تاعى ءبىر قايراتتى قازاق ومىردەن ءوتتى. ۇلتتىق كولوريتى مول، زياتتى زيالى. كۇللى ەڭبەگىن قۇندىلىقتاردى قاستەرلەۋگە، جادىگەرلىكتەردى جاڭعىرتۋعا ارناعان زەردەلى زەرتتەۋشى. عاريفوللا انەس... كەشەدەن بەرى الەۋمەتتىك جەلى ونى ەگىلە جوقتاپ جاتىر. جوقتايتىنداي بار...
ۇلت رۋحانياتىندا ايرىقشا ءىز قالدىرعان، ءورىسى مەن ونەگەسى كوپ عاريفوللالار بارشىلىق. قاي-قايسىسى دا ەلدىك ماسەلەلەرگە بارىنشا اتسالىستى. ءبىرى ونەرىمىزدى ورلەتتى. تاعى ءبىرى عىلىمىمىزدى تورلەتتى. سونداي-اق ۇلت مۇراسىن جيناۋعا، زەرتتەۋگە، جاريالاۋعا جانىن سالىپ، تىنباي تەر توككەن تاعى ءبىر عاريفوللامىز بار ەدى. ول – عاريفوللا انەس. ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن جاساعان عيبراتتى عالىم. ءبىر ءوزى ءبىر ءارحيۆتىڭ ءىسىن جۇرگىزگەن مارتەبەلى مۇراعاتشى. ءبىر ءوزى ءبىر باسپالار ءۇيىنىڭ شارۋاسىن اتقارعان بىلىكتى باسپاگەر. ءبىر ءوزى بۇكىل ارىستىڭ جيعان-تەرگەنىن جالىقپاي سارالاعان ابىرويلى الاشتانۋشى.
جالپى، وزىمىزگە ۇلگى بولعان عاريفوللا انەس، امانقوس مەكتەپ، ماقسات ءتاجىمۇراتوۆ، مارات ابسەمەتوۆ سىندى اعالارىمىز الاش ارىستارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋدى تىم ەرتە باستاپ جىبەرگەن-ءدى. ارداقتىلارىمىزدىڭ تۇلعاسى مەن تۋىندىسىنا ءالى دە تولىق باعا بەرىلمەي جاتقان تۇستا ولار بۇل ىسكە تاس-ءتۇيىن دايىن تۇردى. جىلىمىق جىلداردىڭ جايلى لەبى سەزىلە تۇسكەن شاقتا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى عاريفوللا انەس قازان، تاشكەنت، ماسكەۋ، ورىنبور جانە باسقا تاريحي مۇراعا باي قالالاردىڭ ارحيۆتەرىنەن باعا جەتپەس قۇندى دۇنيەلەر تاپتى.
«ەلىن سۇيگەن ەرلەردىڭ ارداقتى ەسىمدەرىن رەسمي ورىنداردان بۇرىن ارۋاققا سىيىنىپ، الدىمەن ءوزىمىز-اق اقتاپ جىبەرگەندەي ەدىك»، – دەپ ەسكە الاتىن ول. بۇل راس ەدى. زاماننىڭ تۇزەلەر سىڭايىن كۇن ىلگەرى بارلاعان عىلىمداعى اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى جاس پەرىلەردى توماعاسىن الىپ، توپقا سالۋعا ازىرلەپ جاتتى. بۇل كوشتى سول كەزدەگى سارىۋىز زەرتتەۋشىلەر، بۇگىنگى ازۋلى الاشتانۋشىلار ديحان قامزابەكۇلى مەن سۇلتانحان اققۇلىۇلى باستادى.
ەلىمىزدەگى بىلدەي ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىسىن جاپ-جاقسى اتقارىپ، الداعى جىلدارعا ارنالعان جوسپارلارىن ءتۇزىپ، ءوز اۋانىمەن تىرلىك كەشىپ جۇرگەن عارەكەڭ ءبىر كۇنى شۇعىل شەشىمگە بەل بۋدى. ول قازاقستاننىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراعان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن «ارىس» قورىن قۇردى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا ءبىر-اق جىل وتكەن-ءدى. بۇل قور سودان بەرى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەدى. بۇل قوردىڭ باسشىسى سودان بەرى ءبىر كۇن دە دامىل كورگەن جوق. قانشاما تۇلعانى شىڭىراۋدان شىعاردى. قانشاما كىتاپ باستى. قانشاما ەنتسيكلوپەديا ءتۇزدى. قانشاما تاريحي مۇرانى قاتارعا قوستى. قانشاما ءارحيۆتىڭ ەسىگىن قازاق جۇرتىنا ايقارا اشىپ بەردى. قانشاما قازاق باسىلىمىنىڭ كىتابي نۇسقاسىن ازىرلەپ، وقىرمانعا ۇسىندى. ەندى كىم جالعاستىرادى ونى؟ جالعاستىرعان كۇندە دە ءدال وزىندەي بولا الا ما؟!
