Qurmetti oqyrman! Baýyrjan Omarulynyń "Jas alash" gazetiniń júz jyldyǵy men Ǵanı Muratbaev týraly keremet jazylǵan maqalasyna men de óz tarapymnan ún qosýdy jón kórdim.
Iá, Ǵanı beıitiniń alpysynshy jyldary joǵalyp ketkeni ras. Ol týraly memleket jáne qoǵam qaıratkeri Qýanysh Aıtahanov «Ómir belesteri» kitabynda jazǵan. Moskvada oqyp júrgen qazaqstandyq jastar 1968 jyly Ǵanı beıitin izdestirý jumysyn júrgizip, ony Vagankov qorymynan Tımırıazev pen Pamfılov zırattarynyń janynan tapqan. Olar 29 qazan - komsomol kúnine oraı jyl saıyn beıit basyna baryp turǵan, eskertkish qoıý máselesimen aınalysqan. Men Máskeýde Qýanyshtardan keıin oqydym, olardyń «Jas tulpardyń» izin basyp qurǵan «Arman» qazaq jastary qoǵamyn men de basqaryp, jumystaryn jalǵastyrdym. Ǵanı beıitine qamqorlyq jasaý úshin qorym ornalasqan Krasnopresnenskıı aýdanynyń jastaryn jumyldyrdyq, ózimiz de jıi baryp beıit basyn qamqorlyqqa aldyq. Myna sýret sol kezdegi Ǵanı Muratbaevtyń beıitiniń jaǵdaıyn kórsetedi. Sýrettegi - men, stýdent Atamurat Shámenov.
Osy tarıhı sýretterge baılanysty, sonaý 1975 jyly, 13 tamyzda Qyzylorda oblystyq «Lenın joly» gazetinde jarııalanǵan maqalany sizderge usynamyn.
"Ǵanı eskertkishi týraly"
Jaqynda stýdentter belgili komsomol veterany, fılıologııa ǵylymynyń doktory, qazaq tili jáne ádebıeti kafedrasynyń professory Áýelbek Qońyratbaevpen kezdesken bolatyn.
Áýelbek aǵamyz jıyrmasynshy jyldardan komsomol múshesi, Ǵanı Muratbaevpen birge sol kezeńderdiń ystyǵy men sýyǵyn birge kórgen kóneniń kózi tarıhı oqıǵalarǵa qanyq adam. Ol kisi sol ýaqyttardyń qıyndyqtary týraly, komsomoldyń atqarǵan roli týraly kóp aıtty. Ásirese, belgili komsomol qaıratkeri Ǵ. Muratbaev jónindegi uzaq ta, qyzǵylyqty derekterge baı áńgimesi bizdi baýrap aldy. Áýekeńniń sózderi Moskvadaǵy qazaqstandyq stýdentterdiń Ǵanı esimin qasterlep, beıitine qamqorlyq jasap, oǵan eskertkish turǵyzý týraly jasaǵan jumystaryn gazet oqyrmandaryna áńgimelep berýge túrtki boldy.
...1969 jyl, 23 oktıabr. Komsomoldyń týǵan kúnine baılanysty K. I. Skrıabın atyndaǵy veterınarııa akademııasynyń joǵarǵy kýrs stýdentteriniń uıymdastyrýymen Vagankov qorymynda, Ǵanı beıitiniń basynda mıtıngi boldy. Onda sóılegen joldastar Ǵanı Muratbaevtiń ómiri týraly, onyń Orta Azııa komsomoldaryn uıymdastyrýdaǵy atqarǵan jumystary týraly aıtty. Qabir basynda gúl shoqtary, venok qoıyldy. Mınýttik únsizdikpen Ǵanı aǵany eske túsirip, bolashaq ómir úshin qyrshyn ómirin qıǵan naǵyz lenınshil, jalyndy júrek, sarqylmas qaırat ıesi Ǵanı ómirin, onyń isin onan ári jalǵastyryp, Otan úshin, kommýnızm úshin barlyq bilimimiz ben kúshimizdi aıamaımyz dep ishteı sert berdik.
