىق تا قالدىق.
جىر قۋعان جەتiبايدىڭ بالاسى الدىمەن جۋرفاكقا كەلدi. كەلدi دە شىعارماسىن بiرىڭعاي ولەڭمەن جازىپ شىقتى. جۇرت ەكi اۋىز ءسوزدi ارەڭ قۇراپ وتىرعاندا بەس-التى بەتتiك دۇنيەنi ولەڭمەن ءورۋ دەگەن سۇمدىق ەمەس پە؟! بiراق جۋرفاكتىڭ تەمiردەي قاتتى دەكانى تەمiربەك اعام اسا قاتالدىق تانىتتى. ءتىپتى قاتىگەزدىك دەۋگە بولادى. «سلۋشاي، بالا! جۋرفاك اقىن دايىندامايدى. ءايدا، تارت فيلفاكقا!». سودان ول فيلفاكقا ءتۇستi. بىردە كول، بىردە ءشول مەنىڭ ديكتاتور دەكانىم نەگە ءويتتى ەكەن، قابىلداي سالعاندا عوي، بىرگە وقىپ، بىرگە جۇرەتىن ەدىك دەپ قويامىن. بىراق ءبارىبىر ارىندى اقىن سۆەتقالي دوسىمنىڭ ءتۇن بالاسى سارىلىپ، رەداكتسيادا كەزەكشى بولىپ، كەڭەستىك ۇلگىدەگى كوپبەتتىك گازەتتى شىعار-ە-ە-ە-پ وتىرعانى نەمەسە تەلەستۋديادا ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنىپ، توك-شوۋ جۇرگىزىپ تۇرعانى كوز الدىما ەلەستەمەيدى-اۋ، ەلەستەمەيدى. كەرىسىنشە، شىعارماشىلىقتىڭ شىنايى شاڭىراعى – فيلفاك وعان باق-بەرەكە بولعان ءتارىزدى.
ءبىرىنشى كۋرستاعى بوتا تىرسەك بوزبالا كەزىمىزدىڭ وزىندە-اق ونىڭ ءبىتىمى بولەك-ءتى.
«اقىنبىز دەپ قاقپاي-اق كەۋدەمiزدi,
تانيدى عوي وسى جۇرت كەيدە بiزدi...» دەپ جاراسقان اعام ايتپاقشى، ءتۇر-تۇلعاسىمەن، بولمىسىمەن اقىن ەدى. اللا تاعالا ونى بىردەن شايىر ەتiپ جاراتىپ، جۇمىر جەردiڭ بەتiنە جايلاپ قانا جiبەرە سالعان سەكiلدi. جەر باسىپ جۇرگەن باسقا جۇمىرباستى پەندەلەردiڭ بiردە-بiرەۋiنە ۇقسامايدى. ستۋدەنت كەزiندە بالا بولىپ كونسپەكت جازعانىن كورگەن ەمەسپiن. ساباققا بارعىسى كەلسە، بارادى. بارعىسى كەلمەسە، دەمالادى. بىراق ونىڭ ساباققا بارماعانىنان ءبىلىمى ورتايىپ قالعانىن كورگەن ەمەسپىز.