عاريفوللا ايگىلى قورىن قۇرعان سوڭ كوپ ۋاقىت وتپەي-اق مەن ودان سۇحبات الدىم. بۇل كەزدە ول قالىڭ قارا شاشى جەلكەسىن جاپقان، ءتىپتى ونىسىن ورالحان اعانىڭ ۇلگىسىمەن يىعىنا قاراي جىبەرە سالعان، وتىز بەس جاستاعى ويلى جىگىت ەدى. كوزى وتكىر، قايراتى مول. قايىسپاس قارادوڭ باتىردىڭ قارا كۇشى مول قاجىرلى ۇرپاقتارى سەكىلدى قاي ىسكە دە قۇلشىنىپ، ساقاداي ساي تۇردى. ەكەۋمىزدىڭ وسى سۇحباتىمىز «جاس الاش» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى 3 قىركۇيەكتەگى سانىندا جاريالاندى.
سول سۇحباتتا ول ءوزىنىڭ «ارىس» قورىن قۇرۋ جونىندەگى ماقسات-مىندەتىن بىلايشا تاپسىرلەگەن-ءدى: «حالقىمىز ساڭلاقتاردىڭ مۇراسىمەن قايتا تابىسىپ جاتىر عوي. ءجون-اق. ال ەندى ەسىمدەرى دە، ەڭبەكتەرى دە جالپاق جۇرتقا كەڭىنەن تانىمال ەمەس، شىن مانىندە ۇلان-عايىر مۇرا قالدىرعان، بىراق جىلداردىڭ قالتارىسىنا مىقتاپ جاسىرىلعان بوزداقتارىمىز قانشاما؟! ولاردىڭ مۇراسىن كىم ىزدەمەك؟ وقىرمانى ون مىڭداپ سانالاتىن، ءمۇيىزى قاراعايداي كوزى ءتىرى قالامگەرلەردىڭ ءوزى قاعاز جوقتىعىنان كىتاپتارىن شىعارا الماي جۇرگەندە جارتى عاسىردىڭ جامىلعىسىن جامىلىپ، جەر قوينىندا جاتقان ارىستاردىڭ اسىل دۇنيەلەرىن باستىرۋعا كىم ۇسىنادى؟ وسىنداي ارقايسىسى اتان تۇيەگە جۇك بولارلىق مىندەت ارقالاعان سانسىز ساۋالدار قازاقستاننىڭ رەپرەسسياعا ۇشىراعان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن «ارىس» قورىن قۇرۋعا دەگەن نيەتىمىزدى وياتتى».
ول وسى باعدارلامالىق تۇجىرىمداماسىنا ءاردايىم ادال بولدى. كۇن-ءتۇن دەمەي تىنباي ەڭبەك ەتتى. ارينە، «ارىستى» عارەكەڭ جالعىز ءوزى عانا جەكە-جارا جەتەكتەپ، بۇكىل بەينەتتىڭ باسى-قاسىندا تاۋ كوتەرگەن تاۋسوعارداي جالعىز ءوزى عانا ءجۇردى دەسەك، ارتىعىراق بولار ەدى. ونىڭ جانىندا اركەز قازاقتىڭ مىقتى زەرتتەۋشى جىگىتتەرى بولدى. قاي-قايسىسى دا جان اياماي، ىنتا-ىقىلاسىمەن ۇلەس قوستى. دەگەنمەن بار سالماقتىڭ ءبارىبىر باسشىعا تۇسەتىنى بارشاعا ايان. مۇنى قور جەتەكشىسى دە ۇنەمى اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز.
