(وسىدان الپىس بەس جىل بۇرىن سولتۇستىك كارولينا شتاتىندا جارىق كورگەن ءبىر عىلىمي ەڭبەك تۋرالى)
1958 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ديۋك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان «The Oral art and Literature of the Kazakhs Of Russian Central Asia» («رەسەيگە قاراستى ورتالىق ازيا قازاقتارىنىڭ اۋىزەكى ءسوز ونەرى مەن ادەبيەتى») دەگەن كىتاپ جارىق كوردى. بۇل زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ اۆتورى – اقش-تىڭ سلاۆيانتانۋشى جانە سەميوتيك عالىمى توماس گۋستاۆ ۆيننەر.
اتالعان كىتاپتا قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋىزەكى نۇسقالارىنان باستاپ وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنە دەيىنگى شىعارمالارعا جان-جاقتى تالداۋ جاسالدى. امەريكالىق عالىم ءسوز ونەرىمىزدىڭ جادىگەرلىكتەرىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتار اياسىندا زەردەلەپ قانا قويمايدى، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن دە اتاپ كورسەتەدى.
اۆتور باتىرلار جىرلارى مەن ەرتەگىلەر، اقىن-جىراۋلار مۇرالارى، زار زامان اقىندارىنىڭ ولەڭ-جىرلارى جونىندەگى ويلارىن ايتادى. ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ناقتى كوزقاراسىن بىلدىرەدى. كىتابىنىڭ العى سوزىندە عالىمنىڭ ءوزى:
«اينالىمعا قوسىلاتىن بارلىق تۇپنۇسقا تۋىندىلار مۇقيات تەكسەرىلدى، بىراق وسى ەڭبەك جازىلىپ جاتقان ۋاقىتتا كەڭەستەر وداعىنىڭ وزىندە جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە مۇمكىنشىلىك بولمادى. سول سەبەپتى مەنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن ءسوز ونەرىنىڭ وزىندىك ەستەتيكالىق قۇندىلىقتارى تۋرالى قانداي دا بولسىن، كەسىمدى پىكىر ايتا الامىن دەگەن ويىم جوق. ودان گورى مەن الەۋمەتتىك كوزقاراسقا دەن قويدىم»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «امەريكا اسەرلەرى» اتتى وچەركىندە سول تۇستا كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارى جانە ولاردىڭ وزگە ەپوستارمەن جالعاسى تۋرالى ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا قورعالعانى جونىندە باياندالعان. ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، بۇل زەرتتەۋدىڭ ۆيننەر ەڭبەگىنە قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىرىنشىدەن، اۆتور كىتابىنىڭ جارىق كورگەن ۋاقىتى مۇحاڭ ايتقان مەزگىلمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ەكىنشىدەن، ۆيننەر اتالعان كىتابىنىڭ العى سوزىندە ۇستازى، كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سلاۆيان تىلدەرى جانە ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ەرنەست دج. سيممونسقا العىس ايتادى. ۇشىنشىدەن، مۇحاڭنىڭ اقش-قا ساپارىنان ەكى جىل بۇرىن سول ەلدە جارىق كورگەن قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى بۇل ەڭبەك ونىڭ نازارىنا تۇسپەۋى مۇمكىن ەمەس.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، زەرتتەۋ 1947-1948 جىلدارى ويلاستىرىلىپ، امەريكا عىلىمي قوعامدارى كەڭەسىنىڭ ەكى مارتە جاردەمىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىرىلعان. عالىمنىڭ ەۋروپاداعى ىزدەنىستەرىنە فورد قورى كومەگىن تيگىزگەن.
قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتىنە سونشا قۇمارتىپ، ارنايى كىتاپ جازعان توماس گۋستاۆ ۆيننەر دەگەن كىم ەدى؟ ول 1917 جىلى 3 مامىردا پراگادا دۇنيەگە كەلگەن. 2004 جىلى 20 ساۋىردە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ماسساچۋسەتس شتاتىندا، كەمبريدج قالاسىندا قايتىس بولدى. ول – سونداي-اق، لەۆ تولستوي، يۆان تۋرگەنوۆ جانە انتون چەحوۆ شىعارمالارىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىم. ۆيننەردىڭ «تولستويدىڭ ياسنايا پولياناداعى شاكىرتتەرىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارى»، «چەحوۆ جانە ونىڭ پروزاسى»، «چەحوۆتىڭ «شاعالاسى» جانە شەكسپيردىڭ «گاملەتى»، تاعى باسقا عىلىمي مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن. جالپى، ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى 6 تىلدە جاريالانعان. براۋن ۋنيۆەرسيتەتىندە امەريكاداعى تۇڭعىش سەميوتيكا ورتالىعىن اشقان.
ول 1950 جىلى كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازان توڭكەرىسىنىڭ ەرەكشە ىقپالى اياسىنداعى قازاقتىڭ اۋىزەكى ءسوز ونەرى مەن ادەبيەتى» (Kazakh oral art and literature, with special emphasis on the impact of the October Revolution) دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاپ، PhD دارەجەسىن يەلەنگەن. بۇل زەرتتەۋ 1951 جىلى باسپادان شىققان.
