Qūrmettı oqyrman! Bauyrjan Omarūlynyŋ "Jas alaş" gazetınıŋ jüz jyldyǧy men Ǧani Mūratbaev turaly keremet jazylǧan maqalasyna men de öz tarapymnan ün qosudy jön kördım.
İä, Ǧani beiıtınıŋ alpysynşy jyldary joǧalyp ketkenı ras. Ol turaly memleket jäne qoǧam qairatkerı Quanyş Aitahanov «Ömır belesterı» kıtabynda jazǧan. Moskvada oqyp jürgen qazaqstandyq jastar 1968 jyly Ǧani beiıtın ızdestıru jūmysyn jürgızıp, ony Vagankov qorymynan Timiriazev pen Pamfilov zirattarynyŋ janynan tapqan. Olar 29 qazan - komsomol künıne orai jyl saiyn beiıt basyna baryp tūrǧan, eskertkış qoiu mäselesımen ainalysqan. Men Mäskeude Quanyştardan keiın oqydym, olardyŋ «Jas tūlpardyŋ» ızın basyp qūrǧan «Arman» qazaq jastary qoǧamyn men de basqaryp, jūmystaryn jalǧastyrdym. Ǧani beiıtıne qamqorlyq jasau üşın qorym ornalasqan Krasnopresnenskii audanynyŋ jastaryn jūmyldyrdyq, özımız de jiı baryp beiıt basyn qamqorlyqqa aldyq. Myna suret sol kezdegı Ǧani Mūratbaevtyŋ beiıtınıŋ jaǧdaiyn körsetedı. Surettegı - men, student Atamūrat Şämenov.
Osy tarihi suretterge bailanysty, sonau 1975 jyly, 13 tamyzda Qyzylorda oblystyq «Lenin joly» gazetınde jariialanǧan maqalany sızderge ūsynamyn.
"Ǧani eskertkışı turaly"
Jaqynda studentter belgılı komsomol veterany, filiologiia ǧylymynyŋ doktory, qazaq tılı jäne ädebietı kafedrasynyŋ professory Äuelbek Qoŋyratbaevpen kezdesken bolatyn.
Äuelbek aǧamyz jiyrmasynşy jyldardan komsomol müşesı, Ǧani Mūratbaevpen bırge sol kezeŋderdıŋ ystyǧy men suyǧyn bırge körgen könenıŋ közı tarihi oqiǧalarǧa qanyq adam. Ol kısı sol uaqyttardyŋ qiyndyqtary turaly, komsomoldyŋ atqarǧan rolı turaly köp aitty. Äsırese, belgılı komsomol qairatkerı Ǧ. Mūratbaev jönındegı ūzaq ta, qyzǧylyqty derekterge bai äŋgımesı bızdı baurap aldy. Äuekeŋnıŋ sözderı Moskvadaǧy qazaqstandyq studentterdıŋ Ǧani esımın qasterlep, beiıtıne qamqorlyq jasap, oǧan eskertkış tūrǧyzu turaly jasaǧan jūmystaryn gazet oqyrmandaryna äŋgımelep beruge türtkı boldy.
...1969 jyl, 23 oktiabr. Komsomoldyŋ tuǧan künıne bailanysty K. İ. Skriabin atyndaǧy veterinariia akademiiasynyŋ joǧarǧy kurs studentterınıŋ ūiymdastyruymen Vagankov qorymynda, Ǧani beiıtınıŋ basynda mitingı boldy. Onda söilegen joldastar Ǧani Mūratbaevtıŋ ömırı turaly, onyŋ Orta Aziia komsomoldaryn ūiymdastyrudaǧy atqarǧan jūmystary turaly aitty. Qabır basynda gül şoqtary, venok qoiyldy. Minuttık ünsızdıkpen Ǧani aǧany eske tüsırıp, bolaşaq ömır üşın qyrşyn ömırın qiǧan naǧyz leninşıl, jalyndy jürek, sarqylmas qairat iesı Ǧani ömırın, onyŋ ısın onan ärı jalǧastyryp, Otan üşın, kommunizm üşın barlyq bılımımız ben küşımızdı aiamaimyz dep ıştei sert berdık.
