ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋ يدەياسى تۋرالى تولعانىس
ۇلتىمىزدان شىققان كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدۇلى «ءوز جۇرتىنا جۇمىس ىستەپ، ەڭبەك سىڭىرگەن ادامداردى قادىرلەۋ – ەلدىكتىڭ بەلگىسى» دەگەن ەدى. سوندىقتان ءوز ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن باسشىلاردىڭ ەڭبەگىن، ەرلىگىن، ىزگى ىستەرىن باعالاۋ، ناسيحاتتاۋ بىزگە ۇلكەن پارىز. مەنى وسىلاي ويلاندىرعان، تولعاندىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋداعى وراسان زور ەڭبەگى ەدى.
قارا جەردىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ الىس ساپارعا جول تارتقان ءومىر كەرۋەنىنىڭ كوشىندە عۇمىر كەشكەن جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ تاعدىرى الۋان ءتۇرلى. بىرەۋلەر بەس-اق كۇندىك جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، ارىستانداي اقىرىپ، استىنداعى التىن تاعىنا ءماز بولىپ، باق پەن داۋلەت، مانسابىنىڭ بۋىنا سەمىرىپ، تىرلىگىندە از عانا ۋاقىت دۇرىلدەتكەنىمەن ۋاقىت اتتى ءادىل سىننىڭ وتكەلىنەن وتە الماي، جەل ايداعان قاڭباقتاي ەل ەسىنەن الدەقاشان ۇمىتىلىپ، ەسكەرۋسىز قالا بەرەدى. ۋاقىت – ءادىل تارازى، ۋاقىت – ءادىل سىنشى. ءوز ەسىمىن التىن ارىپپەن تاريح بەتىنە جازعىسى كەلەتىندەردىڭ قانشاسى قاتاڭ ۋاقىت سىناعىندا قاجالىپ، ارمانىنىڭ اسقار تاۋى شاعىلىپ، سالىندىسى سۋعا كەتتى دەسەڭىزشى؟! مىنە، بۇل ارزان اتاق، قۇرعاق داڭققا بوي ۇرعان ءوزىمشىل پەندەلەردىڭ تاعدىرى.
«تازا التىندى ماڭگى دات شالمايدى. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعادى» دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ سوزىندە تەرەڭ ءمان جاتىر. تابيعات تا بۇل ومىرگە دارا تالانتتاردى ءۇيىپ-توگىپ سىيلاي بەرمەيدى، نەكەن-ساياق بەرەدى. ناعىز ۇلت ارداگەرىنىڭ قايسار رۋحى تەرەڭ اقىل-پاراساتىمەن، حالىققا دەگەن ادال ەڭبەگىمەن، ادامدىق كەمەلدىگىمەن، كەمەڭگەرلىك قاسيەتىمەن ۇشتاسىپ جاتادى.مىنە سونداي ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتكەن، كۇللى دۇنيەگە اتى تانىلعان كەمەڭگەر تۇلعانىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ دەپ ايتساق ارتىق بولماس.
ەل باسقارۋ ونەرى – كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن، اسا ۇلكەن اقىل-پاراساتتى قاجەت ەتەتىن ونەر. ەجەلگى گرەكيانىڭ ايگىلى ويشىلى دەموكريت «مەملەكەت باسقارۋ ونەرى – ونەر اتاۋلىنىڭ تورەسى» دەپ تەكتەن-تەك ايتپاعان. نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن قارا ورمانداي قالىڭ حالىقتىڭ سەنىپ تاپسىرۋىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ول وسىنداي اۋمالى-توكپەلى جىلداردا جۇرەكتىلىكپەن ەل تىزگىنىن قولىنا الدى. سودان وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت قازاق ەلىنىڭ كوركەيۋى مەن گۇلدەنۋى ءۇشىن وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ناقتىلاپ ايتساق، ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاقستان ەلىن كۇللى دۇنيەگە تانىتىپ مويىنداتتى. ول جاڭا تاۋەلسىزدىك العان جاس مەملەكەتتى قايتا قۇرىپ، حالىقتى باقىتتى تۇرمىس كەشىرۋگە نۇرلى جول سالدى.
