Farabidıŋ qoǧamdyq-filosofiialyq, jaratylystanu turaly ǧylymi közqarastary orta ǧasyrlardaǧy Taiau jäne Orta Şyǧys elderındegı mädeniet, filosofiialyq jäne ǧylymi oi-pıkırlerdıŋ damu nätijesı bolyp tabylady.
Farabidıŋ ǧylymi-filosofiialyq közqarastary men baǧyt-baǧdarlary öte kürdelı saiasi-äleumettık jäne ekonomikalyq jaǧdailarda kalyptasty. Ūzaqqa sozylǧan jaulauşylyq saiasaty nätijesınde qūrylǧan jaŋa memle-ket — arab halifaty tek qana jerlerdı, elderdı, territoriialardy qosyp qana qoimai memlekettık dın därejesıne köterılgen islam ideologiiasy bırıktırgen ärtürlı mädenietterdı qosyp jaŋa qospa (sinkrettık) mödeniet tuǧyzdy. IH-H ǧasyrlarda saiasi, filosofiialyq oidyŋ damu — taptyq jäne dıni aǧym qaişylyqtardyŋ körınısı bolǧan ärtürlı aǧymdar men keşenderdıŋ osy şielenısken ideologiialyk taitalasy, küresı jaǧdaiynda jürdı. Būl eŋ äuelı kertartpa jöne ılgerışıl küşter arasynda, Arab halifaty müddesın kezdegen resmi mūsylman dın basylary men baǧynyşty, täueldı halyqtardyŋ egemendıgı men erkındıgınıŋ joǧyn joktauşylar arasyndaǧy küres boldy, Mūndai jaǧdai filosofiiada aiqyn bop qaldy.
Arab filosofiiasynda Farabige deiın bırneşe aǧymdar men kezeŋder boldy. Dıni filosofiiany VIII ǧ. bas kezınde paida bolǧan mutakallimder quattady. Olar qūdaidyŋ mänısı, dünienıŋ tüpkı syry jönınde kūran qaǧidalaryn būljytpai basşylyqka aldy, tabiǧi zaŋdylyq jäne tabi-ǧattaǧy sebeptılık prinsipterıne qarsy şykty. Mutakallimder bolmystaǧy barlyq qübylystar, oqiǧalar tek bır qüdaidyŋ erkımen bolady, qüdaidyŋ küdıretınsız "adamnyŋ jalǧyz şaşy tüspeidı" degendı uaǧyzdady, däleldep baqgy. Alaida arab halifatynda, memleketınde ǧylymnyŋ örkendeuı basqaşa közqarastardyŋ, senımderdıŋ boi köteruıne äkep soqty. Olar saiyp kelgende, mūsylmandyq qatyp qalǧan qaǧidalarǧa (dogmattarǧa) qarsy baǧyttap, rasionalistık, materialistık közqarastardyŋ etek aluyna jaǧdai tuǧyzdy. Mūndai ǧylymi, rasionalistık baǧytty jaktauşylar mutazilitter, iaǧni dästürlı dınnen "bölınıp ketuşıler" edı. Olar adamzat aqyl-oiy şyndyqqa jetude kūdaidyŋ aldyn ala syzyp-pışıp qoiǧan joly emes, odan basqa aqyl, parasat jolyn basşylyqqa alu jön dep eseptedı. Mūndai küres sol zamanda filosofiia men ǧylymdy damytuda ülken maŋyzy boldy. Ekınşı jaǧynan mutazilitter Aristoteldıŋ qūdai turaly ideiasyna karsy şyǧyp dünienıŋ mäŋgılıgın, ondaǧy oryn alatyn zaŋdylyqtardy bırtındep joqqa şyǧardy. Mutazilitterdıŋ imamy, jetekşısı ataqty äl-Aşari boldy.
Arab filosofiiasyndaǧy jetekşı baǧyt peripatetizm, iaǧni aristotelizm boldy. Būlar da bırsypyra özektı möseleler türǧysynda Qūran qaǧidalaryna qaişy keldı. Bıraq olar būl kaişylyktardy, keraǧarlyqgardy tıgısın jatqyzyp, bıtıstıru üşın Allanyŋ aitqany da, filosofiia men ǧylym tūjyrymdary da şyndyqqa sai keledı, bırınşısı barşaǧa baǧyştalǧan, ekınşısı tandauly adamdarǧa. danalarǧa arnalǧan arnaiy, şekteulı şyndyq, Mıne osylai ekı şyndyq ılımı, teoriiasy jasalady. Būl teoriia ortaǧasyrlar zamanynda progressivtı kyzmet atqardy.
