قازاق ادەبيەتىندە، سونداي-اق باسقا دا باۋىرلاس ەلدەردىڭ ءسوز ونەرىندە ەلەۋلى ورىن العان، جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا مۇحتار اۋەزوۆ تەوريالىق نەگىزدەمەسىن جاساعان زار زامان اعىمىنىڭ بىرقاتار بەلگىلەرىن قىتاي مەن موڭعولياعا كەڭ تانىمال اقىن – اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ ولەڭدەرىنەن دە كورەمىز.
سىرت جۇرتتا تۋعان جىر جۇيرىگىنىڭ شىعارمالارىندا زار زامان پوەزياسىنىڭ كوپتەگەن نۇسقالارى بار دەۋگە بولادى. ەلدىڭ ءار تۇكپىرىندە عۇمىر كەشكەن ءبىزدىڭ اقىندارىمىزعا ءتان زاماندى سەزىنۋ ورتاقتىعى اقىتقا دا بارىنشا ىقپال ەتكەن. ءوزى دە تاعدىردىڭ تالاۋىنا ءتۇسىپ، تالاي قيىندىق كورگەن شايىر ءداۋىر احۋالىن زار زامان جىرشىلارىنىڭ ۇلگىسىمەن شىنايى بەينەلەيدى. اقىتتىڭ بىرقاتار وي-تۇجىرىمدارى دۋلات بابايتايۇلى، شورتانباي قانايۇلى، مۇرات موڭكەۇلى، ابۋباكىر كەردەرى، البان اسان سىندى اقىنداردىڭ ءسوز ساپتاۋىن ويعا ورالتادى.
شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن مۇڭ-شەرىن ول شورتانبايدىڭ ۇلگىسىمەن «ەي، زار زامان، زار زامان, زارلانىپ وتكەن تار زامان»، «زامانا كەلدى قىرلانىپ، بورانداي سوعىپ، سۇرلانىپ» دەپ جەتكىزەدى. اقىتتىڭ «زار زامان» دەپ اتالاتىن كولەمدى تولعاۋىندا ءوز كەزەڭىنىڭ ناقتى سيپاتتاماسى كورىنىس تاپقان. بۇل ونى بەلگىلى ادەبي اعىمنىڭ ايتۋلى وكىلدەرىنە مەيلىنشە جاقىنداستىرا تۇسەدى.
اقىت جىرلاعان زامان – ەلگە جايسىز تيگەن، ادامي قاسيەتتەر كەمىپ، قاستەرلى قۇندىلىقتار ارزانداعان زامان. سوندىقتان ول قازاق جۇرتىنداعى قانداستارىنىڭ ەلگە ارناعان وي-تولعاۋلارىنىڭ وزەگىندەگى يدەيالاردان الشاقتاي قويمايتىن ءوز ۇستانىمىن العا تارتتى:
زاماننىڭ جايىن مەن ايتسام،
پاتشانىڭ كەتتى قۋاتى.
ءبيدىڭ ىلاي سۋاتى،
جاقسىنىڭ توزدى مۇراتى،
پەندەنىڭ كەتتى ۇياتى،
بايدان قايىر جوعالىپ،
جات بولىپ كەتتى جۇراتى.