حالقىمىزدىڭ تانىمىندا «ءار ادامنىڭ ءوز جۇلدىزى بولادى»، «قازاق جۇلدىز سانامايدى، اققان جۇلدىزعا قارامايدى» دەگەن سياقتى ىرىمدارى مەن تىيىمدارى كوپ. سول تانىمعا بايلانىستى قازاقتار جۇلدىزدى كيەلى ساناعان. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا سولاي دۇنيەگە جۇلدىزى جوعارى كەلگەن ادام. حالقىمىزدىڭ اسپان الەمىنە، جەر-سۋعا، اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنۋ ءۇردىسى قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. قازاق باتا بەرگەندە «ايىڭ وڭىڭنان تۋسىن» دەپ تىلەك جاسايدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسىنداي ايى وڭىنان تۋعان ادام. ەلباسى: «جاسىرمايمىن. مەن دە رايىمبەك سياقتى اۋليە بابالاردىڭ شاپاعاتى شالعان ادامداردىڭ ءبىرىمىن. اكەم مەن شەشەم ءۇي بولعاننان ون جىل بالا كورمەپتى. ءبىر شيكىوكپەگە زار بولىپ جۇرگەندە اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى رايىمبەك باتىردىڭ زيراتىنا بارىپ تۇنەۋگە كەڭەس بەرىپتى. قۇدايدان شىن تىلەسەڭ، ساعان اۋليەلەر ايان بەرۋگە ءتيىس دەپتى انامىزعا. ەكەۋى زيرات باسىنا تۇنەپ شىعادى. شەشەم ءتۇس كورەدى. تۇسىندە تەرەڭ سۋدىڭ تۇبىنەن مىلتىق تاۋىپ الادى. وسىنى جاقسىلىققا جورىپ، ەكەۋى ريزا بولىپ قايتىپتى. سودان كەيىن دۇنيەگە مەن كەلدىم» («رايىمبەك». استانا، «ەلوردا». - 2005 ج.) دەپ ءوزىنىڭ دۇنيەگە قالاي كەلگەندىگىنەن سىر شەرتەدى.
بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 29 جىلدىعى جانە ەلباسى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 80 جاسقا تولعان جىلى. قازاقستان ەلىنىڭ وتىز جىلعا جۋىق قول جەتكىزگەن تابىسى مەن دامۋىن ن.نازارباەۆتىڭ ەڭبەگىنەن بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. وسىعان وراي مەن ۇلى ساياساتكەر، زامانىمىزدىڭ وزىق ويشىلى، الەمدىك دەڭگەيدەگى قوعام قايراتكەرى، ۇلت كوسەمى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋ يدەياسىنىڭ كەمەلدىگى مەن تەرەڭدىگى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىم.
1.ن.نازارباەۆتىڭ وتانشىلدىق يدەياسى.
قازاق حالقىنىڭ «وتان وتباسىنان باستالادى»، «تۋعان جەرگە تۋىڭدى تىك» دەگەن كەرەمەت سوزدەرى بار. ن.نازارباەۆ ءوز وتانىن، ءوز حالقىن شىنايى ادال جۇرەگىمەن سۇيە ءبىلدى. ول شەتەلدەگى 40-قا تارتا مەملەكەتتە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداس اعايىندارعا: «...شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ەلگە ءجيى كەلىپ، تۋعان جەرمەن بايلانىستارىن نىعايتىپ وتىرعاندارى دۇرىس. قاي ەلدە تۇرساڭىزدار دا ءاردايىم قازاقستاندى جۇرەكتەرىڭىزدىڭ تورىندە ۇستاڭىزدار. قازاقتىڭ تاريحي وتانى بىرەۋ-اق. ول – قازاقستان» دەپ، تاريحي وتانىن ۇمىتپاۋعا، ونى قۇرمەت تۇتۋعا شاقىردى.