توماس گۋستاۆ ۆيننەردىڭ «رەسەيگە قاراستى ورتالىق ازيا قازاقتارىنىڭ اۋىزەكى ءسوز ونەرى مەن ادەبيەتى» اتتى كىتابى 1958-2002 جىلدار ارالىعىندا 17 رەت قايتا باسىلعان. دەمەك، بۇل كىتاپقا ۇنەمى سۇرانىس بولدى دەگەن ءسوز. سونداي-اق عالىمنىڭ وسى ەڭبەگى WorldCat جۇيەسىنە كىرەتىن الەمنىڭ 421 كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. وسىدان-اق امەريكالىق زەرتتەۋشىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن دۇنيە جۇزىنە تانىتۋعا قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىن باعامداي بەرىڭىز.
ءبىز، وسى جولداردىڭ اۆتورلارى، 1995 جىلى اقش-تاعى وكلاحوما مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە تاعىلىمدامادان وتۋگە بارعان ساپارىمىزدا وقۋ ورنىنىڭ كىتاپحاناسىنان اتالعان كىتاپتى ىزدەپ تاۋىپ، كوشىرمەسىن ەلگە الىپ كەلدىك. بىراق ول كەزدە اۆتور تۋرالى مالىمەتتەر جوقتىڭ قاسى بولاتىن. ال ونىڭ سول تۇستا كوزى ءتىرى ەكەندىگىنەن مۇلدە بەيحابار-تۇعىنبىز. بىلگەنىمىزدە ادەبيەتىمىزدى زەرتتەگەن امەريكالىق عالىممەن بايلانىس ورناتۋعا ابدەن بولار ەدى.
توماس گۋستاۆ ۆيننەر زەرتتەۋىنىڭ ءبىر بولىگى اباي قۇنانبايۇلى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. جەر تۇبىندە ءجۇرىپ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەلدەگەن اقش عالىمى ابايدىڭ قازاقتىڭ باس اقىنى ەكەنىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنە بىلگەنگە ۇقسايدى. ول اقىن مۇراسىنىڭ ۇلت مۇراتىمەن ساباقتاس تۇستارىنا ايرىقشا كوڭىل بولەدى. ءداستۇرلى الەۋمەتتىك تانىمنىڭ اياسىندا تالداۋ جاساپ وتىرسا دا، ۇلى ويشىلدىڭ ىشكى الەمىنە ۇڭىلۋگە تىرىسادى. عالىم ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى ارقىلى ءتۇسىنىپ-تۇيسىنەدى. سوعان قاراماستان، دالا دانىشپانىنىڭ ەل تاعدىرى، ۇلت بولمىسى تۋراسىنداعى ويلارىن ءوز حالقىنا قاپىسىز جەتكىزەدى. بۇل زەرتتەۋدىڭ وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە باسىلىپ شىعۋىن قازاق ادەبيەتىنىڭ وزگە دە قۇندىلىقتارىمەن قاتار، ابايدىڭ دا اقش-تا ارداقتالۋىنىڭ كورىنىسى دەۋگە بولار.
عىلىمي ەڭبەكتىڭ وسى ءۇزىندىسىن اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ، وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
امانتاي ءشارىپ،
باۋىرجان ومارۇلى
* * *
توماس گۋستاۆ ۆيننەر
ءۇش ءداستۇردى ۇشتاستىرعان
قازىرگى كۇنى قازاقتىڭ وتكەن عاسىرداعى اسا ۇلى ويشىل كوسەمى رەتىندە تانىلىپ وتىرعان اباي قۇنانباەۆتىڭ الدىندا ءوز حالقىنا باتىستىڭ ءىلىم-ءبىلىمى مەن ادەبيەتىن جەتكىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەل-جۇرتىنا سول باتىس مادەنيەتىنىڭ وزگە دە قىرلارى مەن سىرلارىن تانىستىرۋ ىسىنە جەتە كوڭىل ءبولۋ مىندەتى تۇردى. اباي ءوز ەلىنە وقۋ-اعارتۋدىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق كەڭ اۋقىمدى الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋدىڭ جانە حالىق مادەنيەتىندەگى باعزى كوزقاراستاردى قايتا باعدارلاۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. ول بارا-بارا ءوز زامانىنداعى باتىسشىل زيالىلاردىڭ مويىندالعان كوشباسشىسىنا اينالدى.