Ǧani beiıtı qorymynyŋ 20-bölımşesıne ornalasqan eken. Ainalasyn tyqsyra beiıtter qorşaǧan alaqandai jerde, üiılgen topyraqqa temır qazyq qaǧylyp, oǧan japsyrylǧan qaŋyltyrdan tömendegıdei jazu oqydyq:
«Ǧani Mūratbaev
3-VI_1902 – 15-IV__1925
KİM atqaru komitetınıŋ müşesı
RLKSM Ortalyq Komitetınıŋ müşesı»
Ǧani Mūratbaevtyŋ esımın erteden este saqtap, onyŋ ömırınen ülgı alyp, tärbielengen bızderge qabırınıŋ būl jaǧdaiy qatty äser ettı. Sol uaqyttan bastap bızder Qyzylorda oblysy, Qazaly audanynyŋ komsomol komitetıne, Ǧ. Mūratbaev sovhozy basşylaryna, «Leninşıl jas» gazetıne jazyp, Ǧani qabırınıŋ jäiı turaly jäne Ǧani beiıtıne jasap jatqan qamqorlyǧymyz turaly hat jazyp, beiıt basyna eskertkış tūrǧyzu turaly kömek sūradyq. Bır jyl ötkennen keiın Qyzylorda oblystyq komsomol komitetınıŋ sol kezdegı sekretary Abylai Aidosovtan hat aldyq. Aidosov joldas hatty bızdıŋ atymyzǧa jäne Moskvanyŋ Krasnaia Presnia audandyq komsomol komitetıne joldaǧan eken. Onda Mūratbaevtyŋ esımımen bükıl Qazaqstan jastaryn, onyŋ ışınde oblys komsomoldaryn tärbielep otyrǧandyǧyn jäne Ǧani esımın qūrmet tūtyp, köptegen jerlerde eskertkış ornatylyp, mektepter men köşeler, sovhozdar men kolhozdar, stadiondar Ǧani esımımen atalatyndyǧyn aita kelıp, audan komsomoldarynan Ǧani qabırıne qamqorlyq jasauyn sūraǧan eken.
Mıne, osy mäsele boiynşa men Krasnaia Presnia audandyq komsomol komitetınde bolyp köptegen joldastarmen sūhbattasyp, Ǧani beiıtıne qamqorlyq jasaudy sol qorymǧa jaqyn ornalasqan «Mosgorspesstroi» mekemesınıŋ komsomol ūiymynyŋ sekretary Vladimir Tokarev jäne basqa da komsomolester būl mäselenı şeşuge qūlşyna kırıstı. Bızder bırınşı ret kezdesuler jasap Ǧani aǧa turaly, onyŋ jasaǧan jūmystary turaly äŋgımelep berdık. Suretter, kıtaptar syiǧa tarttyq. Eskertkış tūrǧyzu üşın bırneşe ret senbılık, jeksenbılıkter ūiymdastyryldy. Mıne, osynyŋ arasynda bızder 1967 jyly Qazaq SSR Mädeniet ministrlıgı arqyly eskertkışke zakaz berılgendıgın bıldık. Jäne sol eskertkıştıŋ taiau uaqytta bıtetındıgın estıp, Qazaqstan LKSM Ortalyq Komitetıne, «Leninşıl jas» redaksiiasyna, Ǧani Mūratbaevtyŋ jūbaiy, Almatyda tūratyn Baqytjan Mūratbaevalarǧa habarladyq.
Köp uaqyt ötpei-aq SSSR Jurnalister Odaǧynyŋ laureaty, belgılı jurnalist Seiılhan Asqarovtan hat aldyq. Ol hatynda bylai degen eken:
«Qūrmettı dostar!
Sızderdıŋ 11 aprel künı «Leninşıl jas» redaksiiasyna jazǧan hattaryŋyzdy keşe maǧan tapsyrǧan bolatyn. Sızderdıŋ Ǧani aǧanyŋ esımın eske saqtau jönınde jasap jatqan jūmystaryŋyz menı qatty tolǧandyryp, mıne sızderge jauap jazuǧa asyǧudamyn.
«Jurnalist» jurnalynyŋ bırınşı sanynda menıŋ Ǧani Mūratbaevtyŋ qazırgı beiıtın qalai tapqanym turaly aitylǧan. Ol beiıt qazır 20-bölımşede 1925 jyldary qaitys bolǧan KİM-nıŋ aktivisterınıŋ bırı, qyrǧyzstandyq Maralbaevtyŋ obeliskısı janynda ornalasqan.
Mıne, Ǧanidyŋ jerlengen jerın tapqannan keiın Qazaqstannyŋ tūraqty ökıldıgınıŋ qyzmetkerı joldas Süleimenovtyŋ qatysuymen Ǧanidyŋ būrynǧy 13 bölımşedegı Arystanov, Tūrmanjanov joldastardyŋ qate tapqan beiıtın joiǧan bolatynbyz. Ol beiıt orystyŋ pravoslavnyi meşıtınıŋ qyzmetkerlerınıŋ arasynda bolatyn. Qaltamdaǧy soŋǧy tiynǧa satyp alǧan gül şoqtaryn sol qate tabylǧan beiıtke qoiyp jürgenım esımnen ketpeidı.