زار زامان اقىندارى ۇنەمى اسان قايعى بولجامدارىن ەسكە سالىپ وتىرادى دەسەك، مۇنىڭ مىسالدارىن اقىتتىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىنان دا كوپتەپ تابامىز. مۇرات اقىن «زاماننىڭ بولار ءتارىزىن، اسان قايعى اۋليە، كوزى كورمەي بايقادى» دەسە، اقىت ءدال سونداي اينا-قاتەسىز ۇلگىگە سالىپ، «ايتىپ كەتكەن ءار ءسوزدى، اسان قايعى اۋليە» دەپ تۇجىرىمدايدى. زار زاماننىڭ سوڭعى اقىندارىنىڭ ءبىرى البان اسان «زامانا جىلدان-جىلعا ءتۇرلى بولدى، كۇن بولدى قاراعاي باسىن شورتان شالعان» دەپ ناقتىلاسا، اقىت ءۇلىمجىۇلى اسان قايعىنىڭ تولعامىن بىلايشا ۇعىندىرادى: «نەشە ءتۇرلى قىرلانعان، زامان بولار دەپ ەدى. قاراعاي باسىن قايىرىپ، شورتان شالار دەپ ەدى». اقىت اقىن بولجال ولەڭنىڭ باستاۋى سانالاتىن اسان قايعىعا عانا جۇگىنبەي، ونىڭ وي ورامدارىن كەلەشەككە كورىپكەلدىك ايتقان موڭكە بي تولعاۋلارىمەن دە ساباقتاستىرادى:
بۇزىلعان زامان بەلگىسى،
سۋ تارتىلار دەپ ەدى،
سۋ ىشىندە بالىقتار
قىرعا شىعار دەپ ەدى.
اقىت اقىن شىعارماشىلىعىندا ءداستۇرلى زار زامان پوەزياسىنىڭ ولەڭ-ورنەكتەرى كوپتەپ ۇشىراسادى. ءداۋىردىڭ سىرى مەن سيپاتىنا ءۇڭىلۋ («قۇلاق سالسىن، جاراندار، زاماننىڭ سىرىن قوزعاشى»), قيىن كەزەڭنىڭ ادامعا اسەرىن تانىتۋ («تار زاماننىڭ عارىبى، اڭگىمەنى كوپ ايتار»), باعزى تۇسىنىگىمىزدەگى باي بەينەسىنىڭ قۇنسىزدانعانىن كورسەتۋ («زار زاماننىڭ تۇسىندا، باي كەدەيدى كورمەدى»), ۇل-قىز تاربيەسىنىڭ قادىرى كەتكەنىن اڭعارۋ («سىيلاماسا ۇل اكەسىن، تىڭداماي قىز شەشەسىن») سارىندارى ونىڭ ءبىز اتاعان اقىندارمەن مۇراتتاس ءارى ماقساتتاس ەكەنىن ايعاقتايدى.
اقىت اقىننىڭ «زار زامان زاپى قىلعان جان، ات مايىن سۇراپ مىنە الماس» دەگەن ورالىمى دۋلات بابايتايۇلىنىڭ «قازاق كەز مويىن اتقا مىنە الماس، كەڭ شالباردى كيە الماس» دەگەن تىركەسىن ەسكە تۇسىرەدى. ال «زامانىڭ وبىر بولعان سوڭ، اۋىز بىرلىك، ءىس بىرلىك، ۇيا تابار جان قايدا؟» دەپ تولعاۋى ابۋباكىر كەردەرىنىڭ «زامانا بۇزىق بولعان سوڭ، نە جاقسىنىڭ باسىنان قورلىقپەنەن كۇن وزدى» دەگەن كۇيىنىشىن ساناڭا جەتكىزەدى. سونداي-اق اقىت پەن ابۋباكىردىڭ تولعامىن توعىستىراتىن تاعى ءبىر تىركەس نازار اۋدارتپاي قويمايدى. ابۋباكىردىڭ «زامانا دەگەن – جەلمايا» تۇجىرىمى اقىت جىرىندا «زارلاعان زامان كەلىپ تۇر، جەلماياداي جەلگىسى» دەپ جاڭعىرادى.