اباي دۇنيەگە كەلەردەن از عانا ۋاقىت بۇرىن رەسەي بيلىگىن قابىلداعان كوشپەلى توبىقتى رۋىنان شىققان ىقپالدى كىسىنىڭ ۇلى ەدى. سەمەيدەگى مۇسىلمان مەكتەبىنە (مەدرەسەگە) وقۋعا تۇسكەن ونىڭ شىعىس ادەبيەتىنە ىنتا-ىقىلاسىنىڭ ەرتەرەك ويانۋىنا اراب جانە پارسى دارىستەرى اسەر ەتتى. كەيىنىرەك ول ورىس مەكتەبىنە اۋىسىپ، وندا العاشقى پوەزيالىق تۋىندىلارىن جازۋعا تالپىنىس جاسادى. مۇنداعى وقۋى ونىڭ اكە مۇراگەرى رەتىندە تاربيەدەن ءوتۋ ءۇشىن شاڭىراعىنا قايتا شاقىرىلۋىنا بايلانىستى ءۇزىلىپ قالدى. ال بۇل ابايدى ءوز اكەسىنىڭ بيلەپ-توستەۋشىلىك ىڭعايىنداعى پىكىرلەرىنە قارسى كۇردەلى قاقتىعىسقا ۇشىراتىپ، سول شيەلەنىس ونىڭ كەيىنگى شىعارمالارى مەن قازاق قوعامىنا دەگەن سىنشىلدىعىنا زور اسەرىن تيگىزدى. جيىرما سەگىز جاسقا كەلگەن اباي ءوز وتباسىنان وقشاۋلانىپ، ورىس مادەنيەتىن قايتا زەرتتەۋگە كىرىستى.
سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى قازاق ويشىلدارىنىڭ ورتاشا بىلىمىمەن سالىستىرىپ قاراعاندا، ابايدىڭ ءبىلىمى الدەقايدا كەڭ اۋقىمدى جانە جان-جاقتى بولاتىن. ول شىعىس ادەبيەتىنەن، اتاپ ايتقاندا، اراب، پارسى جانە شاعاتاي پوەزياسىنان جاقسى حاباردار ەدى. ول فيردوۋسي، نيزامي، ناۋاي، بابىر جانە حافيز سەكىلدى كلاسسيكتەردى تەرەڭ تانىدى ءارى ءوزىنىڭ العاشقى ولەڭدەرىن وسى كوركەمسوز شەبەرلەرىنە ەلىكتەپ جازدى. ول ءتاباريدىڭ، راشيد-اد-ءديننىڭ، بابىردىڭ جانە ابىلعازىنىڭ تاريحي ەڭبەكتەرىن زەرتتەدى، سونىمەن بىرگە يسلام ءدىنىن جەتىك مەڭگەردى. مۇنىمەن قاتار، ول رەسەي ادەبيەتى مەن قوعامدىق ويىن دا مولىنان يگەردى. ول ە.پ.ميحاەليس، سەۆەرين گروسس، نيفونت دولگوپولوۆ جانە لەونتەۆ سياقتى جەر اۋدارىلعان رەۆوليۋتسيونەرلەرمەن جاقىن دوس بولدى، بۇل تامىر-تانىستىق ونىڭ ورىس پەن باتىس مادەنيەتىن زەردەلەۋىنە ەرەكشە قوزعاۋ سالدى. ول پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ، نەكراسوۆتىڭ، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ، تولستويدىڭ تۋىندىلارىن، سونداي-اق بەلينسكيدىڭ، ءدوبروليۋبوۆتىڭ، چەرنىشەۆسكيدىڭ جانە گەرتسەننىڭ الەۋمەتتىك-سىني جازبالارىن قۇمارتا وقىدى; ۋاقىت وتە كەلە لەرمونتوۆتىڭ، پۋشكيننىڭ جانە كرىلوۆتىڭ كەيبىر شىعارمالارىن ءوزىنىڭ انا تىلىنە اۋداردى. گەتەنىڭ، گەينەنىڭ، بايروننىڭ ولەڭدەرىمەن، كلاسسيكالىق گرەك ادەبيەتىمەن جانە باتىس ويشىلدارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءدارۆيننىڭ، سپەنسەردىڭ، سپينوزانىڭ ەڭبەكتەرىمەن ورىسشا اۋدارمالارى ارقىلى تانىستى. گەتە مەن بايروننىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىن ورىسشا اۋدارمالارىنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىنە تۇڭعىش تارجىمالاعان دا اباي ەدى.
قازاق، يسلام جانە باتىس مادەنيەتىنەن بىلىمدارلىعى ابايدىڭ شابىتىنا شابىت قوستى، سونداي-اق ول ءوز شىعارمالارىندا وسى ءۇش ءداستۇردى ۇشتاستىرۋعا ۇمتىلدى. ونىڭ قادىر-قاسيەتى تەك ليبەرالدىق-اعارتۋشىلىق كوزقاراسىنان جانە كەڭ ءورىستى قارىمدىلىعىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وتكىر سىنشىلدىق قابىلەتىنەن دە ءبىلىندى. ابايدىڭ شىعارمالارى قازاق ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىدى; ونىڭ ديداكتيكالىق پروزالىق تۋىندىلارىنان باستاپ ليريكالىق جانە رومانتيكالىق پوەزياسىنا دەيىن الۋان ءتۇرلى رەڭك پەن بوياۋعا تولى. زورلىق-زومبىلىقتىڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ نەمەسە ناداندىقتىڭ بىردە-ءبىر كورىنىسى ونىڭ نازارىنان قاعىس قالماعان. ول ءارى اعارتۋشى، ءارى گۋمانيست ءارى ءپالساپاشىل ينتەرناتسيوناليست بولۋىمەن قاتار، اقىن، پروزاشى ءارى اۋدارماشى رەتىندە دە تانىلدى. ونىڭ اشىقتان-اشىق «باتىسشىل» بولۋى ءوز زامانى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەدى، سەبەبى بۇل كەزدە دالا تورىندە سىڭارجاق ۇلتشىلدىق بەلەڭ الىپ، يسلامشىلدىق پەن تۇرىكشىلدىككە تاباندى باعىت ۇستالدى.
