يسلام ءداۋىرى ادەبيەتى مەن قازاق اقىن-جىراۋلارى پوەزياسى اراسىنداعى كوركەمدىك ءداستۇر جالعاستىعىن ءسوز ەتكەندە، مىقتاپ ەسكەرەتىن ءبىر ءجايت بار. كەز كەلگەن حالىق ادەبيەتىندەگى ءداستۇر جالعاستىعى سول قوعامداعى تاريحي جالعاستىقتىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ال تاريحي جالعاستىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى، ەڭ الدىمەن اقىل-پاراسات جالعاستىعى ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق وي-تۇجىرىمدارى وزىنەن كەيىنگى داۋىرلەردەگى ويشىل قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنان ءوزىنىڭ ءداستۇرلى جالعاستىعىن تاپتى. ول ءوزىنىڭ «ينتەللەكت ء(سوزىنىڭ) ماعىناسى جايىندا» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋىندە ادامنىڭ اقىل-پاراسات مۇمكىندىگىنە جان-جاقتى تالداۋ جاساي كەلە، ونى «پوتەنتسيالدى ينتەللەكت»، «اكتۋالدى ينتەللەكت»، «جۇرە كەلە دارىعان ينتتەلەكت»، «ارەكەتشىل ينتەللەكت» سياقتى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالارعا ءبولىپ-ءبولىپ تالدايدى. ءال-فارابي «جۇرە كەلە دارىعان ينتەللەكت» تۋرالى ايتا كەلىپ، ادام تۋعاننان اقىلدى، ءبىلىمدى بولىپ تۋمايتىنىن، ينتەللەكتىڭ ءوزى جۇرە كەل، ەستىپ، كورىپ بارىپ قانا داميتىنىن ەسكەرتەدى. ءال-ءفارابيدىڭ ينتەللەكت جونىندەگى وسى فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمىن اراعا توعىز عاسىرداي ۋاقىت سالىپ، قازاق قاۋىمىنىڭ جاڭا تاريحي جاعدايىندا اباي قۇنانبايۇلى زور بىلگىرلىكپەن جالعاستىرا تۇسكەن سياقتى. اباي ءوزىنىڭ «ون توعىزىنشى سوزىندە»: «ادام اتا-انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى-داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ءسوزىن ەستىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى. سول ەستىلەردەن ەستىپ، بىلگەن جاقسى نارسەلەردى ەسكەرسە، جامان دەگەننەن ساقتانسا، سوندا ىسكە جارايدى، سوندا ادام دەسە بولادى»، – دەپ جازادى. سونداي-اق، ءال-ءفارابيدىڭ عىلىم-ءبىلىمدى مەڭگەرۋدەگى ينتەللەكت ءرولى جايىنداعى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىن اباي ءوزىنىڭ «ون توعىزىنشى سوزىندە» مەيلىنشە ايقىنداي تۇسكەن. اباي ءوز ويىن: «عىلىم-ءبىلىمدى اۋەل باستان بالا ءوزى ىزدەنىپ تاپپايدى. باسىندا زورلىقپەن ياكي الداۋمەن ءۇيىر قىلۋ كەرەك، ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزدەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىم، ءبىلىمدى ماحابباتپەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى ادام بولادى»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. ءال-فارابي ءوزىنىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە «جان قۋاتى» جونىندە قولدانعان ۇعىمدار مەن تەرمين سوزدەر سول قالپىندا اباي قارا سوزدەرىندە (7,17,27,38,43-سوزدەر) قايتالانۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، ءال-فارابي: «اقىل-پاراسات كۇشى – ادامنىڭ ويلاۋىنا، پايىمداۋىنا، عىلىم