ۇلى دالانىڭ ميفولوگيالىق-فولكلورلىق تۇلعاسى ەلدىڭ باستاۋىن، حالىقتىڭ كونە تاريحىن جىرلاۋشى بەينە. سونىڭ ىشىندە كونەنىڭ كونەسى – قورقىت بابا. قوبىزدىڭ يەسى سىر بويىن مەكەن ەتكەن. ءومىر سۇرگەن كەزەڭى تۋرالى عالىمدار اراسىندا ءارتۇرلى بولجام بار. ناقتى ءومىر سۇرگەن مەرزىمى انىقتالماعان. الايدا زەرتتەۋلەردىڭ باسىم بولىگى قورقىت اتا سىرداريا بويىندا ءومىر سۇرگەن وعىز-قىپشاق تايپالىق بىرلەستىگىندە ح عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن تۇجىرىمعا سايادى. راشيد ءاد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» اتتى تاريحي شەجىرەسىندە قورقىت اتانى قايى تايپاسىنان شىققان دەسە، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» ونىڭ تەگى بايات ەكەندىگى، وعىزداردىڭ ەلبەگى بولىپ، 95 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعاندىعى ايتىلادى. سىر جاعاسىنا جاقىن جەردە قورقىت اتانىڭ زيراتى بولعانىن ءا.ديۆاەۆ، ت.ب. عالىمدار ءوز ەڭبەكتەرىندە قورقىت اتا ءحى عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەدەن وتكەن دەلىنسە، ءا.مارعۇلاننىڭ ەڭبەكتەرىندە ول VII-VIII عاسىر ارالىعىندا ءومىر ءسۇردى دەگەن پىكىر ايتىلادى.
قازاق فيلوسوفياسى تاريحىندا قورقىت اتا – ەل بىرلىگىن نىعايتقان كەمەڭگەر قايراتكەر، تۇركى دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىن جاساعان عۇلاما ويشىل، الەمدىك اقىل-وي مادەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار فيلوسوف-گۋمانيست رەتىندە كورىنەدى. قورقىت اتا جايىنداعى اڭىزداردان ونىڭ بويىنداعى ءۇش ءتۇرلى ونەر ەرەكشە ايقىندالادى. بىرىنشىدەن، ول وعىز-قىپشاق ۇلىسىنان شىققان ايتۋلى باقسى. ەكىنشىدەن، كۇيشى، قوبىز سارىنىن العاش تۋىنداتۋشى ونەرپاز. ۇشىنشىدەن، ايگىلى جىراۋ، ونىڭ جىرلارى وعىز-قىپشاق ءومىرىن بەينەلەگەن ادەبي-تاريحي مۇرا. تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورىنداعى قورقىت اتا تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەردىڭ نەگىزگى ءموتيۆى – ومىرگە كەلۋى. ەرەكشەلىگى، ەشكىمگە ۇقساماي، دارا بولۋى حالىق جادىندا قالدى. زاماناۋي تىلمەن ايتساق – ينديۆيدۋالدى قاسيەتتەرگە تولى ءھام تىرشىلىگىندە سوعان ۇمتىلعان. دالا فولكلورىندا تۋعان كەزى انىق بولماعانىمەن، ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى بۇگىنگە دەيىن جەتتى.
