ءفارابيدىڭ قوعامدىق-فيلوسوفيالىق، جاراتىلىستانۋ تۋرالى عىلىمي كوزقاراستارى ورتا عاسىرلارداعى تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىندەگى مادەنيەت، فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي وي-پىكىرلەردىڭ دامۋ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.
ءفارابيدىڭ عىلىمي-فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى مەن باعىت-باعدارلارى وتە كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايلاردا كالىپتاستى. ۇزاققا سوزىلعان جاۋلاۋشىلىق ساياساتى ناتيجەسىندە قۇرىلعان جاڭا مەملە-كەت — اراب حاليفاتى تەك قانا جەرلەردى، ەلدەردى، تەرريتوريالاردى قوسىپ قانا قويماي مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلگەن يسلام يدەولوگياسى بىرىكتىرگەن ءارتۇرلى مادەنيەتتەردى قوسىپ جاڭا قوسپا (سينكرەتتىك) مودەنيەت تۋعىزدى. ءىح-ح عاسىرلاردا ساياسي، فيلوسوفيالىق ويدىڭ دامۋ — تاپتىق جانە ءدىني اعىم قايشىلىقتاردىڭ كورىنىسى بولعان ءارتۇرلى اعىمدار مەن كەشەندەردىڭ وسى شيەلەنىسكەن يدەولوگيالىك تايتالاسى، كۇرەسى جاعدايىندا ءجۇردى. بۇل ەڭ اۋەلى كەرتارتپا جونە ىلگەرىشىل كۇشتەر اراسىندا، اراب حاليفاتى مۇددەسىن كەزدەگەن رەسمي مۇسىلمان ءدىن باسىلارى مەن باعىنىشتى، تاۋەلدى حالىقتاردىڭ ەگەمەندىگى مەن ەركىندىگىنىڭ جوعىن جوكتاۋشىلار اراسىنداعى كۇرەس بولدى، مۇنداي جاعداي فيلوسوفيادا ايقىن بوپ قالدى.
اراب فيلوسوفياسىندا فارابيگە دەيىن بىرنەشە اعىمدار مەن كەزەڭدەر بولدى. ءدىني فيلوسوفيانى VIII ع. باس كەزىندە پايدا بولعان مۋتاكالليمدەر قۋاتتادى. ولار قۇدايدىڭ ءمانىسى، دۇنيەنىڭ تۇپكى سىرى جونىندە كۇران قاعيدالارىن بۇلجىتپاي باسشىلىقكا الدى، تابيعي زاڭدىلىق جانە تابي-عاتتاعى سەبەپتىلىك پرينتسيپتەرىنە قارسى شىكتى. مۋتاكالليمدەر بولمىستاعى بارلىق قۇبىلىستار، وقيعالار تەك ءبىر قۇدايدىڭ ەركىمەن بولادى، قۇدايدىڭ كۇدىرەتىنسىز "ادامنىڭ جالعىز شاشى تۇسپەيدى" دەگەندى ۋاعىزدادى، دالەلدەپ باقگى. الايدا اراب حاليفاتىندا، مەملەكەتىندە عىلىمنىڭ وركەندەۋى باسقاشا كوزقاراستاردىڭ، سەنىمدەردىڭ بوي كوتەرۋىنە اكەپ سوقتى. ولار سايىپ كەلگەندە، مۇسىلماندىق قاتىپ قالعان قاعيدالارعا (دوگماتتارعا) قارسى باعىتتاپ، راتسيوناليستىك، ماتەرياليستىك كوزقاراستاردىڭ ەتەك الۋىنا جاعداي تۋعىزدى. مۇنداي عىلىمي، راتسيوناليستىك باعىتتى جاكتاۋشىلار مۋتازيليتتەر، ياعني ءداستۇرلى دىننەن ء"بولىنىپ كەتۋشىلەر" ەدى. ولار ادامزات اقىل-ويى شىندىققا جەتۋدە كۇدايدىڭ الدىن الا سىزىپ-ءپىشىپ قويعان جولى ەمەس، ودان باسقا اقىل، پاراسات جولىن باسشىلىققا الۋ ءجون دەپ ەسەپتەدى. مۇنداي كۇرەس سول زاماندا فيلوسوفيا مەن عىلىمدى دامىتۋدا ۇلكەن ماڭىزى بولدى. ەكىنشى جاعىنان مۋتازيليتتەر اريستوتەلدىڭ قۇداي تۋرالى يدەياسىنا كارسى شىعىپ دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن، ونداعى ورىن الاتىن زاڭدىلىقتاردى بىرتىندەپ جوققا شىعاردى. مۋتازيليتتەردىڭ يمامى، جەتەكشىسى اتاقتى ءال-اشاري بولدى.
اراب فيلوسوفياسىنداعى جەتەكشى باعىت پەريپاتەتيزم، ياعني اريستوتەليزم بولدى. بۇلار دا ءبىرسىپىرا وزەكتى موسەلەلەر تۇرعىسىندا قۇران قاعيدالارىنا قايشى كەلدى. بىراق ولار بۇل كايشىلىكتاردى، كەراعارلىقگاردى تىگىسىن جاتقىزىپ، ءبىتىستىرۋ ءۇشىن اللانىڭ ايتقانى دا، فيلوسوفيا مەن عىلىم تۇجىرىمدارى دا شىندىققا ساي كەلەدى، ءبىرىنشىسى بارشاعا باعىشتالعان، ەكىنشىسى تانداۋلى ادامدارعا. دانالارعا ارنالعان ارنايى، شەكتەۋلى شىندىق، مىنە وسىلاي ەكى شىندىق ءىلىمى، تەورياسى جاسالادى. بۇل تەوريا ورتاعاسىرلار زامانىندا پروگرەسسيۆتى كىزمەت اتقاردى.
