شىعارماشىلىق لابوراتوريا ۇعىمى «قاي جازۋشى قالاي جازادى؟ ونىڭ جازۋ ماشىعى قانداي؟ قابىلەت-قارىمى قالاي جۇمسالادى؟» دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە وي وربىتۋگە جول اشادى. وسى تۇرعىدان العاندا، تەڭدەسى جوق سۋرەتكەر ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ ادام ايتقىسىز مۇمكىندىكتەرى تۋرالى اڭگىمەلەۋدەن جالىقپاۋىمىز كەرەك.
كىشكەنە كۇنىنەن قولىنا تۇسكەن كىتاپتىڭ ءبارىن وقىپ، ءبىلىم جيناعان، بارشاعا ءتان اۋەستىكپەن ولەڭ جازعان، الشىن مەڭداليەۆ سىندى ارداقتى اقساقالداردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ەل شەجىرەسىنە قانىققان، ءسوز بىلەتىن سۇڭعىلاسىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم قازاعىنا دەيىن قالامگەرشە تولعايتىن، ابىزى مەن اڭىزى كوپ، كەيدە ابايلاپ، كەيدە «ادايلاپ» تۇراتىن مۇنارالى ماڭعىستاۋدا تۋىپ-وسكەن پەرزەنتتىڭ جازۋشى بولماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە «ەكپىندى» ەگىن ەكپەي مە؟» دەگەن سىن ماقالاسى اۋداندىق گازەتتە جارىق كورىپ، ول ماقالا اۆتوردىڭ قاتىسۋىمەن كولحوز جينالىسىندا تالقىلانۋى، سوڭىندا «كەكىلباەۆ جولداستىڭ سىنى تولىق مويىندالدى» دەگەن قاۋلى الىنۋى ونىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن وياتادى. سەگىزىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە ءسابيت ابدۋللاەۆ دەگەن دوسى ەكەۋى ءبىر جازۋشىنىڭ ادەبي ۇرلىعىن اشكەرەلەپ، «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ماقالا جازادى. بۇل ماقالا كەزىندە زيالىلار ورتاسىن شۋلاتقانى جۇرتشىلىققا ءمالىم.
مەكتەپتەگى ۇستازدارىنىڭ اسا تالاپشىلدىعىنان كامەلەتتىك اتتەستاتىنا ادەبيەت پانىنەن «ءتورت» قويىلعان ابەكەڭ كازگۋ-ءدىڭ بەسىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» رومانىن اۋدارۋعا قاتىسقان. ونىڭ الدىندا موپاسساننىڭ ەكى رومانىن اۋدارىپ تاستاعان ەدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە كەيىنىرەك جارىققا شىققان.
ءابىش كەكىلباەۆتىڭ وسىناۋ عالامات قابىلەت-قارىمىنىڭ سىرى نەدە؟ اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەدى: «ابىشكە دەيىن پروزاشىلار جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە كولدەنەڭىنەن قاراعان دەپ ەسەپتەيمىن. ال ول بولسا، تۇڭعىش رەت جەرگە تىگىنەن كوز سالادى. شىعارمالارىنىڭ جەلىسىندە بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بار. ءابىش – پلانەتاعا عارىش بيىگىنەن قاراعان قالامگەر».
ناعىز اقىننىڭ ولەڭدەرى جازىلمايتىنى، التىنعا اينالىپ، بىردەن قۇيىلىپ تۇسەتىنى سەكىلدى ءابىش الەمى دە ادام تاڭعالارلىق قۇبىلىستارعا تولى. ول ەشقاشان نە جازامىن دەپ ساۋساق سورمايدى. ونىڭ دا جازارىنىڭ ءبارى اق قاعازدىڭ بەتىنە سالعاننان توگىلە جونەلەدى. جازۋشى ۇستەلىنەن تۇرعان كەزدە ادەبي جاعىنا ادەبيەت ينستيتۋتى، تاريحي جاعىنا تاريح ينستيتۋتى ءبىراز مي قاتىراتىن، ءتىنى بەرىك تۇتاس تۋىندىنى كورەسىڭ.