ماسەلەن، جاڭاعى سۇحباتىمىزدا عارەكەڭ قاشاننان بويىنا بىتكەن قاراپايىمدىلىعىنا باسىپ، ادەپكى تۇجىرىمىن ودان ءارى ساباقتاپ، «بۇل – وسىناۋ ماڭىزدى ىسپەن تەك ءبىزدىڭ ۇجىم عانا اينالىسادى دەگەن ءسوز ەمەس. مۇنى جۇرتىمىز بولىپ جۇمىلاتىن قاسيەتتى پارىزىمىزدى اتقارۋعا ۇلەس قوسقىمىز كەلگەنى دەپ باعالاۋ كەرەك»، – دەپ تياناقتاي تۇسكەن ەدى. ۇلەس بولعاندا قانداي! تاۋداي ۇلەس. التىن قور. اسىل قازىنا. قازاق جۇرتىنداعى بارلىق كىتاپحانالاردىڭ اجارىن اشىپ تۇرعان دۇنيەلەردىڭ ءبىرسىپىراسى – عاريفوللا انەس شىعارعان كىتاپتار. ونىڭ باسپاسىنان جارىق كورگەن جادىگەرلىكتەر ۇلت زيالىلارىنىڭ جەكە كىتاپحانالارىنىڭ دا قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. وبرازدى تۇردە ايتساق، عاريفولا اعامىز دايىنداپ، باستىرعان كىتاپتاردان كىشىگىرىم ءبىر كىتاپحانا جاساقتاۋعا بولاتىن شىعار...
عارەكەڭمەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەلى قاشان. ول بارىمىزگە ۇلگى-ونەگە كورسەتتى. ونىڭ قابىلەت قارىمى شىعارماشىلىقتىڭ قاي-سالاسىن دا ايشىقتاپ تۇرار ەدى. وسىدان وتىز ەكى جىل بۇرىن العان الگى سۇحباتىمىزدا وعان «كەزىندە كوركەم دۇنيەلەر جازىپ جۇرگەنىڭىزدى دە بىلەتىن ەدىك...»، – دەپ وي تاستاپ، تاعى ءبىر ساۋالعا جەتەلەپپىز. ال ونىڭ جاۋابى بىلاي بولدى: «اسقار تاۋداي ارىستارىمىزدىڭ مارجانداي اسىل ءارى سۇيەكتى دۇنيەلەرىن وقىعاننان كەيىن ءوزىمنىڭ شيماي-شاتپاقتارىمدى جازۋعا قالامىم جورعالاماي-اق قويدى. اۋەلى سولاردىڭ باعا جەتپەس مۇرالارىن شىعارىپ الايىق، وزىمىزدىكى قايدا قاشار دەيسىڭ...».
سولاي! ول ماقسات-مۇراتىن ورىنداۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ جەكە شىعارماشىلىعىن ەكىنشى كەزەككە ىعىستىردى. بۇدان ادەبيەت تە، عىلىم دا ۇتىلا قويدى دەپ ويلامايمىز.
سونىمەن، ومىردە وتە قاراپايىم بولسا دا، ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق ادام ايتقىسىز ۇشان-تەڭىز ءىس تىندىرعان عاريفوللا انەستىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
بىرىنشىدەن، ول الاش مۇراسىن شاشاۋ شىعارماي زەرتتەۋگە ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇعان ونىڭ ىشكى رۋحاني دايىندىعى مول بولدى. قازاقتىڭ اسا تانىمال، وتە الەۋەتتى ازاماتتارىمەن بىرگە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەپ، عىلىمي مەكتەپتەن ءوتتى. ودان سوڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى قارلىعاشى ىسپەتتى، قازاقى قۇنارى باي «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ءتىلتانۋ ءبولىمىن باسقاردى. بۇل باسىلىمنىڭ بىلىكتى باسشىسى، ۇلاعات ۇستاحاناسىنىڭ باس كورىكشىسى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى ىرىكتەگەن سايدىڭ تاسىنداي اسا تالانتتى ساربازداردىڭ ساپىندا ءجۇردى. كيەلى شاڭىراقتىڭ عىلىمي دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن ايانباي ءىس قىلدى. مۇنىڭ ءبارى الاش مۇراسىن اسقان ۇقىپتىلىقپەن زەرتتەپ-زەردەلەۋىنە زور پايداسىن تيگىزدى.
ەكىنشىدەن، عارەكەڭ ارىستاردىڭ شىعارمالارىن عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەپ، كۇرىشتى كۇرمەكتەن ايىرىپ، جىكتەپ-جىلىكتەپ بارىپ ۇسىندى. ول قۇراستىرعان جيناقتارعا وتە ساۋاتتى، جوعارى دەڭگەيدەگى عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر جازىلدى. قولعا العان دۇنيەسىن ءجۇردىم-باردىم جانە شالاما-شەككى دايىنداۋعا جول بەرگەن جوق. بۇل شارۋاعا مەيلىنشە فالش ەنگىزبەۋگە تىرىستى. قولجازبا قابىلدانعاننان باستاپ، باسپاحانادان شىققانشا جۇمىس ۇدەرىسىنىڭ ءبارىن تىكەلەي ءوزى قاداعالاپ وتىردى. اسىعىستىق دەگەندى اسا ۇناتا قويمادى.