مەن قىتايدا جۇرگەن كەزدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ادىلەتتىڭ اق جولى»، «بەيبىتشىلىك كىندىگى»، «عاسىرلار توعىسىنداعى قازاقستان»، «قازاقستان-2030»، «قالىڭ ەلىم. قازاعىم» سىندى كىتاپتارىن تەبىرەنە وقىعان ەدىم. اتالعان كىتاپتار قىتايدا حانزۋ، قازاق، ۇيعىر تىلدەرىندە باسپادان شىقتى. بۇل كىتاپتار مەنىڭ ەلباسىنىڭ ەڭبەگىن تۇسىنۋىمە، ونىڭ وتانشىلدىق يدەياسىنان ونەگە الۋىما مۇمكىندىك بەردى. ن.نازارباەۆ ءوزى جازعان كىتاپتارى مەن ماقالالارىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە شەتەلدەگى قازاق حالقىنىڭ جاناشىرى بولا ءبىلدى ءارى تاريحي وتانىنا ورالۋعا ناسيحات جاسادى. ونىڭ ناقتى مىسالى – «نۇرلى كوش» اتتى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىن تاريحي اتامەكەنىنە ورالتۋ باعدارلاماسى.
ەلباسى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايىندا: «كەلەم دەگەندەرگە قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ، ەلى كەڭ، جاعداي بار، زاڭ قابىلداندى. قۇقتارىڭ بار. قانداي جۇمىس ىستەيمىن دەسەڭ، قانداي بيزنەسپەن شۇعىلدانام دەسەڭ مۇمكىندىك بار. كەلىڭدەر دە، اينالايىن قازاعىم، كۇنىڭدى كورىپ بايىڭدار» دەگەن ءسوزى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ەت جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى قازاقتىڭ «نۇرلى كوشى» ءالى توقتاۋسىز جالعاسىپ كەلەدى.
2.نۇرسۇلتان نازارباەۆ – ۇلت كوشباسشىسى ءارى كورەگەن ساياساتكەر.
دۇنيەگە اتى ايگىلى ساياساتكەر نۇرسۇلتان نازارباەۆ سوناۋ 1970 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ ەل باسقارۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىستى. اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىتتاعى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا تىكەلەي ءوزى جەتەكشىلىك ەتتى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ ونەركاسىپ، ءبىلىم بەرۋ، عىلىم مەن تەحنيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، مال شارۋاشىلىعى، مادەنيەت، ادەبيەت، دەنساۋلىق، اسكەري ىستەر، الەم ەلدەرىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ سياقتى ماڭىزدى سالالارىنىڭ دامىپ، وركەندەۋىن ن.نازارباەۆتىڭ ەڭبەگىنەن بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. مەن تاۋەلسىزدىك العانىنا وتىز جىلعا جۋىقتاعان قازاقستان سىندى جاس مەملەكەتتە ن.نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋداعى كەمەڭگەر يدەياسىن زەرتتەۋ مەن تانۋدىڭ ماڭىزى وتە زور دەپ سانايمىن.
قىتاي قازاعىنان شىققان ايگىلى عالىم، جازۋشى سۇلتان جانبولاتوۆ: «الميساقتان بەرى كەز كەلگەن جان پاتشا، تاڭىرقۇت، حان، بەك، ۇلىق، ت.ب. بولا بەرمەيتىن سىقىلدى. بۇگىندە كوپ ساندى ادام باسشى بولا كەتپەيدى. جوعارى بيلىك باسىنا شىققانداردىڭ ارعى تەگىنە عانا ەمەس، ءوسىپ-جەتىلۋى، سىڭىرگەن ەڭبەگى، كورگەن-بىلگەنى، جان دۇنيەسى، وي-ءورىسى، اڭساعان ارمانى سىقىلدىلارىن ول بيىككە بارىپ كورمەگەن بىزدىكىمەن ۇپ-ۇقساس دەسەك قاتتى قاتەلەسەر ەدىك» دەپ دۇرىس ايتقان. ويتكەنى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەتكەن بيىككە قازاقتان ءالى ەشكىم جەتكەن جوق. سوندىقتان قازاقستاننان شىققان ۇلكەندى-كىشىلى باسشىلار نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋ ونەرىنەن ۇلگى-ونەگە الۋى قاجەت دەر ەدىم.