ءبىر سۇحبات ۇستىندە وعان «قايراتكەر ءابىش كەكىلباەۆتىڭ قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆقا تيگىزگەن پايداسى مەن كەلتىرگەن كەدەرگىسىنىڭ قايسىسى باسىمداۋ؟»، – دەگەن سۇراق قويدىق. ول كىسىنىڭ جاۋابى بىلاي بولدى. «بۇل ساۋالدىڭ ماعان باسقاشا قويىلعانىن قالار ەدىم. مىسالى، «سۋرەتكەر ءابىش كەكىلباەۆ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەزەڭدە قوعامدىق قىزمەتكە، ساياسي قايراتكەرلىككە ۇمتىلماي، كۇردەلى زاماننىڭ ومىرىنە ارالاسپاي تۇرا الار ما ەدى؟»، – دەپ سۇراسا دەيمىن. ال ونداي سۇراققا مەن: «ول مۇمكىن ەمەس»، – دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم».
ءابىش كەكىلباەۆتىڭ اسا اۋقىمدى دۇنيەنى قينالماي تەز جازىپ شىعاتىنى تۋرالى دا كوپ ايتىلادى. ەرتە بارىپ، كەش قايتاتىن قىزمەتى وسىعان ماجبۇرلەگەن ءتارىزدى. شىعارماشىلىق لابوراتورياسىمەن جاقىن تانىسۋ ماقساتىمەن ءابىش اعانىڭ ۇيىندەگى جۇمىس بولمەسىن دە كوردىك، كىتاپحاناسىمەن دە تانىستىق، جازۋ جازىپ وتىرعان ساتىنە دە كۋا بولدىق. قوبىراعان كوپ قاعازدار، ساپىرىلىسقان بۋمالار بايقالا قويمايدى. قاي جەردە دە ۇقىپتىلىقتىڭ ءىزى اڭعارىلادى. دەمەك، تۋىندىعا پايدالاناتىن دەرەكتەرىن ميىندا قورىتادى، ەسىندە ۇستايدى، العاشقى نۇسقاسىن باسىندا پىسىرەدى، ياعني ويشا جازادى. جازۋشىنىڭ: «ماعلۇماتتاردى جادىمدا ۇزاق ساقتايتىنىم دا، كىتاپتارعا كوپ جۇگىنەتىنىم دە راس. كىتاپحانام اناۋ ايتقانداي باي ەمەس. بىراق ءوزىم بىلەتىن قالامداستارىمنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ كىتاپحاناسىنان دا قوراش دەپ ويلامايمىن»، – دەگەن ءسوزى وسى پىكىرىمىزگە ناقتى دالەل بولماق.
چارلز ديككەنس پەن ەرنەست حەمۋنگۋەي تۇرەگەپ تۇرىپ، دجەيمس دجويس پەن دۇكەنباي دوسجانوۆ جاتىپ الىپ جازعان دەگەن تۇرعىدان كەلسەك، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ءداستۇرلى جولمەن ۇستەلدە وتىرىپ-اق قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگىنە اينالدى.
ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ارنايى جۇمىس كەستەسى بولعان جوق. ول كۇنىگە بەس ءجۇز ءسوز جازاتىن حەمينگۋەي، تاڭعى ساعات تورتتە تۇرىپ، التى ساعات سىلتەيتىن حارۋكي مۋراكامي، تاڭەرتەڭ ءۇش ساعات، كەشكە ءۇش ساعات جازعان جان پول سارتر سەكىلدى بەلگىلى ءبىر رەجىمگە داعدىلانبادى. ەدگار پو سياقتى جازۋ ۇستەلىندە ەشتەڭە جازباي، ەكى-ءۇش ساعات اق قاعازعا تەلمىرىپ، شابىت كۇتىپ وتىرۋ ادەتىندە بولعان جوق. الەكساندر ديۋما (اكەسى) ءتارىزدى كۆادرات پىشىندەس قاعاز بولماسا، قالامى جۇرمەي، جازۋىن دەرەۋ دوعاراتىن، ۆلاديمير نابوكوۆ سەكىلدى ارنايى جاشىكتە تۇراتىن شاعىن كارتوچكالارعا جازاتىن شەكتەن تىس كىرپيازدىعى دا بولا قويماعان سياقتى. جەلدىڭ ۇيتقىعانىنا قاراماستان ەسىكتى اشىپ تاستاپ، پاراقتى كىرپىشپەن باستىرىپ قويىپ، قالام سىلتەيتىن مارك تۆەنگە، كوپكە دەيىن جەكە كابينەتى، ءتىپتى ارنايى جازۋ ۇستەلى دە بولماعان اگاتا كريستيگە قاراعاندا ءابىش اعامنىڭ جاعدايى جاقسىراق ەدى. ويتكەنى، اياۋلى اناسى ايساۋلە مەن جان جارى كلارانىڭ ارقاسىندا بابى مەن باعى ءبىر-بىرىنەن كەم تۇسكەن جوق.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەڭ ءونىمدى جازۋشىسى، 86 جىلدىق عۇمىرىندا 425 كىتاپ جازعان، كۇنى-ءتۇنى تاپجىلماي ءبىر وتىرعاندا 80 پاراقتان قايىراتىن جورج سيمەنونداي جانكەشتى بولماسا دا، شىعارمالارى جيىرما تومدى قۇرايتىن ءابىش كەكىلباەۆ – قازاقتىڭ ەڭ وندىرە قالام تەربەگەن جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ بۇلجىماس جوسپارىنا سايكەس، كۇنىگە 4 بەت جازاتىن شىڭعىس ايتماتوۆقا قاراعاندا الدەقايدا ونىمدىرەك جۇمىس ىستەدى.
كەكىلباەۆتىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنداعى ەرەكشە توقتالاتىن تۇس – ونىڭ «كۇي» پوۆەسى ارقىلى «ماڭگۇرت» ۇعىمىن ەنگىزۋى. بۇل – ونىڭ سۋرەتكەر رەتىندەگى ۇلى جاڭالىعى. ارادا ون ەكى جىل وتكەن سوڭ بۇل تەرميندى شىڭعىس ايتماتوۆ «بوراندى بەكەتىندە» قولدانعانى بارشاعا ءمالىم. ءبىر زاماندا ماسكەۋلىك ادەبيەت سىنشىلارى بۇل ۇقساستىق جونىندە ەداۋىر شۋ كوتەرگەن. باسقا بىرەۋ بولسا، اتتانداپ، ايقاي سالار ەدى. ال كەڭدىگى مەن كەمەلدىگى بىردەي كەكىلباەۆ مۇنى ءبىر ماسەلەگە ءار قىرىنان كەلۋ دەپ قارايدى. «مەن شەكسىز كەكشىلدىك شەكسىز قاتىگەزدىككە، ال شەكسىز قاتىگەزدىك رۋحاني ماڭگۇرتتىككە ۇرىندىراتىنىن ءسوز ەتسەم، شىڭعىس ايتماتوۆ رۋحاني ماڭگۇرتتىكتىڭ قايتادان شەكسىز قاتىگەزدىكتى تىرىلتەتىنىن ەگجەي-تەگجەيلەدى»، – دەپ تۇسىندىرەدى مۇنى. سەگىزىنشى كلاسىندا پلاگياتتى اشكەرەلەگەن ول ماڭگۇرت ماسەلەسىنە پلاگيات دەپ قارامايدى. اعايىندىقتى ارداقتاپ، دوستىقتى دارىپتەگەندىكى شىعار.