ۇشىنشىدەن، عاريفوللانىڭ سەنساتسيا دەگەنگە جانى قۇمار ەمەس-ءتى. جۇرتتان بىردەن ءسۇيىنشى سۇراپ، جارتى الەمگە جار سالاتىن ادەتتەن اۋلاق بولدى. تاپقان دۇنيەسىنىڭ ءوزىن سەگىز ساراپتاۋدان، توعىز تەكسەرۋدەن وتكىزگەن سوڭ عانا عىلىمي ورتانىڭ تالقىسىنا ۇسىندى. كىتاپ شىعارۋ بارىسىندا وسىنداي ۇستانىمدى سەرىك ەتتى. بۇگىنگى زاماندا سابىر ساقتايتىن ساۋىتى بار مۇنداي كىسىلەردىڭ وتە سيرەك ەكەنى راس.
تورتىنشىدەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تابىلعان قاناتقاقتى جادىگەرلىكتىڭ ءبىرازىن عارەكەڭ ارىپتەستەرىمەن بىرلەسىپ، باسپاعا ازىرلەدى. اسىرەسە، حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ «الامان» اتتى كىتابىن جارىققا شىعارىپ، جۇرتشىلىقتى رۋحاني ولجاعا كەنەلتۋى ءوز زامانىنداعى ەلەۋلى جاڭالىق ەدى. بۇدان سوڭ جىل سايىن بىرنەشە جيناق ازىرلەپ، وقىرماننىڭ قازىناسىن مولايتىپ وتىردى.
بەسىنشىدەن، ول – نارىققا كوشكەن جىلدارىمىزدا ءسال تەجەلىڭكىرەپ قالعان ەنتسيكلوپەديالىق ادەبيەتتىڭ كلاسسيكالىق ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتقانداردىڭ ءبىرى. تۇلعالىق جانە مەكەندىك ەنتسيكلوپەديالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شىعارىپ، وقىرماننىڭ كىتاپ سورەسىن قاستەرلى دۇنيەگە تولتىردى. سول ارقىلى مۇنداي جيناق دايىنداۋدىڭ وزىندىك ۇلگىسىن دە قالىپتاستىردى.
التىنشىدان، ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتاعان العاشقى قازاق گازەتتەرىنىڭ ءبىرازىن ارحيۆتەن ىزدەپ تاۋىپ، ءماتىنىن قايتا ءسۇزىپ، جالىقپاي جۇيەلەپ، ساراپتامادان وتكىزىپ، تۇتاس جيناق رەتىندە توپتاستىرىپ، جۇرتشىلىقتىڭ كادەسىنە جاراتتى. قازىر بۇل كىتاپتار ىرگەلى وقۋ ورىندارىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنىڭ قولدان-قولعا تۇسىرمەي وقيتىن قۇندى جادىگەرلىكتەرىنە اينالدى.
جەتىنشىدەن، قازاق جىرىنىڭ تابيعاتىن جاقسى تۇسىنەتىن تياناقتى تەكستولوگ عالىم بولدى. ول بۇل تۇرعىدا قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋگە بۇكىل عۇمىرىن ارناعان الەۋەتتى ارىپتەسى، تەڭدەسسىز عالىم قابيبوللا سىديىقوۆتىڭ ۇلگىسىن ۇستاندى. عارەكەڭ ۇسىنعان جيناقتاردىڭ ماتىندىك مازمۇنىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي سىن پىكىر ايتىلعان ەمەس.
سەگىزىنشىدەن، ول ازىرلەگەن كىتاپتارىنىڭ كوررەكتۋراسىنا باسا ءمان بەردى. مۇمكىندىگىنشە قاتە جىبەرمەۋگە تىرىستى. قاتە كەتىپ بارا جاتقان دۇنيەلەردى باسپاحانادان توقتاتىپ قويىپ، قايتا باسقان كەزى دە بولدى. ءوزىنىڭ ماڭداي تەرىن توگىپ، قاجىر-قايراتىن سالعان ەڭبەگىنىڭ وقىرمانعا ساپالى كۇيىندە جەتۋى ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەردى.
* * *
مىنە، ءبىز وسىنداي ادامدى جوعالتتىق. ەندى توعىسپاس جولدار تورابىن قوسىپ، ءبىر ءوزى بىرنەشە مىندەت اتقارعان ونىڭ ورنى قالاي تولماق؟! رۋحىڭىز شات بولسىن، عارەكە! بەكەم بولىڭىز، باعدان جەڭەشە!
* * *
عارەكەڭ عارىشقا جول تارتتى...
باۋىرجان ومارۇلى