ەلباسى ن.نازارباەۆ تۋرالى الەمدىك تۇلعالاردان مارگارەت تەتچەر، لي كۋان يۋ، سي تسزينپين، ت.ب. ساياساتكەرلەر جوعارى باعالارىن بەردى. سولاردىڭ ءبىرى قحر توراعاسى سي تسزينپين 2019 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 28-ءى كۇنى ن.نازارباەۆپەن كەزدەسكەندە: «ن.نازارباەۆ مىرزا قازاقستاننىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ەلباسى جانە ۇلت كوسەمى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنە جانە دامۋىنا، قازاقستان ۇلتتارىنا وشپەس ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ونەگە كورسەتتى. قحر مەن قازاقستاننىڭ اراسىندا ءوزارا ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتۋعا تاريحي ۇلەس قوستى. ءبىز مۇنى جوعارى باعالايمىز» دەپ، ن.نازارباەۆقا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ «دوستىق» وردەنىن تاپسىردى.
ن.نازارباەۆ ءبىر مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارى دارەجەلى باسشىسى بولا تۇرا تۋعان حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنەن اتتامادى. قايتا ونى جاڭعىرتىپ، ءوزىنىڭ ەل باسقارۋ يدەياسىنا ءسىڭىرىپ وتىردى. قازاق سالت-ءداستۇرى حانعا دا، قاراعا دا ورتاق. قازاقتىڭ ەشبىر بالاسىنا سالت-داستۇردەن اتتاۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. بۇعان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى ايتقان مىنا اڭىز-اڭگىمەسى كۋا: «باياعىدا تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان ءبىر حان جانىنا نوكەرلەرىن ەرتىپ، اڭ اڭلاۋعا شىعادى. ورمان كەزىپ، قىر اسىپ كەلە جاتسا الدىنان ەكى كوزى بوتاداي مولدىرەگەن، ساۋىرى جەز قۇمانداي جالت-جۇلت ەتكەن سۇلۋ كيىك قاشا جونەلىپتى. حان ساداقتان وق اتىپ كيىكتىڭ ارتقى اياعىن جارالايدى. ءبىر جاعى قۇلاما جار، ەكىنشى بۇيىردەن حان نوكەرلەرى قيقۋ سالىپ قىسپاققا العاندا جانى قىسىلعان بەيشارا كيىك جاندالباسامەن سونادايدان كوز تارتقان اقبوز ءۇيدىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنەن ىشكە قويىپ كەتىپتى. ءۇي يەلەرى تۇسكى تاماق ءىشىپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن ەنگەن كيىك جايۋلى داستارقاننان ءبىر-اق قارعىپ، توردەگى كەرەگەگە تۇمسىعىن تىرەپ، سولىعىن باسا الماي تۇرىپ قالىپتى.
- شىعار كيىكتى! – دەپ داۋىستايدى حان ات ۇستىندە تۇرىپ توردە تاماق ءىشىپ وتىرعان قارياعا. - بۇل تاۋ تاعىسىن تۇستىك جەردەن قۋالاپ كەلىپ سەنىڭ ۇيىڭدە قولعا ءتۇسىرىپ وتىرمىن. مۇنىڭ مەنىڭ ولجام ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق شىعار.
- ءسوزىڭ ورىندى، حان يەم. كيىك سەنىڭ ولجاڭ ەكەنى دە راس. بۇل سورلى جانى قىسىلعان ساتتە مەنىڭ تورىمە شىعىپ كەتتى، ورتادا داستارقان جايۋلى جاتقانىن ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ. ال اتا سالتىمىز بويىنشا داستارقاندى اتتاپ وتە المايسىڭ. كوزدەرىنە قان تولىپ، ءبىر-بىرىنە ولەردەي جاۋىققان ەكى ادامدى تاتۋلاستىراردا داستارقان باسىنا الىپ كەلمەۋشى مە ەدى؟ ءتىپتى حان بولساڭ دا داستۇردەن ۇلكەن ەمەسسىڭ. ال ءداستۇردى، قالىپتاسقان اتا سالتتى بۇزساڭ قالىڭ ەلدىڭ تاباسىنا قالاسىڭ. جولىڭ بولمايدى، - دەپتى. حان اتالى سوزدەن جەڭىلىپ، ات باسىن كەرى بۇرىپتى».