Arab aristotelizmınıŋ negızın saluşylar qatarynda äl-Kindi, Farabi, İbn Sina t.b. jatady. Alaida filosofiia tarihşylarynyŋ basym köpşılıgının ūiǧaruynşa mūsylman şyǧysyndaǧy ılgerışıl qoǧamdyk-saiasi oi-pıkırdıŋ naǧyz köş bastauşysy Farabi boldy.
Farabidıŋ öz eŋbekterınde kūdai bar dep moiyndaidy. Alaida, ol Aristoteldıŋ ızımen qūdai dünienı bar etuşı, qozǧalysqa keltıruşı tek bırınşı sebep — "alǧaşqy türtkı" qana, odan keiın tabiǧat (materiia) öz betımen, öz zandylyǧymen kūdaiǧa täuelsız damu jolyna tüsken degen ideiany kuattaidy. Būl, ärine, mutakallimderdıŋ "jaqsylyq ta qūdaidan, jamandyqta qūdaidan" degen qaǧidasyna müldem qaişy. Kertartpa dın basşylary men olardy qoldauşy filosoftar (mäselen, äl-Aşari) osy siiakty "küpırlıkterı", katelerı üşın Äbunasyrdy qudalaǧan kezderı bolǧan.
Farabi aqiqat bıreu-aq, bıraq oǧan är jaqtan, är türlı deŋgeiden qarauǧa bolady, sondyqtan ol turaly türlışe balama qorytyndylar jasau mümkın dep sanaidy. Onyŋ filosofiialyq közqarastaryn naqtyly tarihi jaǧdaida, belgılı bır däuırmen bailanysty qaraǧanda ǧana erekşelıkterı men sonylyǧyn dūrys tüsınuge bolady. Ol däuırde materialistık filosofiia jüiesı aşyq qalyptasa qoiǧan joq bolatyn. Sondyktan orta ǧasyrlar zamanynda filosofiialyq oidyŋ damuy qūdaidy därıpteitın dıni-teo-logiialyq sipat aldy. Demek, Farabidıŋ filosofiialyq ılımı — negızınen dünienı bır qūdai jaratty degen qaǧidany basşylyqqa alǧan idealistık ılım. Farabidıŋ danyşpandyǧy men bılımpazdyǧy, ärine, būl idealizmge özgeşe tür bermei qala almady. Arab tarihşysy Useibidıŋ aitqanyna karaǧanda, Farabidıŋ filosofiialyq jüiesınde maŋyzy keiınırek baryp bılıne, anyqtala bastaǧan bırden közge tüse qoimaityn jerlerı köp, olar qazırgı zamanǧy terminologiia boiynşa aitsaq, materialistık nyşandy nemese idealizm men materializm arasyndaǧy auytqudy bıldıredı. Farabidıŋ filosofiialyq jüiesı ortaǧasyrlar filosofiiadaǧy barlyq problemalardy qamtidy dep aitsaq artyq bolmaidy. Olar: bolmys jönındegı ılım, materiia jäne onyŋ damuy turaly mäsele, adamnyŋ tanu äreketı — problemasy, logika mäselelerı, aqyl jäne onyŋ adamnyŋ qoǧamdyq ıs-äreketterındegı alatyn orny, etika, estetika mäselelerı, naturfilosofiia jäne ǧylymdar metodologiiasy, problemalary, t.b.
Farabidıŋ filosofiialyq jäne logika-metodikalyq közqarastaryn jaqsy tüsınu üşın onyŋ ǧylymdar toptauyn (klassifikasiiasyn) qarastyru qajet. Būl toptau Aristoteldıŋ klassifikasiiasyna ūqsaidy, alaida Farabide tabiǧattanu-matematika ǧylymdary keŋ de är türde körınıs tabady; būl onyŋ ortaǧasyrlardaǧy Şyǧys filosofiiasynyŋ damu baǧytyn beineleitın rasionalistık jäne materialistık talpynystarynyŋ nätijesı bolyp tabylady.
İkramova Arailym,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