زار زاماننىڭ سيپاتىن اقىرزاماندىق سارىندارمەن بايلانىستىرۋ جاعىنان دا اقىت ءۇلىمجىۇلى قازاق توپىراعىندا تۋعان زار زامان جىرشىلارىمەن تولىق ۇندەستىك بايقاتادى. ول باستان كەشكەن احۋالدى اقىرزامانعا تەلۋ («مۇنىڭ ءوزى بىلگەنگە، زاماناقىر بولعانى»), ونىڭ بەلگىلەرىن سانامالاپ جىرلاۋ («تاعى ايتايىن، جاراندار، اقىرزامان بەلگىسىن»), زاماناقىر ۇعىمىنداعى بي مەن مولدانىڭ ازعىنداۋىن سيپاتتاۋ («اۋەلى بي مەن مولدالار، جاماندىققا باس بولار») تۇرعىسىنان دا زار زامان اعىمىنىڭ باعىتىنان اۋىتقي قويمايدى.
اقىت اقىن، نەگىزىنەن، التايدان اۋعان اعايىننىڭ تاعدىرىن جىرلادى. سوندىقتان دا ونىڭ ولەڭ-تولعاۋلارى قونىستان كوشكەن قازاقتىڭ حال-احۋالىمەن ۇيلەس بولدى. ول ءوز كەزەڭىنىڭ جاي-كۇيىن بىلايشا ورنەكتەدى:
زار زاماننىڭ تۇسىندا،
ەل ىرگەسى سوگىلدى.
التايداي اسىل مەكەننەن،
اۋىپ كەتتى ەل نە قيلى [59, 56].
اقىندىق قابىلەت-قارىمى مول اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ وسى تاقىلەتتەس تولعاۋلارى زار زاماننىڭ ءداستۇرلى سارىندارى اياسىندا قالىپ قويمايدى. ول ءداۋىردى سيپاتتاۋ جاعىنان ەرەكشەلىك تانىتىپ، وزگەشە وي تۇزەدى. قيلى كەزەڭنىڭ قالتارىستارىنا باسقاشا قىرىنان ۇڭىلەدى. زامانىنا ساي ادامنىڭ تەك-تۇرپاتىن اڭعارتادى، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن ءتۇرلى وبراز ارقىلى كوركەمدەپ كەستەلەيدى. اقىت – ءوز كەيىپكەرىنىڭ سىرتقى كەلبەتىن دە، ىشكى الەمىن دە قاپىسىز كەيىپتەۋدىڭ شەبەرى. سول سەبەپتى ول ازعان زامان ادامىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن بىلايشا بەينەلەدى:
ايتا بەرسەڭ تاۋسىلماس،
ازعان زامان ۇلگىسىن.
نىسابى جوق كەي ادام
تيا المايدى كۇلكىسىن.
سۇراساڭ ءوزى بىلمەيدى،
كۇلكىسىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن.
اقىتتىڭ «زار زامان» اتتى تولعاۋىنداعى «زاماننىڭ كەتتى كەتەۋى، سەگىزدىڭ سولىپ جەتەۋى» دەگەن توسىنداۋ تىركەس ءداۋىردىڭ رەگرەسسيۆتىك سيپاتىن اڭعارتادى. جالپى، اسان قايعى تولعاۋلارىنان ءنار الىپ، ونىڭ بولجالدىق ۇستانىمدارىن تياناقتاپ تاپسىرلەگەن اقىننىڭ كوزقاراسى ەلدىڭ («قونىسىنان كەتسە باي ادام، بەرەكە كەتىپ مال ازار»), ەردىڭ («بايى جامان جەر ازار، جارى جامان ەر ازار»), جەردىڭ («ءشوبى كەتكەن جەر ازار، قايىرى جوق باي ازار») قۇنى تۇسكەنىن ايتقان جىرلارىنان دا ايقىن سەزىلەدى.
مۇنىڭ ءبارى اقيىق اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ دۋلات، شورتانباي، مۇرات، ابۋباكىر، اسان اقىندارمەن رۋحتاس ەكەنىنە دالەل بولا الادى. دەگەنمەن، ونىڭ شىعارماشىلىعى ارنايى قاراستىرۋعا تۇرارلىق بولەك تاقىرىپ ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
باۋىرجان ومارۇلى