ەلباسى ايتقان وسى اڭىزدى ەستىگەن ايگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ: «كەۋدەسىنە پاراسات ۇيالاعان اڭىز ەكەن. ەل باسشىسى ءوز ەلىنىڭ اتا سالتىن، ءداستۇرى مەن يباسىن شىن دىلىمەن قۇرمەتتەۋ ارقىلى عانا ۇلكەن كەمەڭگەرلىك بيىككە كوتەرىلەدى. ال عاسىردان عاسىر ءوتىپ، ابدەن سۇرىپتالعان ۇلت مادەنيەتىن مەنسىنبەي، وعان استامسي قاراعاندار ءاردايىم ەلدىڭ قارسىلىعىنا جولىعىپ وتىرعان» دەپ تەبىرەنگەن ەكەن. مىنە، ن.نازارباەۆ وسىنداي ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ءوزىنىڭ ەل باسقارۋ يدەياسىمەن توعىستىرا بىلگەن ۇلت كوسەمى ءارى شەبەر ساياساتكەر.
3.نۇرسۇلتان نازارباەۆ – قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت ۇلتتىق اقشانى اينالىمعا تۇسىرگەن ەلباسى.
اقشا ءبىر مەملەكەتتتىڭ حالىقارالىق ەكونوميكالىق قۋاتى مەن بەدەلىنە وكىلدىك ەتەدى. ءبىر مەملەكەتتىڭ اقشاسىنىڭ بار-جوعىنا قاراپ ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىنىڭ جوعارى-تومەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. ن.نازارباەۆ - قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت ۇلتتىق ۆاليۋتانى شىعارعان باسشى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان ەكى جىلدان كەيىن، ياعني 1993 جىلى 15 قاراشادا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن تەڭگە اينالىمعا ءتۇسىپ، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىن دۇنيەگە ايگىلەدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءارتۇرلى قارجىلىق ۇيىمداردىڭ سانى قاۋىرت ءوستى. ەكونوميكانىڭ بىرتىندەپ دامۋىنا بايلانىستى 1991 جىلى ەلىمىزدەگى بانك رەفورماسىنىڭباستالۋىنا نەگىز بولعان «قازاق كسر-دەگى بانكتەر جانە بانك جۇمىسىن جۇرگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وسىلايشا قازاقستاندا بانك جۇيەسى قالىپتاستى. «قازكوممەرتسبانك»، «حالىقبانك»، «اتف بانك»، «نۇربانك»، «تۇران-الەمبانك»، «كاسپيبانك»، ت.ب. بانكتەر وسىنىڭ ايقىن مىسالى.
- ەلباسى ن.نازارباەۆ – دۇنيەگە اتى ايگىلى ديپلومات.
«ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان» دەيدى قازاق. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ەلباسى ن.نازارباەۆ اۋمالى-توكپەلى حالىقارالىق جاعدايدا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى (تمد) ەلدەرىمەن وڭتايلى قارىم-قاتىناس ورناتۋدى ماقسات ەتتى. بۇل مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى نەگىزگى باعىتتارى بولدى. 1991 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستاندى 108 مەملەكەت تانىدى، 70 مەملەكەتپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورنادى. ەلباسى ءوزىنىڭ كورەگەن ديپلوماتيالىق يدەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن شەتەلدەرمەن بارىس-كەلىستى ءتىپتى جاقسارتىپ، كۇللى دۇنيە ەلدەرىنە نۇرلى جول سالدى. مىنە، وسىلاي قۇلشىنىس جاساۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان بۇۇ-نىڭ 16 ۇيىمى مەن باعدارلامالارىنىڭ، سونىمەن قاتار باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مۇشەسى نەمەسە قاتىسۋشىسى بولىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە: ازيالىق دامۋ بانكى، ەقىۇ، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جانە باسقالار بار.
ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ورتالىق ازيادا عانا ەمەس، ەۋرازيا اۋماعىندا دا ماڭىزدى رول اتقاردى. قازاقستان مەملەكەتى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن 1992 جىلى 3 قاڭتاردان باستاپ ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. قازىر قحر قازاقستاننىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى ىشىندە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ەلباسى وسىلايشا الەمدەگى 139 مەملەكەتپەن اراداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى جاقسارتتى. ءوزىنىڭ «نۇرلى جول» اتتى باعدارلاماسىن ۇسىنىپ، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا التىن قانات ءبىتىردى.
5.ەلباسى ن.نازارباەۆ – قالا وركەنيەتىن جالعاۋشى.
تاريح كەرۋەنى تالاي-تالاي جويقىن سوعىستاردى، قان كەشكەن داۋىرلەردى باستان كەشىرسە دە، ادامزات بالاسى جاراتقان شۇعىلالى مادەنيەتتىڭ ءىزىن وشىرە المادى، قايتا ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن ادامزات بالاسى جاراتقان اسىل وركەنيەت ۇزدىكسىز وركەندەپ دامىدى.
«وركەنيەت – قالالىق مادەنيەت» (سترابون). وركەنيەتى بولماعان حالىقتا قالا مادەنيەتى دامىمايدى، سوندىقتان قالا تاريحى – حالىق تاريحىنىڭ اسىل جاۋھارى بولىپ تابىلادى. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ استانانى كوشىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداۋى قازاقستان تاريحىندا ۇلى بۇرىلىس جاسادى. وسى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە كۇللى دۇنيە تاڭ قالعان جاڭا قالا، كورىكتى استانا – نۇر-سۇلتان قالاسى بوي كوتەردى. 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنان باستاپ اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى دەپ الەمگە جاريالاپ، كەلەسى جىلى 10 ماۋسىمدا تۇساۋكەسەر تويى ءوتتى. قازاقستان مەملەكەتىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ بوي كوتەرۋى قارا ورمانداي قالىڭ حالىقتىڭ ارمانى مەن ءۇمىتى ەدى. مىنە، بۇل ن.نازارباەۆتىڭ ۇزاقتى بولجايتىن ساياساتكەر، قازاق ەلىنىڭ تاريحي قالا وركەنيەتىن جالعاۋشى، اسقان ويشىل ەكەنىن دالەلدەيدى.
6.ەلباسى ن.نازارباەۆ الەمگە تانىلعان ۇزدىك رەفورماشى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك مىندەتىن اتقارۋعا كىرىسكەننەن كەيىن قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130-دان استام ۇلت پەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قىرۋار رەفورمالار جۇرگىزىپ، كەمەلدى جوبا-جوسپارلار جاسادى، قۇندى باعدارلامالار ۇسىندى. مىسالى، «قازاقستان-2030»، «ەلىمىزدىڭ جاڭا عاسىرداعى تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى»، «قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭعىرۋ جولىندا»، «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان»، «داعدارىستان جاڭارۋ مەن دامۋعا»، «قازاقستان-2050»، «ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق»، «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول»، ت.ب. جيىرمادان استام جولداۋى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ۇزدىك رەفورماشى ەكەنىن دالەلدەيدى. اسىرەسە، ونىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى ۇزاق مەرزىمدىك بولاشاقتى بولجاعان تاريحي داۋىرلىك سيپاتقا يە. وسى ەڭبەگىندە ەلباسى «ماڭگىلىك ەل – بۇل ءبىزدىڭ جالپىقازاقستاندىق ورتاق ءۇيىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ارمانى» دەگەن كەرەمەت ءسوزىن ايتقان ەدى.
ەلباسى ن.نازارباەۆ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا قايقايىپ ورگە شاپقان قاراكەردەي توپ جارىپ ءتۇرلى رەفورمالار جاساپ، قازاقستاننىڭ اتاق-داڭقىن اسپانداتقان ۇزدىك رەفورماشى رەتىندە الەمگە تانىلعان تۇلعاعا اينالدى.