مەن ونەردى ۇعىنۋىنا جانە جاقسى قىلىق پەن جامان قىلىقتى ايىرۋىنا كومەكتەسەتىن كۇش» دەپ كورسەتەدى. ءال-فارابي ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» سياقتى ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە كەلىپ: «جۇرەك – باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا باستى مۇشە، بىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس»، – دەيدى. ءال-ءفارابيدىڭ «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» جونىندەگى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمى ابايدىڭ «ون جەتىنشى سوزىندە» ءوزىنىڭ لوگيكالىق جالعاسىن تاپقان سياقتى. ابايدىڭ وسى سوزىندە «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» ۇشەۋى ارقايسىسى ءوزىن مىقتى ساناپ، ايتىسىپ، تالاسىپ، اقىرى «عىلىمعا» كەلىپ جۇگىنەدى. سوندا «عىلىم» بۇل ۇشەۋىڭنىڭ دە ايتقاندارىڭ راس، ۇشەۋىڭ دە قاجەتسىڭ: «ەي، قايرات، سەنسىز ەشنارسەنىڭ بولمايتۇعىنى دا راس، بىراق قارۋىڭا قاراي قاتالدىعىڭ دا مول، پايداڭ دا مول، بىراق زالالىڭ دا مول، كەيدە جاقسىلىقتى بەرىك ۇستاپ، كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەسىڭ، سونىڭ جامان»، – دەپتى. بۇدان كەيىن «عىلىم» ءوز شەشىمىن «اقىلعا» ايتىپتى: «جاراتقان ءتاڭىرىنى دە سەن تانىتاسىڭ. جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ. بىراق سونىمەن تۇرمايسىڭ، امال دا، ايلا دا – ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ – ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى، سەنگەنى – سەن; ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ جۇرەسىڭ، سونىڭ جامان »، – دەپتى. بۇدان كەيىن اباي وسى ءۇش كاتەگوريا جايىندا ءتۇيىن جاساپ، ءال-ءفارابيدىڭ جوعارىدا ايتىلعان پىكىرىن ءوز وقىرمانىنىڭ ۇعىمىنا لايىقتاپ جەتكىزەدى. اباي وسى ۇشەۋىنىڭ باسىندا قوس، ءبارىن دە «جۇرەككە» بيلەت، – دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى «عىلىم» ەكەن. – وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىسساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن «جۇرەكتى» جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالپىڭا ءاردايىم قارايدى دەپ كىتاپتىڭ ايتقانى وسى» – دەپتى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
فارابي «ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات» اتتى ەڭبەگىندە ادامنىڭ ءوزىن تانىماقتىعى جونىندە ايتىلاتىن ويلارىن«وسىمدىك جانى»، «حايۋان جانى»، «ادام جانى» دەپ جۇيەلەيدى. ادام جانىنا (ينتەللەكت), ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى سەزىم مۇشەلەرىنە (حاۋاس) تالداۋ بەرگەندە جۇرەككە ۇنەمى شەشۋشى ءمان بەرىپ، ەرەكشە دارالاي كورسەتىپ وتىرادى. جالپى جان قۋاتى جونىندەگى تانىمعا بۋلاي قاراۋ مەشايىن (پەرەپاتەتيكتەر) مەكتەبىندەگىلەرگە ءتان قۇبىلىس. بۇل جونىندە فارابي مەن ابايدىڭ وي قورىتۋلارى ساباقتاس، ءوزارا ىلىكتەس كەلەدى. فارابي «جۇرەك - باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا باستى مۇشە، بىراق، مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس» ء(ال - فارابي. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار. -ا. ، 1973, 289-6.), - دەپ، جۇرەككە شەشۋشى ءمان بەرە قاراسا، اباي دا: «سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق مەنىڭ ءىسىم دەپتى. بىراق، سوندا بيلەۋشى جۇرەك بولسا جارايدى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. بۇدان ەكى ۇلى ويشىلدىڭ دا جۇرەك جونىندەگى تانىمدارىنىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنى، تەك بايانداۋ ءتۇرى باسقاشا بەرىلگەنى كورىنەدى. اقىن فارابي ۇيعارىسىنداي جۇرەككە شەشۋشى ءمان-ماعىنا بەرۋمەن قاتار، ونى ىزگىلىك، راقىم، شاپاعات اتاۋلىنىڭ شىعار كوزى، تۇرار مەكەنى دەپ بىلەدى. ويشىل-اقىن كوپ كوڭىل بولگەن مورال فيلوسوفياسى دا وسى تانىمعا نەگىزدەلگەن. اباي تۋىندىلارىنىڭ ءون بويىنا تارالىپ وتىراتىن ادامگەرشىلىك، يماندىلىق ويلارىنىڭ ءبارى دە وسى كوزقاراسپەن ۇشتاسادى. اقىننىڭ «حاۋاس»، «ءۇش قۇيۋ» (يماني گۇل), «ءجا ۋان مارەلىك»، «ادىلەت»، «شاپاعات» جايلى وي تولعانىستارىنىڭ جەلىسى دە وسى تانىم شەڭبەرىندەگى ۇعىمدار. بۇلار ف-ءدىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندەگى ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ ەڭ كەمەلدەنگەن (كاميلي ينساني) ۇلگى-ونەگەسى جايلى ارنالى تانىمىنىڭ نەگىزىنە سايادى. وسى فارابي ءداستۇرىنىڭ جالعاسى ابايدىڭ«تولىق ادام»جونىندەگى وي-پىكىرىنەن ايقىن سەزىلەدى. ابايدا ءجيى ءسوز بولاتىن «تولىق ادام»، «جارىم ادام»، «ادام بولۋ»، «ينسانياتتىڭ كامالاتتىعى»، «بەندەلىكتىڭ كامالاتتىعى»، «تولىق ينسانيات»، «ادامشىلىق»، «ادامنىڭ ادامدىعى»، «ادام بولۋ» ت. ب. اتاۋلىق ءمانى بار ۇعىمدار، سوزدەر توبى، ول جايلى پىكىرلەردىڭ شىعار كوزى فارابي ەڭبەكتەرىندەگى وي جەلىسىنەن تۋىندايدى. فارابي «تابيعات عىلىمدارىنىڭ نەگىزدەرى» (كوسموگونيا) جايلى ەڭبەگىندە جالپى حاكاسقا، اسىرەسە، ونىڭ حاۋاسي حامسا زاھيري دەپ اتالاتىن سىرتقى سەزىم مۇشەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان. ءفارابيدىڭ قورشاعان ورتا بولمىسىنىڭ سىرىن تانۋدا باستى ورىن الاتىن سەزىم مۇشەلەرى - حاۋاسي حامسا جايلى فيلوس. ۇعىمدارى ابايدىڭ جيىرما جەتىنشى، وتىز سەگىزىنشى قاراسوزى مەن «اللا دەگەن سەز جەڭىل» ولەڭىندە سول تۇپنۇسقاداعى قالپىندا بەرىلگەن. اقىننىڭ «جانسىز جاراتقاندارىنان پايدا الاتىن جان يەسى حايۋانداردى جاراتىپ، جاندى حايۋانداردان پايدالاناتىن اقىلدى ينساندى (ادامدى) جاراتىپتى» دەگەن تۇجىرىمى دۇنيەنىڭ جارالۋى جايلى ءفارابيدىڭ ءتاڭىرى اۋەلى جانسىز دۇنيەنى، ەسىمدىكتەردى، جان-جانۋارلاردى، سودان سوڭ اقىل يەسى ادامداردى جاراتقان دەيتىن ساتىلى تانىمىنان تۋىندايدى. بۇل تانىم فارابي كوزقاراسىنىڭ ءالسىز جەرى بولسا، اباي تانىمىنىڭ دا وسال جاعى بولىپ تابىلادى. ويشىل اقىن ءوز شىعارمالارىندا فارابي داستۇرىمەن حاۋاسي حامسا زاھيريگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. اقىل، سانا دەگەنىمىز ءبىزدى قورشاعان ءومىر شىندىعىنىڭ سىرتقى بەس سەزىم ارقىلى، ياعني، تانىمنىڭ جيبيلي قۋاتى مەن ادامنىڭ ساناسىندا ساۋلەلەنۋىنەن پايدا بولاتىن رۋحاني قۇبىلىس دەپ تانيدى. ابايدىڭ اقىل مەن سانانىڭ پايدا بولۋى تۋرالى دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزى ءفارابيدىڭ «اقىل دەگەنىمىز تاجىريبەدەن باسقا ەشنارسە دە ەمەس» ء(ال-فارابي. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار، 295-6.) دەگەن وي جەلىسىمەن وزەكتەس كەلەدى. فارابي جان قۋاتىن قوزعالت تىراتىن قۋات جانە تانىپ بىلەتىن قۋات دەپ ەكىگە ءبولىپ، ادام بويىنداعى تانىپ بىلەتىن قۋاتتى ىشكى جانە سىرتقى جان قۋاتى رەتىندە قاراستىرادى. ءفارابيدىڭ بۇل تانىمى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىندا سول تۇرعىدان پسيحول. ۇعىمداردىڭ بالاماسى رەتىندە ءسوز ەتىلەدى. اقىننىڭ قاراسوزدەرىندە ادامنىڭ سىرتقى بەس مۇشەسى مەن ىشكى سەزىم مۇشەلەرى بىرلىكتە الىنىپ، حاۋاس رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. ابايدىڭ حاۋاس ۇعىمى-كوبىنەسە، بەينەلەۋ قاعيداسىمەن (احسي جيھان) ۇشتاساتىندىقتان، قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە ادام بويىنداعى جان قۋاتى جونىندەگى فارابي تانىمدارىمەن ىشتەي ساباقتاسىپ جاتادى. اقىننىڭ «ادامدى تانىماقتىق» دەپ ءوز الدىنا سارالاناتىن ۇعىمدارى ءفارابيدىڭ جان تۋرالى ويلارىمەن وزەكتەس كەلەدى. ءفارابيدىڭ ادامنىڭ دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ قۋاتىنا ء(ال-قۋات المۋتەحايلا) ەرەكشە ءمان بەرە قاراعان، نەگىزگى وي جەلىلەرى ابايدا ارنايى ءسوز بولاتىن حاۋاس، حاۋاسي حامسا زاھيري، حاۋاس سالەم ۇعىمدارىنان كورىنىس تاپقان. فارابي جان قۋاتى جونىندە وزىندىك سونى ويلار جەلىسىن تاراتقاندا، ولاردى وسىمدىك جانى، حايۋان جانى، ادام جانى دەپ ۇشكە جىكتەپ، تانىم پروتسەسىن ادام جانىنا ءتان تۋما قاسيەت رەتىندە قاراستىرادى. وسىنداي تۇجىرىمدار ابايدىڭ جەتىنشى، ون توعىزىنشى، جيىرما جەتىنشى، وتىز سەگىزىنشى، قىرىق ءۇشىنشى سوزدەرىندە ۇشىراسادى. جەتىنشى سوزىندە «جاننىڭ تاماعى» جايىندا توقتالا كەلىپ، اباي: «... ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى»، - دەپ، ونى جان قۇمارى ارقىلى داميتىن سەزىم تۇرعىسىندا تۇسىندىرەدى. جيىرما جەتىنشى سوزىندە حايۋان مەن ادام اراسىنداعى ەرەكشەلىكتى ولاردىڭ دۇنيە تانۋ ۇردىسىنە قاراي جىكتەپ، «... ءھامما ماقلۇققا دا قارا، وزىڭە دە قارا، جاڭدى بارىمىزدە دە بەرىپتى. جاننىڭ جارىعىن بارىمىزگە دە بىردەي ۇعارلىق قىلىپ بەرىپ پە؟ ادام الدىن، ارتىن، ءھام وسى كۇنىن - ۇشەۋىن دە تەگىس ويلاپ تەكسەرەدى. حايۋان ارتىن، وسى كۇنىن دە بۇلدىر بىلەدى، الدىڭعى جاعىن تەكسەرمەككە ءتىپتى جوق» دەپ تانۋ قابىلەتىنىڭ ادامدا زور ساپالىق ەرەكشەلىكتە بولاتىنىن اتاپ وتەدى. اقىن ءفارابيدىڭ تۇسىندىرگەنىڭدەي جان قۇمارى، جان قۋاتى دەگەن قاسيەتتەر تەك ادامعا عانا ءتان نارسەلەر دەپ تانىعان.
ابدىرازاق جانەركە،
تاراز قالاسى