Ǵanı beıiti qorymynyń 20-bólimshesine ornalasqan eken. Aınalasyn tyqsyra beıitter qorshaǵan alaqandaı jerde, úıilgen topyraqqa temir qazyq qaǵylyp, oǵan japsyrylǵan qańyltyrdan tómendegideı jazý oqydyq:
«Ǵanı Muratbaev
3-VI_1902 – 15-IV__1925
KIM atqarý komıtetiniń múshesi
RLKSM Ortalyq Komıtetiniń múshesi»
Ǵanı Muratbaevtyń esimin erteden este saqtap, onyń ómirinen úlgi alyp, tárbıelengen bizderge qabiriniń bul jaǵdaıy qatty áser etti. Sol ýaqyttan bastap bizder Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdanynyń komsomol komıtetine, Ǵ. Muratbaev sovhozy basshylaryna, «Lenınshil jas» gazetine jazyp, Ǵanı qabiriniń jáıi týraly jáne Ǵanı beıitine jasap jatqan qamqorlyǵymyz týraly hat jazyp, beıit basyna eskertkish turǵyzý týraly kómek suradyq. Bir jyl ótkennen keıin Qyzylorda oblystyq komsomol komıtetiniń sol kezdegi sekretary Abylaı Aıdosovtan hat aldyq. Aıdosov joldas hatty bizdiń atymyzǵa jáne Moskvanyń Krasnaıa Presnıa aýdandyq komsomol komıtetine joldaǵan eken. Onda Muratbaevtyń esimimen búkil Qazaqstan jastaryn, onyń ishinde oblys komsomoldaryn tárbıelep otyrǵandyǵyn jáne Ǵanı esimin qurmet tutyp, kóptegen jerlerde eskertkish ornatylyp, mektepter men kósheler, sovhozdar men kolhozdar, stadıondar Ǵanı esimimen atalatyndyǵyn aıta kelip, aýdan komsomoldarynan Ǵanı qabirine qamqorlyq jasaýyn suraǵan eken.
Mine, osy másele boıynsha men Krasnaıa Presnıa aýdandyq komsomol komıtetinde bolyp kóptegen joldastarmen suhbattasyp, Ǵanı beıitine qamqorlyq jasaýdy sol qorymǵa jaqyn ornalasqan «Mosgorspestroı» mekemesiniń komsomol uıymynyń sekretary Vladımır Tokarev jáne basqa da komsomoleter bul máseleni sheshýge qulshyna kiristi. Bizder birinshi ret kezdesýler jasap Ǵanı aǵa týraly, onyń jasaǵan jumystary týraly áńgimelep berdik. Sýretter, kitaptar syıǵa tarttyq. Eskertkish turǵyzý úshin birneshe ret senbilik, jeksenbilikter uıymdastyryldy. Mine, osynyń arasynda bizder 1967 jyly Qazaq SSR Mádenıet mınıstrligi arqyly eskertkishke zakaz berilgendigin bildik. Jáne sol eskertkishtiń taıaý ýaqytta bitetindigin estip, Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıtetine, «Lenınshil jas» redakııasyna, Ǵanı Muratbaevtyń jubaıy, Almatyda turatyn Baqytjan Muratbaevalarǵa habarladyq.
Kóp ýaqyt ótpeı-aq SSSR Jýrnalıster Odaǵynyń laýreaty, belgili jýrnalıst Seıilhan Asqarovtan hat aldyq. Ol hatynda bylaı degen eken:
«Qurmetti dostar!
Sizderdiń 11 aprel kúni «Lenınshil jas» redakııasyna jazǵan hattaryńyzdy keshe maǵan tapsyrǵan bolatyn. Sizderdiń Ǵanı aǵanyń esimin eske saqtaý jóninde jasap jatqan jumystaryńyz meni qatty tolǵandyryp, mine sizderge jaýap jazýǵa asyǵýdamyn.
«Jýrnalıst» jýrnalynyń birinshi sanynda meniń Ǵanı Muratbaevtyń qazirgi beıitin qalaı tapqanym týraly aıtylǵan. Ol beıit qazir 20-bólimshede 1925 jyldary qaıtys bolǵan KIM-niń aktıvısteriniń biri, qyrǵyzstandyq Maralbaevtyń obelıskisi janynda ornalasqan.
Mine, Ǵanıdyń jerlengen jerin tapqannan keıin Qazaqstannyń turaqty ókildiginiń qyzmetkeri joldas Súleımenovtyń qatysýymen Ǵanıdyń burynǵy 13 bólimshedegi Arystanov, Turmanjanov joldastardyń qate tapqan beıitin joıǵan bolatynbyz. Ol beıit orystyń pravoslavnyı meshitiniń qyzmetkerleriniń arasynda bolatyn. Qaltamdaǵy sońǵy tıynǵa satyp alǵan gúl shoqtaryn sol qate tabylǵan beıitke qoıyp júrgenim esimnen ketpeıdi.