ادام اقىلىنىڭ قۋاتىنا دەگەن گۋمانيستىك سەنىم – ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىنا تىرەك بولعان نەگىزگى فيلوسوفيالىق قاينار; وسىنداي كوزقاراسقا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز ونىڭ قازاق مادەنيەتىنە قوسقان باستى جەتىستىكتەرىن باعالاۋىمىز كەرەك.
اباي جاس كەزىندە اراب-پارسى ادەبيەتىنىڭ تەگەۋرىندى ىقپالىنا ۇشىراپ، ونىڭ باستاپقى ولەڭدەرىندە شىعىس كوركەمسوزىن ماداقتاۋ بوي كورسەتتى. 1858 جىلى ول يسلام پوەزياسى تۋرالى بىلاي دەپ جىرلادى:
ءيۇزي – راۋشان، كوزى – گاۋھار،
لاعيلدەك بەت ءۇشى ءاحمار،
تاماعي قاردان ءام بيھتار،
قاشىڭ قۇدرەت، قولي شيگا.
.........................................
ءمۇبادا ولسا ول ءبىر كاز،
تاماشا قىلسا ءيۋزما-يۋز.
كەتىپ قۋات، يۇمىلىپ كوز،
بويىڭ سال-سال بولا نيگا؟
بىراق ەسەيگەن شاعىندا اباي شىعىستاعى ۇستازدارىنان، يسلام كلاسسيكتەرىنەن جانە ءوزىنىڭ جاس كەزىندەگى سەكىلدى، شىعىستىڭ كوبىنە ءدىني تاقىرىپتاعى، ءپىشىنى تىم اشەكەيلى، ءتىلى مەتافورالىق ورالىمدارعا تولى پوەزياسىنا كوزسىز ەلىكتەگەن قازاق اقىندارىنان سانالى تۇردە سىرت اينالدى.
ءسوز ايتتىم «ازىرەت ءالى»، «ايداھارسىز»،
مۇندا جوق «التىن يەك، سارى-الا قىز».
(1889 جىل).
يسلام شىعارمالارىنىڭ ميستيكالىق مازمۇنى مەن يسلامنىڭ دوگمالىق ءىلىمى بارا-بارا وعان جات بولا باستادى، ونىڭ دىنشىلدىگى تەك ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن جەتىلدىرۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى عانا كورىنىس تاپتى. دەگەنمەن، ول شىعىس مادەنيەتىن ءبارىبىر ۇنەمى جوعارى باعالاۋمەن بولدى، كەيىنىرەك ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى ارقىلى ول قازاقتاردىڭ رۋحاني كوكجيەگىنە شىعىستان ارابتىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنىڭ، پارسىنىڭ «شاحناما» ەپوسىنىڭ ۇلگىلەرىن، سونداي-اق پارسى جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن فولكلورلىق جادىگەرلىكتەرىن ەنگىزدى.
اباي ويشىلدىعىنا يسلام مادەنيەتىنەن گورى، ءوز ەلىنىڭ مادەني مۇراسى، سونداي-اق، ورىس جانە باتىس اعارتۋشىلىعى باسىمىراق ىقپال ەتتى. ءوزىنىڭ ءتول مادەني مۇراسىن باعالاي بىلگەن ءارى ونىڭ تار اۋقىمدا شەكتەلىپ قالعانىن كورگىسى كەلمەگەن ول شىن مانىندە رەفورماتور بولدى جانە باتىستىڭ وي قازىناسىن تۋعان جۇرتىنىڭ مادەنيەتىمەن توعىستىرۋدى قالادى. ايتسە دە، ول رەسەيدىڭ بۇكىل وزبىرلىق ساياساتىن جانە ورىستاردىڭ ءوز ۇلتىن ساياسي ءارى مادەني تاۋەلسىزدىكتەن ايىرۋعا ۇمتىلىسىن اياۋسىز سىناپ وتىردى.
اباي ءوزىنىڭ اۋەلگى ولەڭدەرىندە قازاق تۇرمىسى جونىندە كوبىرەك تولعانىپ، زور ءمان بەردى. بىراق ونىڭ سول تۋىندىلارىنىڭ وزىندە قازاقتىڭ اۋىزشا پوەزياسىنا ءتان ءداستۇرلى شەشەندىك مانەردىڭ نەمەسە قازاق فولكلورىنداعى داعدىلى تاقىرىپ جەلىلەرى بەلگىلەرىنىڭ از ەكەندىگى اڭعارىلادى. 1887 جىلى جازىلعان باعدارلامالىق ولەڭىندە («ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى») اباي اقىندىققا بايلانىستى كوزقاراسىن بىلاي بىلدىرەدى:
ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل،
سەندەرگە دە كەلەيىن ەندى اياڭداپ.