Sızderdıŋ jazyp otyrǧan eskertkışterıŋız maǧan jaqsy belgılı. Ol bükıl odaqtyq körkem - öndırıstık masterskoiyna 1967 jyly zakaz berılgen bolatyn. Men būl mekeme basşylarymen bırneşe ret kezdesıp, kelıse almaǧan bolatynmyn. Sonǧy ret 1971 jyly bolǧanmyn. Ärine, eskertkıştıŋ aqyry daiyn bolǧandyǧyna quanyştymyn. Būl ıske sızderdıŋ Krasnaia Presnia komsomoldaryn da jūmyldyrularyŋyz öte dūrys. Öitkenı, Ǧani 1921 jyldyŋ aiaǧynan bastap soŋǧy demıne deiın olarmen jaqsy dostyq qatynasta bolǧan edı. Ǧani qaitys bolǧanda Şyǧys eŋbekşılerınıŋ Kommunistık universitetı klubynan aqyrǧy saparǧa şyǧaryp saluǧa Krasnaia Presnia komsomolesterı qatysqan eken. Sondyqtan, Krasnaia Presnia, audandyq komsomol komitetınıŋ basşylaryna menıŋ sälemımdı jäne Ǧani qabırın saqtaudaǧy jasap jatqan jūmystaryna menıŋ rahmetımdı jetkızersızder.
Komunistık sälemmen jäne jaqsy tılekpen, Seiılhan Asqarov».
Mıne, joǧaryda söz bolyp otyrǧan eskertkış būdan ekı jyl būryn Vagankov beiıtınde saltanatty türde aşylǧan bolatyn. Eskertkıştıŋ aşylu saltanatyna VLKSM Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary E. Tiajelnikov, sekretarlary B.Pastuhov, Z.Novojilova, Qazaqstan LKSM Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary Z. Kamalidenov, Qazaq SSR Ministırler Sovetınıŋ tūraqty ökıldıgınıŋ predsedatelı U. Atanbaev, Özbekstan LKSM Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı sekretary E.Ǧafurjanov, Ǧani ızbasarlarynyŋ bırı J. Arystanov, jūbaiy B. Mūratbaevalar, köptegen studentter, moskvalyqtar qatysqan bolatyn.
Kısı boiyndai sūr granit betıne Ǧani beinesı oiylyp salynǧan. Jäne astyŋǧy jaǧynda mynandai jazu bar:
Ǧani Mūratbaev
«Türkstan SK KSM jauapty sekretary,
KİM atqaru komitetınıŋ müşesı
1902 - 1925
Qazaqstan komsomoldary men jastarynan»
Ǧani eskertkışı ornatylyp, mäŋgılık este qalarlyqtai beiıtı jaŋardy. Moskvadaǧy qazaq studentterınıŋ kökeiınde jürgen armany jüzege asty.
Mıne, bügıngı künge deiın studentter men aspiranttar Ǧanidıŋ, komsomoldyŋ tuǧan künderıne bailanysty qabır basyna baryp gül şoqtaryn qoiyp, bas iıp, tūraǧandyqtaryn habarlaidy. Ärine, Ǧani esımın bızderdıŋ komsomol organdarynyŋ qasterleuınde kemıstık joq. Degenmen de Moskvaǧa jäne Moskva arqyly basqa qalalarǧa turistık saiahatpan baryp jatqan pionerler men komsomoldar Lenin mavzoleiı, mäŋgı öşpes otqa bas iıp, Kremldı, universitettı, teatrlardy tamaşalaumen bırge Ǧani qabırıne baryp zirat etıp, gül şoqtaryn qoiyp tūrsa öte jaqsy bolar edı. Ärine, būl jūmystyŋ oryndaluyna oblystyq komsomol komitetı nazar audarar dep senemız.
Jäne bır quanarlyq jäi, jaqynda Ǧ. Mūratbaev stadiony janynan Ǧani aǧaǧa zäulım eskertkış ornatylmaq, tek sol eskertkıştıŋ aşyluy ūzaqqa sozylmai, qyzylordalyqtardy tezırek quantsa eken.
A. Şämenov,
N. V. Gogol atyndaǧy pedagogikalyq institutynyŋ komsomol komitetınıŋ sekretary. «Lenin joly» 13.08.1975 jyl
REDAKSİIаDAN:
Ǧalym, publisist-jurnalist Bauyrjan Omarūlynyŋ "Ǧani jäne Jas Alaş" atty maqalasy qoǧamdyq ülken rezonans tudyryp otyr. Sonyŋ aiqyn bır dälelı - türlı ǧalymdar, oqyrmandar Ǧani Mūratbaev turaly tyŋ derekterımen bölısıp, maqalaǧa ün qatuda. Künı keşe talantty ǧalym Amantai Şärıptıŋ "Sūltanbek, Ǧani jäne Alaş" atty ǧajap maqalasy jariialansa, bügın Atamūrat Şämenovtyŋ bız bıle bermeitın jaittarmen tanystyratyn "Ǧani eskertkışı turaly" maqalasy oqyrman nazaryna ūsynylyp otyr.