Sizderdiń jazyp otyrǵan eskertkishterińiz maǵan jaqsy belgili. Ol búkil odaqtyq kórkem - óndiristik masterskoıyna 1967 jyly zakaz berilgen bolatyn. Men bul mekeme basshylarymen birneshe ret kezdesip, kelise almaǵan bolatynmyn. Sonǵy ret 1971 jyly bolǵanmyn. Árıne, eskertkishtiń aqyry daıyn bolǵandyǵyna qýanyshtymyn. Bul iske sizderdiń Krasnaıa Presnıa komsomoldaryn da jumyldyrýlaryńyz óte durys. Óıtkeni, Ǵanı 1921 jyldyń aıaǵynan bastap sońǵy demine deıin olarmen jaqsy dostyq qatynasta bolǵan edi. Ǵanı qaıtys bolǵanda Shyǵys eńbekshileriniń Kommýnıstik ýnıversıteti klýbynan aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa Krasnaıa Presnıa komsomoleteri qatysqan eken. Sondyqtan, Krasnaıa Presnıa, aýdandyq komsomol komıtetiniń basshylaryna meniń sálemimdi jáne Ǵanı qabirin saqtaýdaǵy jasap jatqan jumystaryna meniń rahmetimdi jetkizersizder.
Komýnıstik sálemmen jáne jaqsy tilekpen, Seıilhan Asqarov».
Mine, joǵaryda sóz bolyp otyrǵan eskertkish budan eki jyl buryn Vagankov beıitinde saltanatty túrde ashylǵan bolatyn. Eskertkishtiń ashylý saltanatyna VLKSM Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary E. Tıajelnıkov, sekretarlary B.Pastýhov, Z.Novojılova, Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary Z. Kamalıdenov, Qazaq SSR Mınıstirler Sovetiniń turaqty ókildiginiń predsedateli Ý. Atanbaev, Ózbekstan LKSM Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary E.Ǵafýrjanov, Ǵanı izbasarlarynyń biri J. Arystanov, jubaıy B. Muratbaevalar, kóptegen stýdentter, moskvalyqtar qatysqan bolatyn.
Kisi boıyndaı sur granıt betine Ǵanı beınesi oıylyp salynǵan. Jáne astyńǵy jaǵynda mynandaı jazý bar:
Ǵanı Muratbaev
«Túrkstan K KSM jaýapty sekretary,
KIM atqarý komıtetiniń múshesi
1902 - 1925
Qazaqstan komsomoldary men jastarynan»
Ǵanı eskertkishi ornatylyp, máńgilik este qalarlyqtaı beıiti jańardy. Moskvadaǵy qazaq stýdentteriniń kókeıinde júrgen armany júzege asty.
Mine, búgingi kúnge deıin stýdentter men aspıranttar Ǵanıdiń, komsomoldyń týǵan kúnderine baılanysty qabir basyna baryp gúl shoqtaryn qoıyp, bas ıip, turaǵandyqtaryn habarlaıdy. Árıne, Ǵanı esimin bizderdiń komsomol organdarynyń qasterleýinde kemistik joq. Degenmen de Moskvaǵa jáne Moskva arqyly basqa qalalarǵa týrıstik saıahatpan baryp jatqan pıonerler men komsomoldar Lenın mavzoleıi, máńgi óshpes otqa bas ıip, Kremldi, ýnıversıtetti, teatrlardy tamashalaýmen birge Ǵanı qabirine baryp zırat etip, gúl shoqtaryn qoıyp tursa óte jaqsy bolar edi. Árıne, bul jumystyń oryndalýyna oblystyq komsomol komıteti nazar aýdarar dep senemiz.
Jáne bir qýanarlyq jáı, jaqynda Ǵ. Muratbaev stadıony janynan Ǵanı aǵaǵa záýlim eskertkish ornatylmaq, tek sol eskertkishtiń ashylýy uzaqqa sozylmaı, qyzylordalyqtardy tezirek qýantsa eken.
A. Shámenov,
N. V. Gogol atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtynyń komsomol komıtetiniń sekretary. «Lenın joly» 13.08.1975 jyl
REDAKIIaDAN:
Ǵalym, pýblııst-jýrnalıst Baýyrjan Omarulynyń "Ǵanı jáne Jas Alash" atty maqalasy qoǵamdyq úlken rezonans týdyryp otyr. Sonyń aıqyn bir dáleli - túrli ǵalymdar, oqyrmandar Ǵanı Muratbaev týraly tyń derekterimen bólisip, maqalaǵa ún qatýda. Kúni keshe talantty ǵalym Amantaı Sháriptiń "Sultanbek, Ǵanı jáne Alash" atty ǵajap maqalasy jarııalansa, búgin Atamurat Shámenovtyń biz bile bermeıtin jaıttarmen tanystyratyn "Ǵanı eskertkishi týraly" maqalasy oqyrman nazaryna usynylyp otyr.