اباي قازاقتىڭ سوزدىك قورى مەن ءداستۇرلى تانىمدىق جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراتىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ول ناداندىق، پاراقورلىق، جاتىپىشەرلىك، ايەلدەردىڭ جاعدايى، ءدىني شالا ساۋاتتىلىقتىڭ زيانى سەكىلدى ماسەلەلەردى قوزعاعان پروبلەماشىل ادەبيەتتى قاتارعا قوستى.
التىنسارينمەن ۇندەستىك تاپقان ابايدىڭ كەڭ اۋقىمدا جاپپاي ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ءوز حالقىنا باتىس اعارتۋشىلىعىنىڭ جەمىستەرىن جەتكىزسەم دەگەن ۇلى ۇمتىلىسى ونىڭ كوپتەگەن ەڭبەگىندە، اتاپ ايتقاندا، ءوز وقىرماندارىمەن پالساپالىق سۇحبات تۇرىندە باياندالاتىن پروزالىق شىعارماسىندا، ياعني «عاقلياسىندا» كورىنىس بەرگەن: «مۇنىڭ ءبارى – جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن. دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا، دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ، ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى» (1891 جىل).
اباي ءوز حالقىنا ءبىلىم بەرۋ جولىنداعى ىزدەنىستەردىڭ بارىسىندا، اقىننىڭ الەۋمەتتىك ءرولىن قازاق دالاسى اقىندارىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ ءتۇسىندى. بۇل مىنا جولداردان ايقىن كورىنەدى:
مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،
جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن.
كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى،
جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن.
بۇل ءسوزدى تاسىر ۇقپاس، تالاپتى ۇعار،
كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق، سەرگەك ءۇشىن.
ءتۇزۋ كەل، قيسىق-قىڭىر، قىرىن كەلمەي،
سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، سىرىن كورمەي.
شۋ دەگەندە قۇلاعىڭ توساڭسيدى،
وسكەن سوڭ مۇنداي ءسوزدى بۇرىن كورمەي.
تاڭ قالامىن الدىڭعى ايتقاندى ۇقپاي،
جانە ايتا بەر، – دەيدى جۇرت تىنىم بەرمەي.
اقىننىڭ رولىنە بايلانىستى وسىعان ۇقساس ويدى ول باسقا ءبىر تۇستا دا ايتقان:
ماقسۇتىم – ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق،
ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق.
ءبىلىم مەن عىلىم جالپى جۇرتقا، ءتىپتى ونىڭ الدىندا التىنسارين ايتقانداي، ايەلدەرگە دەيىن ءسىڭىرىلۋى كەرەك. اباي «ەتىنەن وتكەن، سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس العان، انانىڭ سۇتىمەنەن بىتكەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن» قازاقتار وزدەرىن-وزدەرى تۇگەلدەي سول ناداندىقتان تازارتپايىنشا، ۇلتتى امان الىپ قالۋدىڭ جولىن تابا المايتىندىعى جونىندە جازدى.
اباي ءوز حالقىنا كۇندەردىڭ كۇنىندە قازاقتىڭ مادەني ورتاسىنا باتىس مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ەنگىزۋ مۇمكىندىگى جانە قاجەتتىلىگى بولاتىندىعىن، سونداي-اق قازاقتىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى:
«بالالاردى وقىتقان دا جاقسى، بىراق قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا تازا وقىتسا بولادى... ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ ءۇشىن ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى سونىمەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى...
ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى».
ءوز حالقىنىڭ كوپشىلىك بولىگىنىڭ ءتول مادەني مۇراسىنىڭ اسىلدارىن ۇمىتا باستاعانىنا جانە ورىس باسقىنشىلارىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋعا بەت العانىنا ابايدىڭ جانى كۇيزەلدى. ول رەسەي اكىمشىلىگى ءۇشىن جايلى ءتىلماشتار مەن جاندايشاپتار دايارلاۋعا عانا جەتكىلىكتى مولشەردە ازداپ ساۋات اشتىراتىن ورىسشا ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ سىڭارجاقتىعىن سىنادى. ول كوبىنە-كوپ بالالاردى ورىس مەكتەبىنە بەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – كەيىنىرەك اتا-انالار ءوز پەرزەنتتەرىنىڭ جاردەمى ارقىلى جەر داۋىنا بايلانىستى، كەي جاعدايدا عانا بولماسا، ءومىرى بىتپەيتىن زاڭ سالاسىنداعى تالاس-تارتىستاردىڭ كەزىندە يەمدەنۋگە ءتيىستى دۇنيە-مۇلىك بايلىعىن كوزدەۋشىلىكتە جاتقاندىعىن ءتۇسىندى. «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» اتتى ولەڭىندە (1886 جىل) ول وسىنداي وقۋدان تۇلەگەن بالانىڭ بەينەسىن بىلايشا سيپاتتايدى:
ىنساپسىزعا نە كەرەك،
ءىستىڭ اق پەن قاراسى.