كونەنىڭ كوزى، وتكەننىڭ ءوزى سەكىلدى تەرەڭنەن تولعايدى. ابىزداردىڭ الدىنان، جىراۋلاردىڭ جانىنان جاڭا عانا كەلگەندەي، ەكى يىنىنەن دەمالىپ تۇرادى. ول بىزگە جاۋگەرشىلىكتە جورىقتان ءبولىنىپ قالعان ماحامبەتتىڭ سوڭعى ساربازى سەكىلدى كورىنەتىن. ايتەۋىر كەسكىن-كەيپى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ونشا ۇيلەسپەيدى-اۋ، ۇيلەسپەيدى... ەجەلگى ءداۋىردىڭ قازىرگى كەزەڭگە ۋاقىتشا ۇستاۋعا بەرە تۇرعان قاستەرلى قۇندىلىعى سياقتى ەدى ول. كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق. سەگىزىنشى جاتاقحانادا وتىرىپ-اق، جەتى قات جەر استىنداعىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ العان.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شاشى بۇيرا، كوزi وتكiر. تۇرقى قولتوقپاقتاي عانا. سوعان قاراماستان داۋىسى زور. باسىنان ءسوز اسىرمايدى، ەسەسi كەتسە، ەڭگەزەردەي جiگiتتەرگە وقشا اتىلادى. اتىلىپ بارا جاتىپ، اقىرىپ بارا جاتادى. جاي اتىلمايدى، ماڭعىستاۋدىڭ ماقامىنا سالىپ، «ءوي، اناڭدى...» دەپ اڭىراتىپ بارىپ اتىلادى. ەندi سۇمدىق. ابايلاۋ دەگەندi بiلمەيدi, ۇنەمi ادايلاپ جۇرەدi. ال ەندi ولەڭiن ايتساڭشى. باسقا اقىندار تال-تەرەكتi, قىز-پىزدى، كوكتەم-سوكتەمدi جىرلاپ جۇرسە، بۇنىڭ ولەڭiنە دەيiن بiر ءتۇرلi. سونى سوقپاق سالادى. «كوپتەن بەرi ەستiمەي سىڭعىرىن جىردىڭ،
الماتىعا سىيا الماي شىڭعىرىپ ءجۇرمiن...», – دەپ تورىعادى.
«قايدا كەتكەن باياعى بۇلا داۋىسىم،
تومەندەگەن بە بيiكتەن قۇلاماۋ ءۇشiن؟» ، – دەپ بiزگە قاراپ ەجiرەيەدi. تiپتi كەيدە: «قۋ قىزىق قاشتى بiلەم، ماڭگi مەنەن، مەن ەندi ەلگە بارىپ قاڭعىپ ولەم!»، – دەپ كiسiنiڭ زارەسiن ۇشىرادى.
«قايتەيiن، قينالدىم-اۋ قينالدىم-اۋ،
بەكەرگە ۇلى جولعا جينالدىم-اۋ.
جالماعان تولەگەندi جالماۋىز جەر،
ءتانiمدi مەن دە ساعان سىيلارمىن-اۋ!»، – دەپ اھ ۇرىپ، كۇڭiرەنە كۇرسiنگەندە زار زامان اقىندارى سياقتى زار يلەپ وتىراتىن وسىنداي اقىنى بار سەگiزiنشi جاتاقحانادان شىعا قاشقىڭ كەلەدi...
كۇللى قوعامدى اتەيستەر بيلەپ تۇرعان كەزدە، القالى توپتا «قۇداي، سەنi جوق دەپ ءجۇر عوي ادامدار، قۇداي، سەنi جوق دەپ ءجۇر عوي ناداندار. بiر-اق ساتتە پايدا بولىپ اسپاننان، بارلىعىڭدى دالەلدەۋگە شاماڭ بار!»، – دەپ كۇندەي كۇركiرەپ ولەڭ وقىعانىن ايتساڭشى. سانانى سiلكiنتكەن سۆەتقالي جۇرتتى شوشىتتى ءارi شيراتتى، سەرپiلتتi ءارi ءسۇيسiنتتi.
جالپى، ءبىزدىڭ سۆەتقاليدا قۇجات دەگەن بولمايدى. بiرiنشi كۋرستان باستاپ يەلەنگەن قۇجاتتارى بiرتiندەپ جوعالا باستادى. جاتاقحاناعا كiرەتiن رۇقسات قاعازى، ستۋدەنتتiك بيلەتi, سىناق كiتاپشاسى، تولقۇجاتى سەكiلدi قاستەرلi دۇنيەلەرi iزدەگەن كەزدە تابىلا بەرمەيدi. ونى iزدەپ باسىن دا اۋىرتپايدى. «ءاي، مەن وسى قۇجاتى جوق ون توعىزىنشى نە ون سەگiزiنشi عاسىردا تۋاتىن اداممىن عوي!»، – دەپ قارالاي كۇيiنەدi. ارينە، بiز بولساق، اقىن دوسىمىزدى اتىس-شابىسى كوپ الگi عاسىرلارعا وڭايلىقپەن قيمايمىز.