- ەلباسى ن.نازارباەۆ – ۇلت مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىندا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى بىرتىندەپ وڭالىپ، داعدارىس كەزىندە جابىلىپ قالعان مەكەمەلەر (كىتاپحانالار، كلۋبتار، مۇراجايلار، ت.ب.) قايتادان اشىلىپ، حالىقتىڭ توقىراعان مادەنيەتى جاندانىپ، تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزدى. وسىنداي مەملەكەتتى قايتا قۇرۋ سياقتى كۇردەلى كەزەڭدە مادەنيەتكە قولداۋ كورسەتىلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلدى. 1993 جىلى 28 قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى قابىلدانىپ، ءتىل ماسەلەسى قۇقىقتىق شەشىمىن تاپتى. «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. ال ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەپ جاريالاندى. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ابىرويىن جوعارىلاتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت بۇۇ-نىڭ مىنبەرىندە قازاق تىلىندە بايانداما جاساپ، قازاق دەگەن ەل بار ەكەنىن الەمگە جاريا ەتتى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ادەبيەت، مۋزىكا، تەاتر، ايتىس، كينو، سپورت سەكىلدى سانالۋان مادەنيەتى قارىشتاپ دامىدى. سونىڭ ىشىندە اقىندار ايتىسى ەرەكشە جانداندى. اباي مەن جامبىلدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويلارىندا، تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىندا، تاراز قالاسىنىڭ 2000 جىلدىعىندا جانە باسقا دا ايتۋلى شارالاردا اقىندار ايتىسى اسقان سالتاناتپەن ءوتتى.
قازاقستاننىڭ كينو ونەرى دە وزىندىك بيىككە كوتەرىلدى. مىسالى، «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»، «باتىر بايان»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «جامبىلدىڭ جاستىق شاعى» قاتارلى تاريحي كينوتۋىندىلار كورەرمەندەردىڭ قىزۋ القاۋىنا بولەندى.
ەلباسى ن.نازارباەۆ ۇلى اقىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ حالىقارالىق مەرەيتويىندا: «ءبىز بۇگىنگى تاريحي كەزەڭدە، ادامزاتتىق قاۋىمداستىققا ەندى تانىلىپ، سەنىمدى ىقپالداس، سەرتكە بەرىك سەرىكتەس رەتىندە العاش رەت بوي كورسەتە باستاعان كەزىمىزدە بەدەلىمىزدى اسىرىپ، رۋحاني بەدەرىمىزدى ايقىنداي تۇسەتىن ابايداي بەلىمىز بارلىعىنا شۇكىرلىك ەتەمىز. سونداي بەلىمىزدىڭ اتىن اسپانداتا ۇلىقتاي الاتىن ەلىمىز بارلىعىنا دا شۇكىرلىك ەتەمىز. قۇدايدىڭ ءبىزدى بۇنداي كۇنگە جەتكىزگەنىنە دە ءتاۋبا دەيمىز. سونداي كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، سونداي ەل مەن سونداي قوعامعا جان-تانىمىزبەن قىزمەت ەتۋ ماڭدايىمىزعا جازىلعانىنا دا مىڭ قايتارا ءتاۋبا دەيمىز» دەپ تەبىرەنە سويلەپ ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسىن ۇلاعاتتاعان ەدى.
ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاق حالقىنان شىققان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگىن باعالاي ءبىلدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اۋدان-اۋىلدارعا، كوشەلەرگە اتى ايگىلى تۇلعالاردىڭ اتىن بەرىپ اسپەتتەدى. مىسالى، ابىلاي حان، تولە بي، قابانباي باتىر، بوگەنباي، رايىمبەك، ناۋرىزباي جانە باسقا تۇلعالاردىڭ ەسىمى ارداقتالدى.
2003 جىلى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىندى. بۇل باعدارلاما بويىنشا تۇڭعىش رەت حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىن تۇگەندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى جولعا قويىلعاننان كەيىن قىرۋار تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش قالپىنا كەلتىرىلىپ، عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزىلدى، جازباشا جانە اۋىزشا تارالعان ۇلتتىق ادەبيەت ۇلگىلەرى جينالىپ، جۇزدەگەن توم جيناقتار باسپادان شىقتى.