نان تاپپايمىز دەمەيدى،
بۇلىنسە ەلدىڭ اراسى.
بۇعان قوسا ول:
ويىندا جوق ءبىرىنىڭ
سالتىكوۆ پەن تولستوي،
يا ءتىلماش، يا ادۆوكات،
بولسام دەگەن بارىندە وي،
كوڭىلىندە جوق ساناسى، –
دەپ قامىقتى.
جاستاردى ءبىلىم جولىنداعى كەلەڭسىزدىكتەردەن شىن ساقتاندىرا وتىرىپ، ار-ابىرويدى توكپەۋگە ۇندەگەن ول بىلايشا اقىل-كەڭەس بەردى:
پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق عىلىم كىتاپتا،
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.
ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە،
وقالى كيىم كيۋگە.
بوس ماقتانعا سالىنىپ،
بەكەر كوكىرەك كەرۋگە.
قىزمەت قىلما ويازعا،
جانباي جاتىپ سونۋگە...
«تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار»،
ءجۇرىپ ءومىر سۇرۋگە.
رەسەي اكىمشىلىگىندە قىزمەت ىستەيتىن جانە ومىردەگى قادىر-قاسيەت اتاۋلىدان جۇرداي بولعان مۇنداي قازاقتارعا قاتىستى ابايدىڭ كەكەسىنى مىنا جولداردا اششى مىسقىل تۇرىندە كورىنىس تاپقان: «بايلار، ولار وزدەرى دە ءبىر كۇن بولسا دا، داۋلەت قونىپ، دۇنيەنىڭ جارىمى باسىندا تۇر. وزىندە جوقتى مالىمەنەن ساتىپ الادى. كوڭىلدەرى كوكتە، كوزدەرى اسپاندا، ادالدىق، ادامدىق، اقىل، عىلىم، ءبىلىم – ەشنارسە مالدان قىمبات دەمەيدى. مال بولسا، قۇداي تاعالانى دا پارالاپ السا بولادى دەيدى. ونىڭ ءدىنى، قۇدايى، حالقى، جۇرتى، ءبىلىمى، ۇياتى، ارى، جاقىنى – ءبارى مال».
ابايدىڭ كەمەلدەنگەن پوەزياسىندا ونىڭ ءوز حالقىنىڭ باسىنا تونگەن بۇلىنشىلىكتى تەرەڭ سەزىنۋىنەن تۋعان كۇرسىنىس بار. بۇل، مىسالى، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم...» ولەڭىندە (1886) ايقىن بەلگى بەرەدى:
قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.
مۇنداي تۇسىنىكتەر قوعامدىق پروبلەمالاردىڭ الدىندا دارمەنسىز بولعان ىلگەرىدەگى زار زامان مەكتەبىنىڭ وكىلدەرىنەن قالعان ەدى. اباي بولسا قازاقتاردى ءارى قاراي ءىس-ارەكەتكە جانە توزىمدىلىككە شاقىردى:
وڭالماي بويدا جۇرسە وسى قىرتىڭ،
ءار جەردە-اق جازىلماي ما، جانىم، تىرقىڭ؟
قاي جەرىڭنەن كوڭىلگە قۋات قىلدىق،
قىر ارتىلماس بولعان سوڭ، مىنسە قىرقىڭ؟
تياناقسىز، بايلاۋسىز بايعۇس قىلپىڭ،
نە تۇسەر قۇر كۇلكىدەن جىرتىڭ-جىرتىڭ...