وقۋ بىتىرگەنشە ءبىراز قۇجاتىن جوعالتقانىمەن، اقىرى الماتىدان، الماتىدان بولعاندا، الىسقا كوپ ۇزاماي، سول ءوزى ءتورت-بەس جىل پانالاعان ايگىلى سەگىزىنشى جاتاقحانانىڭ ىشىنەن جوعالمايتىن قازىنا تاپتى. ءبىزدىڭ ارالدىڭ ايماڭداي ارۋىمەن باس قوسىپ، شاڭىراق كوتەردى. باسە، بەس جىل بويى «كارتادان كور، كاسپيىم ارالىڭدى. تۇرعان جوق پا قۇشاقتاپ العىسى كەپ؟»، – دەپ وزىمىزگە قاراپ كوزىن ەجىرەيتۋى جامان ەدى؟! تەڭىزىمىز قارت كاسپيدىڭ قۇشاعىنا جەتە الماي، توسەگىندە دوڭبەكشىپ جاتىپ، قۇرعاپ كەتسە دە، قىزىمىز قالىڭ ادايدىڭ ەلىنە قۇت بولدى. ارايلى اداي جۇرتى قازىر ونى توبەسىنە كوتەرەدى.
سۇيەگىنە ءسوز سىڭگەن سۆەتقالي ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسە سالا،
«تالاي سىپسىڭ قايتسiن-اي، سيقىمدى الماي،
ۇيقىم قانباي مەن ءجۇرمiن، ۇيقىم قانباي.
مەن دالاعا اسىعام، سول دالادا،
سىپسىڭداردان قۇتقارار سيقىر بارداي...»، – دەپ ولەڭ جازدى. ارقالى اقىننىڭ جويقىن جىرلارى جازعانى پوەزياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن تالاي توپىرىشتارعا دۇرە سوقتى. بۋىرقانعان بۇلا جىر تۋعىزۋ تەك تالانتتار مەن تارپاڭداردىڭ عانا قولىنان كەلەتiنiن ول سان رەت دالەلدەدi.
بوكەن ساعىمدار قۇدىراپ كەتتى، تەنتەگىن،
بوز قۇيىن بولىپ بيلەپ-اق كەتتى ەركە قۇم.
بۇل دالا مەندىك ساعىنىش-جۇرەك سياقتى،
بولماسپىن، ءسىرا، دالاما تارتسام مەن تەگىن...
بۇل ولەڭدى جازعان كەزدە سۆەتقالي ءالى مۇرتى دا تەبىندەي قويماعان مەكتەپ وقۋشىسى ەدى. شىنىندا دا ول تەگىن بالا بولمادى، دەمەك، دالاسىنا تارتقان ەكەن. ءومىر جولىندا وڭكەي جاقسى ادامدار كەزدەستى. باسقا ەمەس، بار قازاقتىڭ باتىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ءوزى سۆەتقالي اتىن جارقىنعالي دەپ ءبىزدىڭ كوزىمىزشە قازاقشالاپ بەردى.
بۇگىندە ول ارقالى اقىنعا عانا ەمەس، اقىلمان ابىزعا اينالدى. كومەيىنەن ءۇن توگىلەدى. كەۋدەسىنەن كۇي سوگىلەدى. قازتۋعاننان تامىر تارتاتىن «سويلەسە ءسوزدىڭ شەشەنى»، «بۇدىرايعان ەكى شەكەلى»، «بيلەر اتتى بي سوڭى»، «بي ۇلىنىڭ كەنجەسى» دەگەن تىركەستەردى ءبولىپ الىپ، بايىرعى سۆەتقاليدىڭ، بۇگىنگى ايت-ماننىڭ بولمىس-ءبىتىمىن كەيىپتەۋگە قولدانا بەرۋگە بولادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ورتامىزداعى ەجەلگى ءداۋىردىڭ ەلشىسى سونىڭ بارىنە تاتيدى. تاتىعاندا قانداي!
الاش جۇرتىن ايالاپ ايتقان اڭىز،
ارامىزدا امان ءجۇر، ايت-مان ابىز!
باۋىرجان ومارۇلى
پىكىرلەر