قورقىتتىڭ ولىمنەن قاشۋى ونىڭ ءومىرىنىڭ مانىنە اينالادى. دۇنيەنى كەزىپ، ولىمنەن قۇتىلۋدىڭ جولدارىن ىزدەيدى. ونىڭ بۇل ارەكەتتەرى بۇكىل ادامزاتتىڭ پروبلەماسىن شەشۋ ماقساتىنداعى ءولىمدى جەڭۋ،ونىڭ الدىن الۋ، ماڭگى جاساۋ جولدارىن ىزدەيتىندىگى اڭعارىلادى. بۇل – بارلىق پەندەلەردىڭ كوكەيتەستى مۇراتى، ويتكەنى، ەشكىم ماڭگى جاسامايدى، تىرشىلىك اتاۋلى ولۋمەن، وشۋمەن اياقتالادى. دەمەك، اۋەل باستا ءار ادامنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان ولىمنەن قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەستىگىن حالىق قورقىتتىڭ ميفولوگيالىق وبرازى ارقىلى كورسەتەدى.[1, 46 ب]
قازىرگى عالىمداردىڭ بۇل تۇجىرىمدارىنىڭ تەرەڭى مىنادا. ەجەلگى تۇركىدە ادام ولگەن شاعىندا قانشا جىل ءومىر سۇرگەندىگى ەمەس، سول جىلداردا جاسالعان ەڭبەگى مەن پايداسى، ەرلىگى مەن ەلدىگىن كوك تاسىنا قاشاپ جازادى دەگەن اڭىز بار-تىن. قورقىتتىڭ «ولىمنەن قاشۋى» بيولوگيالىق ءولىم ەمەس، پايداسىز كەشكەن كۇننەن قاشۋىندا. بۇل – رۋحاني تەرەڭ ءبىلىم.
تاڭىرگە تابىنۋشىلاردىڭ ساۋەگەيى، باقسىلاردىڭ ءپىرى، ءتىپتى پايعامبارى بولعان دەسەدى. ەندى ءبىر مىسالدا، قورقىتتىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ينال حاننىڭ بالاسىنا ات قويۋى الىنعان. بابا حاننىڭ مۇراگەرىن – تۇمان دەپ اتاۋدى ءجون كورگەن ەكەن. ماعىناسىندا: «تۇمان تۇسكەن كەزدە اۋا قويۋلانادى، ەش نارسەنى كورسەتپەيدى، بىراق وسىمدىك ءۇشىن پايداسى زور، جەردە دىمقىلدى كۇشەيتەدى. دەمەك، بۇل بالانىڭ اكەسى قايتىس بولعاندا حالىقتىڭ كوڭىلى دە قاپالىقپەن باسىڭقى ەدى. بىراق، ءۇمىت ەتىپ تۇسىنە بىلىڭىزدەر، بۇل – وتكىنشى نارسە، كۇن كوزى شىعىپ، دۇنيەنى جاسىل ءشوپ كوركەيتكەندە، اركىم يگىلىككە بولەنەدى، بۇل بالانىڭ ءۇمىتى وسىندا، سوندىقتان دا وسى اتتى قويدىق»، - دەيدى. اسقان كورەگەندىك، تەرەڭ ءبىلىم، تاڭىرشىلدىك كەزىندە قاي قازاقتىڭ بويىندا بولعان-اۋ.
بۇگىنگى تاڭدا «قورقىت اتا» اڭىزى، ونىڭ فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگى قوعامدا اكتۋالدى. جازۋشى، دراماتۋرگتەردىڭ جازعان پەسالارى، ستسەناريلەرى ونىڭ تەاتر، كينو، دەرەكتى فيلمدەرگە ارقاۋ ەتۋى دالەل. مىسالى ءۇشىن، تاۋەلسىز زاماندا، ناقتى ايتساق 2002 جىلى «قورقىتتىڭ كورى» اتتى جىر كىتابى ءۇشىن يرانبەك ورازباەۆ (يران-عايىپ) قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
اڭىزدىڭ نەگىزىن ايتا كەتسەك، قورقىتتى اجالدان اراشالاعان – قوبىز.
«...قالىڭ جىنىس دىڭىنەن –
ايىرىپ العان، قوبىزىم.
شىرعاي-اعاش تۇبىنەن –
مايىرىپ العان، قوبىزىم.
جەلمايانىڭ تەرى-قۇيىزىن –
كۇيەك قىلعان، قوبىزىم.
ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن –
تيەك قىلعان، قوبىزىم.
بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىن –
ىشەك قىلعان، قوبىزىم.» [2, 60 ب] قوڭىر كۇيدىڭ اسپابىن وسىلاي سۋرەتتەيدى اقىن، دراماتۋرگ يرانبەك ورازباەۆ (يران-عايىپ)
قوبىز بەن قورقىت جايىندا اڭىزدىڭ كوپتەگەن ءتۇرى حالىق اراسىندا اسا تانىمال. كيە مەن كۇيدىڭ سىرى ءبىر قورقىتتىڭ بويىندا. ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى ءبىر تىلسىم كۇشكە تولى. ءۇش جىل اناسىنىڭ جاتىرىن مەكەن ەتكەن دەگەن اڭىزدا بار ءجايت. اجالدان قاشقان قورقىت بابا، قوبىز كۇيىن شەرتكەندە، اجال جىلانى جانىنا جولاي الماعان، كوزى ىلىنگەن ءبىر مەزەتتە شاعىپ ولتىرگەن دەگەندى ءجيى ەستيتىنبىز. بىراق، اڭىزدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولاتىنى بەلگىلى. جانە، ونى ءوز بۇرىشىنان باقىلاپ، ومىرگە جاڭا شىعارما الىپ كەلۋ قارىمى جەتكەن قالامگەرگە عانا بۇيىراتىنى ھاق.
«قورقىتتىڭ كورى» اڭىز-داستانىنان ەرەكشە ءستيلدى، «ءار شىعارمامنان مەنى ىزدەڭدەر» دەيتىن مىنەزدى يران-عايىپتىڭ پەساسى. پوەتيكالىق ستيلدە جازىلعان تۋىندى، شۇبىرىندى ۇيقاستا ورىلگەن.
ءبىرىنشى كورىنىستىڭ العاشقى جولى «...اسپان استى... جەر ءۇستى... ۇلى دالا... تابيعات... قورقىت...» دەپ باستالادى. باستى سۋرەتتەيتىن بەينەلەر وسى. وقيعادا مىنەزدىڭ بوياۋى قانىق. ۇلى دالانىڭ تابيعاتىن سۋرەتتەي الدى. رۋحتى شىعارما.
م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى ليتۆالىق رەجيسسەر ي.ۆايتكۋستىڭ جەتەكشىلىگىمەن يران-عايىپتىڭ «قورقىتتىڭ كورى» اڭىز-داستانىن ساحنالادى.
سپەكتاكل ارنايى تۇسىرىلگەن ۆيدەومەن باستالادى. ياعني، اۆتور يران-عايىپ اۋرۋحانا توسەگىندە جاتىپ، مونولوگ وقيدى. ءبىر تىڭداعاندا قورقىتتىڭ مونولوگى سەكىلدى. كەيبىر تىركەستەردەن دارحان دالانىڭ داۋىسى ما دەرسىڭ. قاڭباقتى دا، قۇيىندى دا سويلەتىپ جاتىر اۆتور. سونداعى نەگىزگى يدەيا، دالانىڭ پەرزەنتى قورقىتتىڭ كۇيى دەگەنىمىز كەز-كەلگەن تۇلعانىڭ ىشكى سىرى ەكەنىن كورسەتۋ. كۇي – قازاقتىڭ دومبىرا مەن قوبىز سەكىلدى ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ كومپوزيتسياسى. ال لەكسيكالىق ماعىناسىندا «كۇي» – ىشكى سەزىم، كوڭىل (ورىسشا: سوستويانيە). اۆتور كوڭىلىنىڭ كۇيىن مەيىربيكە رولىندە وتىرعان ل.قالدىبەكوۆاعا شەرتىپ وتىرعانىمەن، ۇلكەن ەكراننان كۇللى جۇرتقا ايتىپ وتىرعانى بەلگىلى. كۇيگە قۇرىلعان شىعارما. ونى جەتكىزۋدە اكتەر ا.ساتىبالدىنىڭ «كوكتە سەن، جەردە مەن جالعىزبىن، قۇداي» دەپ ءدىرىل قاققان سوزىندە نانباسىڭا بولماس. داۋىسىن قارىلتىپ، بىردە سۋىنىپ، بىردە ىسىپ قورقىتتىڭ كۇيىن كورسەتۋمەن الەك. دەيتۇرعانىمەن، قورقىتتان بۇرىن اكتەردىڭ ىشكى سىرىن سەزگەندەي كۇي كەشتىك. ءبىر قورقىتتىڭ ءحال-كۇيى اۆتوردىڭ دا، قويۋشى-رەجيسسەردىڭ دە، باستى رولدەگى اكتەردىڭ دە جاعدايى. كورەرمەننىڭ دە شىمبايىنا تيەتىن ءسوز قۇدىرەتىنىڭ كورىنىسى.