ابايدىڭ ورىسشادان اۋدارعان دۇنيەلەرى – قازاق مادەنيەتىنە قوسىلعان عاجايىپ ءارى قۇندى قازىنا. ول قازاقتىڭ مادەني ۇعىمىنا جاقىن تاقىرىپتاعى شىعارمالاردى قايتا سويلەتۋگە جانە قايتا تۇسىندىرۋگە وقتىن-وقتىن تالپىنىس جاساپ، الۋان دارەجەدەگى تابىسقا قول جەتكىزدى. كرىلوۆتان جاساعان اۋدارمالارىندا قازاقتىڭ مادەني ورتاسىنا جەتۋى جەڭىلىرەك بولۋى ءۇشىن ول مىسالداردىڭ اقىلگويلىك تۇيىندەرىن ءجيى وزگەرتىپ وتىرعان. ونىڭ پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» شىعارماسىن اۋدارۋى – ايتارلىقتاي كەرەمەت وقيعا. 1887 جىلدان باستاپ پۋشكيننىڭ جانە ونىڭ كەيىپكەرلەرى ونەگين مەن تاتيانانىڭ ەسىمدەرى ابايدىڭ اۋدارمالارى ارقىلى بۇكىل قازاقستانعا تانىلدى. اباي – تەك ءسوز شەبەرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق مۋزىكاسىنان تەرەڭ تۇسىنىگى بار سازگەر بولعاندىقتان، كوپتەگەن اۋدارمالارىن انگە كوشىردى جانە ول اندەر سال-سەرىلەردىڭ ورىنداۋى ارقىلى كەڭىنەن تارالىپ كەتتى. بۇلاردىڭ ىشىندە، بالكىم، ەڭ كەڭىنەن تارالعانى تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىنىڭ ءان-اۋدارماسى بولار. سونىمەن بىرگە، اباي لەرمونتوۆتىڭ پوەزياسىنان دا ۇلكەن شابىت تاپتى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان بىلاي قاراي اباي لەرمونتوۆتىڭ پوەزياسىن اۋدارۋمەن تىنىمسىز شۇعىلداندى. ونىڭ ورىس پوەزياسىنان جاساعان بارلىق اۋدارمالارىنىڭ جارتىسىنان كوبى دەرلىك لەرمونتوۆتان الىنعان. بۇعان قوسىمشا اباي پوەزياسىنىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى لەرمونتوۆ سارىندارىنا تىكەلەي بەيىمدەۋدەن تۋعان نەمەسە ۇلى ورىس اقىنىنىڭ كۇشتى ىقپالى ارقىلى وزىندىك ورنەگىن تاپقان دۇنيەلەردى قامتيدى.
اباي شىعارمالارىنىڭ قازاقشا تولىق جيناعىندا قازاق اقىنى اۋدارعان لەرمونتوۆ ولەڭدەرىنىڭ جيىرما ەكى اتاۋى كەزىگەدى جانە ولاردىڭ قاتارىنا «بورودينو»، «ي سكۋچنو، ي گرۋستنو» («ءام جابىقتىم»), «نە ۆەر سەبە» («وزىڭە سەنبە»), «پلەننىي گۋسار» («تۇتقىنداعى باتىر»), «دۋما» («وي»), «ۆ البوم» («البومعا»), «كينجال»، («قانجار»), «ۆىحوجۋ ودين يا نا دوروگۋ» («جولعا شىقتىم») سەكىلدى بەلگىلى ولەڭدەرىمەن بىرگە، لەرمونتوۆتىڭ «دەمون» («شايتان»), «يزمايل-بەي» جانە «ۆاديم» ءتارىزدى كەيبىر ۇزاق پوەمالارىنان جاسالعان ۇزىك-ۇزىك اۋدارمالار كىرەدى. سونداي-اق لەرمونتوۆتىڭ باتىس پوەزياسىنان الىپ ورىسشا سويلەتكەن شىعارمالارىنىڭ، مىسالى، بايروننىڭ «Hebrew Melodies» («كوڭىلىم مەنىڭ قاراڭعى») جانە گەتەنىڭ «Uber allen Wipfeln ist Ruh» («قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ») تۋىندىلارىنىڭ قازاقشا اۋدارمالارىن تابۋعا بولادى. سالىستىرمالى تۇردە العاندا، اباي اۋدارمالارى ارقاشان ەركىن. ول ادەتتە تۇپنۇسقانىڭ تەك قانا نەگىزگى قاڭقاسىن الادى دا، ونىڭ اۋدارماسىن ءوزىنىڭ وي-پىكىرلەرىمەن جاڭعىرتادى. اقىن كوبىنە لەرمونتوۆ ۇسىنعان موتيۆتەردى دامىتادى نەمەسە كەڭەيتەدى، سول سەبەپتى ونىڭ كوپتەگەن اۋدارمالارى ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىلارىنداي بولىپ كەتكەن. نەگىزىنەن، ول تۇپنۇسقانىڭ جالپى ماعىناسىن جانە ەموتسيونالدىق اۋەزىن ساقتاۋعا تىرىسادى. مىسالى، لەرمونتوۆتىڭ مىنا ولەڭىن الايىق:
لەرمونتوۆ:
ي وپيات بەزۋمنو ۋپيۆايۋس
يادوم پرەجنيح دنەي،
ي وپيات يا ۆ مىسلياح پولاگايۋس
نا سلوۆا ليۋدەي.
اباي اۋدارماسى:
ءىشىپ، تەرەڭ بويلايمىن
وتكەن كۇننىڭ ۋلارىن.
جانە شىن دەپ ويلايمىن
جۇرتتىڭ جالعان شۋلارىن.
تاعى سەنە باستايمىن
كۇندە الداعىش قۋلارعا.
ەسىم شىعىپ قاشپايمىن،
مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟
ابايدىڭ شىعارمالارى كوڭىل-كۇي جاعىنان ءار الۋان. تابيعاتتى جانە ومىرگە تەرەڭ قۇشتارلىق سەزىمىن كورسەتەتىن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى تۋرالى ليريكالىق ولەڭدەرىنەن، سونداي-اق قازاق ءومىرىن شىنايى بەينەلەۋىنەن ونىڭ پۋشكينمەن جانە لەرمونتوۆپەن تىعىز ۇندەستىگى تاعى دا كورىنەدى:
جازعىتۇرى
جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى،
ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى.