اراب اريستوتەليزمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار قاتارىندا ءال-كيندي، فارابي، يبن سينا ت.ب. جاتادى. الايدا فيلوسوفيا تاريحشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىن ۇيعارۋىنشا مۇسىلمان شىعىسىنداعى ىلگەرىشىل قوعامدىك-ساياسي وي-پىكىردىڭ ناعىز كوش باستاۋشىسى فارابي بولدى.
ءفارابيدىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە كۇداي بار دەپ مويىندايدى. الايدا، ول اريستوتەلدىڭ ىزىمەن قۇداي دۇنيەنى بار ەتۋشى، قوزعالىسقا كەلتىرۋشى تەك ءبىرىنشى سەبەپ — "العاشقى تۇرتكى" قانا، ودان كەيىن تابيعات (ماتەريا) ءوز بەتىمەن، ءوز زاندىلىعىمەن كۇدايعا تاۋەلسىز دامۋ جولىنا تۇسكەن دەگەن يدەيانى كۋاتتايدى. بۇل، ارينە، مۋتاكالليمدەردىڭ "جاقسىلىق تا قۇدايدان، جاماندىقتا قۇدايدان" دەگەن قاعيداسىنا مۇلدەم قايشى. كەرتارتپا ءدىن باسشىلارى مەن ولاردى قولداۋشى فيلوسوفتار (ماسەلەن، ءال-اشاري) وسى سياكتى "كۇپىرلىكتەرى", كاتەلەرى ءۇشىن ءابۋناسىردى قۋدالاعان كەزدەرى بولعان.
فارابي اقيقات بىرەۋ-اق، بىراق وعان ءار جاقتان، ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەن قاراۋعا بولادى، سوندىقتان ول تۋرالى تۇرلىشە بالاما قورىتىندىلار جاساۋ مۇمكىن دەپ سانايدى. ونىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن ناقتىلى تاريحي جاعدايدا، بەلگىلى ءبىر داۋىرمەن بايلانىستى قاراعاندا عانا ەرەكشەلىكتەرى مەن سونىلىعىن دۇرىس تۇسىنۋگە بولادى. ول داۋىردە ماتەرياليستىك فيلوسوفيا جۇيەسى اشىق قالىپتاسا قويعان جوق بولاتىن. سوندىكتان ورتا عاسىرلار زامانىندا فيلوسوفيالىق ويدىڭ دامۋى قۇدايدى دارىپتەيتىن ءدىني-تەو-لوگيالىق سيپات الدى. دەمەك، ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق ءىلىمى — نەگىزىنەن دۇنيەنى ءبىر قۇداي جاراتتى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا العان يدەاليستىك ءىلىم. ءفارابيدىڭ دانىشپاندىعى مەن بىلىمپازدىعى، ارينە، بۇل يدەاليزمگە وزگەشە ءتۇر بەرمەي قالا المادى. اراب تاريحشىسى ۋسەيبيدىڭ ايتقانىنا كاراعاندا، ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق جۇيەسىندە ماڭىزى كەيىنىرەك بارىپ بىلىنە، انىقتالا باستاعان بىردەن كوزگە تۇسە قويمايتىن جەرلەرى كوپ، ولار قازىرگى زامانعى تەرمينولوگيا بويىنشا ايتساق، ماتەرياليستىك نىشاندى نەمەسە يدەاليزم مەن ماتەرياليزم اراسىنداعى اۋىتقۋدى بىلدىرەدى. ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق جۇيەسى ورتاعاسىرلار فيلوسوفياداعى بارلىق پروبلەمالاردى قامتيدى دەپ ايتساق ارتىق بولمايدى. ولار: بولمىس جونىندەگى ءىلىم، ماتەريا جانە ونىڭ دامۋى تۋرالى ماسەلە، ادامنىڭ تانۋ ارەكەتى — پروبلەماسى، لوگيكا ماسەلەلەرى، اقىل جانە ونىڭ ادامنىڭ قوعامدىق ءىس-ارەكەتتەرىندەگى الاتىن ورنى، ەتيكا، ەستەتيكا ماسەلەلەرى، ناتۋرفيلوسوفيا جانە عىلىمدار مەتودولوگياسى، پروبلەمالارى، ت.ب.
ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق جانە لوگيكا-مەتوديكالىق كوزقاراستارىن جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ عىلىمدار توپتاۋىن (كلاسسيفيكاتسياسىن) قاراستىرۋ قاجەت. بۇل توپتاۋ اريستوتەلدىڭ كلاسسيفيكاتسياسىنا ۇقسايدى، الايدا فارابيدە تابيعاتتانۋ-ماتەماتيكا عىلىمدارى كەڭ دە ءار تۇردە كورىنىس تابادى; بۇل ونىڭ ورتاعاسىرلارداعى شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ دامۋ باعىتىن بەينەلەيتىن راتسيوناليستىك جانە ماتەرياليستىك تالپىنىستارىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.
يكراموۆا ارايلىم،
تاراز قالاسى