زاماناۋي دەكوراتسيامەن ارلەنگەن سپەكتاكلدە تابيعاتتى (تاس، اعاش، جەل، اققۋ، تىنا) اسەرلى بەينەلەدى. سپەكتاكل كوركىنە اينالعان كوستيۋم بوياۋ سىيلاپ تۇرعانداي. قۇدايدىڭ بارىن مويىنداماعان قورقىتقا جاراتۋشىنىڭ ھاق ەكەنىن ەسكەرتۋشى ءتاڭىردىڭ جاراتقان تابيعاتى كەزەك-كەزەگىمەن كەلىپ، دراماتۋرگيانىڭ يدەياسىن تولىقتىرا ءتۇستى.
بيىك تاۋدىڭ باسىنان ۇگىلىپ تۇسكەن جارتاس «مەندەي كۇي كەشەرىڭ انىق» دەپ ەسكەرتسە، ماۋەلى اعاش تا، «قۇداي ھاق!» دەيدى. ەكى جولى مەن ارقاسىنا اعاش بايلانعان اكتەر كوستيۋمى، جانە سۇيەنگەن تاياعىن قورقىت جۇلىپ العانداي يىلمەي جەرگە قۇلاۋى اعاشتىڭ بەينەسىن بارىنشا شىنايى شىعاردى. «تۋماق بار دا، ولمەك بار» دراماتۋرگتىڭ ءومىر فيلوسوفياسىن قوزعاعانى، شىعارما ماڭىزىن ارتتىردى.
تۇلعالارعا ارناپ شىعارمالار جازىلعاندا كوپ جاعدايدا، ەرلىگى مەن ارتتا قالدىرعان ەستەلىكتەرىن ۇلىقتايمىز. جانە سول جولدا كوركەمدىككە اسا بارماي، تاريحي شىندىقتى جازعاندى سۇيەمىز. سەبەبى، ساحنادان تاريحي شىندىقتى تاماشالاعان قازاق حالقىنا ۇنامدى. اسىرا سىلتەپ، يا بولماسا جەتكىزبەي تاستاسا حالىقتىڭ اۋىر سىنىنا تۇسەرى انىق. ارۋاقتى سىيلاعان حالىقپىز، كيەنى تۇسىنەتىن ەلمىز. تۇلعا تاعدىرىن بايانداۋ ونەرپاز ءۇشىن ءارى بەدەل، ءارى باق، ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. يران-عايىپتىڭ ەرەكشەلىگى دە سوندا، اڭىزدىڭ جەلىسىن وزگەرتپەي دەتالدار قوسقان.