جان-جانۋار، ادامزات انتالاسا،
اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى.
جازدىڭ كوركى ەنەدى جىل قۇسىمەن،
جايراڭداسىپ جاس كۇلەر قۇربىسىمەن.
كوردەن جاڭا تۇرعانداي كەمپىر مەن شال،
جالباڭداسار ءوزىنىڭ تۇرعىسىمەن.
بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اكەڭدەي ۇستىڭە اسپان تونەر.
ابايدىڭ كەيىنگى شىعارمالارىندا الاڭسىز شات-شادىمان كوڭىل-كۇي جوعالىپ، ومىردەگى ءساتسىز ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ كوپتىگىنەن تۋعان ءتۇڭىلىس ءتۇپتىڭ-تۇبىندە پوەزياسىندا كورىنىس تاپتى. ونىڭ باتىس ءىلىم-ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنە جوعارى باعا بەرگەن اعارتۋشىلىق كۇش-جىگەرى ورىستاردىڭ، سونداي-اق مۇنى قازاق تايپالارىنىڭ ءداستۇرىن ساتۋ دەپ تۇسىنگەن ءوز حالقىنىڭ ءدىنباسىلارى جانە رۋباسىلارى تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدى. ايداۋدا جۇرگەن رەۆوليۋتسيونەرلەرمەن جاقىن دوستىعى رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ مازاسىن قاشىردى، اقىرىندا ليبەرال ورىستار مەن قازاقتاردىڭ ءماجىلىس ورنىنا اينالعان اباي اۋىلىنىڭ سىرتىنان باقىلاۋ قويىلدى. قازاقتىڭ رۋ اقساقالدارى مەن ءدىني جەتەكشىلەرى وعان قارسى ۇيىمداسىپ، ورىس گۋبەرناتورىنا «اق پاتشانىڭ جاۋى» دەگەن مالىمەت جەتكىزدى. بۇل قاستىق پەن وسەك-اياڭنىڭ ءساتتى بولعانى سونشالىق، كوپتەگەن سەنىمدى دوستارىنان باستاپ ءوز اۋلەتىنىڭ مۇشەلەرىنە دەيىن ودان تەرىس اينالدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي وڭاشا جانە وقشاۋ تىرشىلىك كەشكەن اباي ءوز ولەڭدەرىندە كوبىنە-كوپ جالعىزدىق سەزىمىن جانە دوستارىنىڭ ساتقىندىعىنا دەگەن كۇيىنىشىن جىرلادى:
كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا،
الداماعان كىم قالدى ءتىرى جاندا؟
ءوزىنىڭ دوستارى مەن شاكىرتتەرى توڭىرەگىنەن قاشا باستاعاندا، ول 1889 جىلى بىلاي دەپ جازدى:
كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم،
ول بالتىرىمدى قاناتتى.
بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم،
ول مەرگەن بولدى، مەنى اتتى.
الايدا تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعانىنا قاراماستان، اباي ءوز يدەيالارى جولىنداعى كۇرەستى جالعاستىرا بەردى. ونىڭ قازاقستاننىڭ مادەني دامۋىنا قوسقان ماڭىزدى ۇلەسى وتە جوعارى باعالاۋعا لايىق. اباي ءدىني سيپاتى باسىم اراب پەن پارسى سوزدەرىنە تولى، حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنا تۇسىنىكسىز قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇرىنعى ارنالارىن جاڭالاپ-جاڭعىرتىپ، كەڭەيتۋگە نەگىز قالاعان ەڭ العاشقى جانە وزىق ويلى تۇلعا ەدى. اباي ۇعىنىقسىز تىركەستەردەن تازا، جالپى جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتى، مەيلىنشە قاراپايىم ۇلگىدەگى جاڭاشىل جانە كەي كەزدە رەۆوليۋتسياشىل يدەيالاردى بىلدىرەتىن جازبا ادەبيەتتى ومىرگە اكەلدى. ول كوپتەگەن فورمالىق جاڭالىقتاردى ەنگىزدى جانە ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق جازبالارىندا پروزانى كەڭ اۋقىمدا ءبىرىنشى بولىپ قولداندى.
بۇگىندە اباي قازاقتىڭ وتكەن عاسىرداعى اسا ۇلى ءسوز زەرگەرى بولىپ تانىلدى. رەسەيدە پۋشكين قانداي تۇلعالى بولسا، قازاقستاندا اباي دا سونداي جوعارى قۇرمەتكە يە. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى سانالاتىن ونىڭ شىعارمالارى ورىسشاعا، سونداي-اق كسرو-نىڭ باسقا دا كوپتەگەن تىلىنە اۋدارىلدى، ەسىمى كەشەۋىلدەڭكىرەپ بولسا دا كەڭ تانىلدى. ول تۋرالى روماندار مەن درامالار، سونداي-اق زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىلعان.
اقش، سولتۇستىك كارولينا،
1958 جىل
