(«فيلوسوفيا» تەرمينىنىڭ كونە گرەك تىلىندەگى ماعىناسى – دانالىقتى ءسۇيۋ («فيليا» – ءسۇيۋ، «سوفيا» – دانالىق). فيلوسوفيانىڭ قىسقارعان ءتۇرى – «ءفالسافا». بۇل ءسوزدىڭ فونەتيكالىق تۇلعاسى ءسال وزگەرىپ، تىلىمىزدە ءپالساپا بولىپ قالىپتاستى. ال، فيلوسوف ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى – ويشىل.)
ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد تارحان يبن ۇزلاع ءال-فارابي ات-تۇركي 870 جىلى قازاقتىڭ ەجەلگى قالاسى وتىراردا (ارابتار باربا-فاراب دەپ اتاعان) دۇنيەگە كەلگەن. شىعىس پەن باتىستى تەرەڭ بىلىمىمەن باس يدىرگەن ويشىل فيلوسوفيالىق-گۋمانيتارلىق (فيلوسوفيا، لوگيكا، ساياسات، سوتسيولوگيا، لينگۆيستيكا، ەتيكا، ەستەتيكا، پوەزيا، مۋزىكا) جانە جاراتىلىستانۋ (استرونوميا، كوسمولوگيا، استرولوگيا، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، مەديتسينا، گەوگرافيا) عىلىمدارى سالاسىندا ايرىقشا ەڭبەك ەتىپ، كوپتەگەن جاڭالىق اشقان بولاتىن. سونداي-اق، ول گرەك ويشىلدارى پلاتون مەن اريستوتەل فيلوسوفياسى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتى جوققا شىعارىپ، كوزقاراستارىنىڭ سينتەزىن جاسادى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن ءارى قاراي جالعاستىرا زەرتتەپ، دامىتتى. جالپى العاندا، ءفارابيدىڭ 150-دەي شىعارماسىنىڭ 40-قا جۋىعى عانا بىزگە جەتتى.
ءفارابيدىڭ دارەجەسى مەن فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتىنىڭ جوعارى بولعانىنا تاڭ قالعان ءبىر ادام وعان بىلاي سۇراق قويادى: «ءسىز كوپ بىلەسىز بە، الدە اريستوتەل كوپ بىلە مە؟». ونىڭ تۇسپالداپ ايتقان جاۋابى بىلاي: «مەن ونىمەن زامانداس بولعان جاعدايدا، ونىڭ ەڭ مىقتى شاكىرتى بولار ەدىم». ءفارابيدىڭ اريستوتەلدىڭ وزىنەن مىقتى ەكەنىن مويىنداعانىن وسى جاۋابىنان كورۋگە بولادى دەيتىندەر بار كورىنەدى.
كەيبىر گرەك عالىمدارى «فارابي ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوق، تەك گرەك ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن اۋداردى»، – دەسە، نەمىس شىعىستانۋشىسى ف.دەتريتسيدىڭ ويىنشا شىعىستا اريستوتەل ءال-ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا اريستوتەل اتانعان. اقىن، تۇركىتانۋشى و. سۇلەيمەنوۆ بولسا «ەجەلگى گرەك ويشىلدارىنىڭ كىتاپتارى سول كەزدە تەك باعداتتا عانا ساقتالعان. ولاردى ءال-فارابي اراب تىلىنە اۋداردى. مىنە، سول كىتاپتار ءحى عاسىردا گرانادا مەن كوردوۆاعا جەتەدى. سول جەردە ولاردى لاتىن تىلىنە اۋدارادى. سوسىن اريستوتەل مەن پلاتوننىڭ كىتاپتارى كۇللى ەۋروپا بويىنشا جاسىرىن تۇردە تاراپ كەتەدى. وسىلايشا قايتا جاندانۋ – ياعني رەنەسسانس ءداۋىرى باستالدى»، – دەيدى.
فارابي سالەم بەرگەننەن كەيىن سيريا بيلەۋشىسى سايف اد-دəۋلا قۇرمەت كورسەتىپ، وعان جايعاسۋىن سۇرايدى. عالىم: «ءوزىمنىڭ دارەجەمە ساي وتىرايىن با، الدە ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزگە ساي ما؟» دەپ سۇراپتى. پاتشا وعان: «ءوزىڭنىڭ دارەجەڭە ساي»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. فارابي بارلىق امىرلەردەن ءوتىپ، پاتشانى ىعىستىرىپ، تاققا ءوزى وتىرعان ەكەن.
ۇلى ويشىلىمىز ءال-ءفارابيدى ءوز دارەجەسىنە ساي «الەمنىڭ ءبىرىنشى ۇستازى» دەپ ايتاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى!
قۋانىش جۇمابەك
«لينگۆيستيكا» ماماندىعى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورى (PhD),
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