رەجيسسەر ي.ۆايتكۋستىڭ جۇمىسى كۇردەلى. كەز-كەلگەننىڭ جۇرەگى داۋالامايتىن كيەلى تۇلعانى ساحناعا الىپ شىقتى. سپەكتاكل ورتاسىندا، ارا-تۇرا سىر ەلىنىڭ ۇرپاعى قويسا بۇدان دا ارتىق قويىلىم شىعار ما ەدى، دەگەن ساۋال تۋىندادى. سەبەبى، ءبىلىم مەن تالانتتان بولەك، سەزىم بار. ءوز وسكەن جەرىن، ەلىن سەزىنۋ بار. سىردىڭ جەلى مەن سۋىن ىشكەن، اڭىزىنا قانىپ وسكەن ۇرپاققا اسا تانىس دۇنيە وڭ جامباسىنا كەلەر ەدى.
شيرەك عاسىر بيلەگەن ەلىنىڭ باسشىسى ولگەندە ءدۇيىم جۇرت جوقتاۋ ايتادى. قازاقى ايەلدىڭ اششى داۋىسىن، جاقىنىنان ايىرىلعان زارلى ءۇندى ناقىشىنا كەلتىرە ورىندايتىن ز.كوپجاساروۆا اۆتور ءسوزىن سۇيەكتەن وتكىزە ءبىلدى. (مۇنى ءبىز، اتالمىش تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنداعى «كومبە ناننىڭ ءدامى» قويىلىمىنان دا ەستىگەن بولاتىنبىز) تەك، ي.ۆايتكۋستىڭ حالىقتىڭ ءداستۇرىن كورسەتەتىن ساحنادا، باسشىسىن جوقتاعان، يەسىنەن ايىرىلعان جۇرتتى ساحنانىڭ ەكى بۇرىشىنا پارالەللدى ميزانستسەناعا تۇرعىزىپ، ايەلدەردى زارلاتىپ، ەركەكتەردىڭ قولىنا داۋىس ۇلعايتقىش قۇرال ۇستاتىپ رەپليكاسىن ورىنداتقىزدى، ول از بولعانداي ۇرىسقا دايىندالعانداي قولقۋسىرىپ تۇرعاندارى ەكى ويدى قىلدى.
باقسىلىق ونەرى بار قورقىت، بيلەۋشىنىڭ شىققان جانىن «جىن شاقىرىپ» كىرگىزۋگە، قابىرعاسى قايىسقان حالىقتى جۇباتۋ ءۇشىن ءوز جانى شىققانشا ويناقتايتىن ەدى. كۇش پەن قاسيەتتى اسا تانىمايتىن رەجيسسەردىڭ سول ساتتە ا.ساتىبالدىنى باقسى ەمەس، باقسى ەمدەۋشى اۋرۋداي ەتىپ كورسەتكەنى، ۇلى دالانىڭ تىلسىم كۇشىنەن بەيحابار جان ەكەنىن ايقىن بايقاتتى.
«ۇلى اقىن ەلىنىڭ وتكەنىنەن بۇرىن، كەلەشەگىن بولجايدى» دەگەندى بۇرىنىراقتا كوپ ەسىتەتىن ەدىك. باسشىنى جوقتاۋ ساتىندە ەكراننان جىلت ەتىپ جوق بولعان اۆتوردى، سول ساتتە «بۇل دۇنيەلىك ۇلەسىڭ، سەن جەر بەتىندە قىرىق جىل عانا ءومىر سۇرەسىڭ، قورقىت» قاسيەتتى ءسوز ايتقانى ونىڭ ۇلىلىعىن كورسەتكەندەي.
جالپى ادامزاتتىق ماسەلە – فولكلوردىڭ كوركەم ادەبيەتتىڭ ماڭگى اكتۋالدى تاقىرىبى. سونىڭ ىشىندە «قورقىت» بەينەسى جاتادى.
ادەبيەتتەر:
- سارباسوۆ ب.س.، داۋرەنبەكوۆا ل.ن. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتى. – الماتى: 2019. – 155ب.
- ورازباەۆ ي. ون ءۇش تومدىق تاڭدامالى. (جەتىنشى توم). – الماتى: 2006. – 230 ب.
دانات جاناتاەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ دوتسەنتى،
فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
كاريما احان، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