قارىمدى قالامگەر شىعارمانى ۇزاق تولعاتىپ بارىپ، جازۋعا وتىراتىنىن، شابىتپەن كىرىسىپ، قاشان بىتىرگەنشە باس كوتەرمەيتىنىن ايتادى. جازۋشى كەكىلباەۆ شىعارمانى ىقىلاسپەن باستاعانىمەن اياقتاعاندا قاتتى قۇلازيدى. ويتكەنى، كەيىپكەرلەردىڭ ورتاسىن ءوز ورتاسىنان ارتىق باعالايدى. ولارمەن قيماي قوشتاسادى. قالامگەردىڭ ءوزى: «ءتۇنى بويى باسقا ءبىر زاماندا داۋرەن كەشىپ، تاڭەرتەڭ كوشەگە شىققاندا، قاپەلىمدە قايدا كەلە جاتقانىڭدى بىلمەي، ابدىراپ قالاتىن كەزدەرىڭ بولادى. سۋرەتكەردىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى دا – بىرنەشە عاسىردا قاتارىنان بىرنەشە كىسى بوپ ءومىر سۇرە الاتىندىعىندا عوي»، – دەپ تەبىرەنەدى. «جازۋشى دەگەن ەمىزۋلى بالاسى بار انا سياقتى»، «الىسقا جايىلىپ كەتكەن، قالاعان ورىسىنە بارىپ، باۋىرى سىزداپ قايتقان ارۋانا سەكىلدى»، – دەپ وزگەشە وي قورىتادى. «مەن سارىلىپ جازعاندى ەمەس، ساعىنىپ جازعاندى ۇناتامىن»، – دەپ قالامگەرلىك كرەدوسىن جاريالايدى.
ال ءبىر قالامگەر ارىپتەسىمىزدىڭ: «ءسىزدىڭ كەيىپكەرلەرىڭىز – شىڭعىسحان، اقساق تەمىر، ابىلقايىر، ابىلايلار ۇنامدى كەيىپكەرلەر مە، الدە ۇنامسىز كەيىپكەرلەر مە؟»، – دەگەن توسىن سۇراعىنا وراي: «ەكەۋى دە ەمەس. تاريحي كەيىپكەرلەر. شىن ادەبيەتتە ۇنامدى، ۇنامسىز كەيىپكەر دەگەن بولمايدى»، – دەپ تولعاپتى.
ۇنەمى ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتىپ، «قازاقتىڭ تاڭدايى» اتانعان وعان اللا تاعالا تالايعى تاريح سىياتىن عالامات ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن بەرگەن. بۇگىنگىنىڭ ەڭ اۋقىمدى ەلەكتروندى دەرەكتەر قويماسى – حارد دەپ اتالادى. ابەكەڭنىڭ التىن باسى مەن كەڭ ماڭدايى، قاتپارى قالىڭ ميى مەن جاڭىلماس جادى وسى حاردتىڭ مىندەتىن اتقارعان سەكىلدى كورىنەدى بىزگە. بىراق بۇگىنگى حاردتاردان گورى باياعى قارتتاردىڭ سىڭىرگەن قازىناسى قۇندىراق ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز.
ماسكەۋلىك ايگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى زويا كەدرينا «ۇنەمى جاڭانى ىزدەپ تاباتىن سۋرەتكەر»، – دەپ باعالاعان، ۆەنگەر اۋدارماشىسى ەرجەبەت كاتونا «لاتىن امەريكاسىندا تۋسا، الەمدىك وقىرمانعا ءمالىم بولار ەدى»، – دەپ سۇيسىنگەن، نەمىس قالامگەرى رالف شرايدەر «مەن ودان توماس ماننمەن كوپ ۇقساستىق كورەمىن»، – دەپ سيپاتتاعان ءابىش كەكىلباەۆتىڭ شىعارماشىلىق الەمى – ءتۇپسىز تۇڭعيىق، قاستەرلى قۇندىلىق.
قازىر ۇلى ابايدىڭ «كەشەگى وتكەن ەر ءابىش، ەلدەن ءبىر اسقان ەرەك-ءتى» دەگەن جوقتاۋ ولەڭىن قالىڭ قازاق بۇگىنگى ابىشكە دە ارناپ ايتا باستادى. بالكىم، ماڭگىلىك عۇمىر دەگەن وسى شىعار...
باۋىرجان ومارۇلى