ەلباسى 2017 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا ەلىمىزدىڭ نۇرلى بولاشاعى ءۇشىن اتقارۋعا ءتيىستى ماڭىزدى ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى. سونىڭ ءبىرى – قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى ەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ ساياسي، مادەني، الەۋمەتتىك استارىندا ۇزاق بولاشاقتى كوزدەگەن اسا كورەگەن ساياسات پەن پاراسات جاتىر. ەلباسى ن.نازارباەۆ مىنە سونداي ۇلت مادەنيەتىنىڭ شىنايى جاناشىرى.
ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى عۇلامالارىنىڭ ءبىرى ءجۇسىپ بالاساعۇن: «پاراسات قايدا بولسا ۇلىلىق سوندا، ءبىلىم قايدا بولسا بيىكتىك سوندا» دەگەن كەرەمەت ءسوز ايتقان ەكەن. ن.نازارباەۆ وسىنداي پاراساتى مەن ۇلىلىعى ءبىر بويىنا توعىسقان ۇلت كوسەمى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى مەملەكەت توقىراۋدان دامۋعا، ساننان ساپاعا، الاسادان بيىككە، السىزدەن كۇشتىگە، بالالىقتان دانالىققا قاراي كەرۋەن تارتتى. وسىلايشا مەملەكەت كوركەيىپ گۇلدەندى. قازاقستاندا تۇراتىن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءبىر-بىرىمەن جاراسىمدى بەرەكە-بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جەتكەن تابىسى مەن دامۋى ن.نازارباەۆتىڭ سارا ساياساتىنىڭ جەمىسى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
ورتا ازيانىڭ بەدەلدى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى نارشاحي: «حالقىڭ قارا نان جەسە، سەن دە قارا نان جە، بال جەسە، سەن دە بال جە. حالقىڭ قارا نان جەپ، ءوزىڭ بال جەپ وتىرساڭ سەنىمنەن ايرىلاسىڭ، ادالدىعىڭا نۇقسان كەلەدى، بيلىكتەن اجىرايسىڭ» دەگەن ەكەن. ەلباسىنى قۇداي حالىقتان اجىراتپادى. حالىقپەن تاعدىرلاس، مۇڭداس، تىنىستاس بولدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جار قۇلاعى جاستىققا تيمەدى. ىستىعىنا كۇيدى، سۋىعىنا توڭدى، مۇز جاستانىپ، قار توسەنىپ ەلى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتتى.
حالقىمىزدىڭ «ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ – دانالىقتىڭ بەلگىسى» دەگەن كەمەڭگەر ءسوزىن ويىمىزدا ۇستاپ، ءبىرىن-ءبىرى كورە المايتىن كۇندەستىك پيعىلداردان ارىلىپ، «التى باقان الاۋىز بولۋدان» ساقتانىپ، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىندە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋى مەن گۇلدەنۋىنە اتسالىسايىق، اعايىن! ويتكەنى، ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «قازاقتىڭ تاريحي وتانى بىرەۋ-اق. ول – قازاقستان».
سان عاسىر قويناۋىنداعى تاريحتى جاراتۋشى دا، تاراتۋشى دا قارا ورمانداي قاسيەتتى حالىق. تاريح جولى قىم-قۋىت كۇردەلى دە الىسقا كەرۋەن تارتقان ۇزاق جول. تاريحى جوق حالىق دۇنيەدە بولعان ەمەس. قاي حالىقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى بولسىن، ونىڭ سان عاسىردى باستان كەشكەن بۇرالاڭ دا كۇردەلى جولىمەن ساباقتاسىپ جاتادى. ءار ءداۋىردىڭ ۇزاق عاسىرداعى كەرۋەن جولى تاريح بولىپ تاڭبالانىپ بىزگە جەتىپ وتىرعان. قازاق حالقىنان شىققان عۇلامالاردىڭ ءبىرى تولە بي الىبەكۇلىنىڭ «وسەتىن ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، وشەتىن ەل تاريحىن جاسپەن جازادى» دەگەن سوزىندە تەرەڭ ءمان جاتىر.
قازاق حالقى قيلى-قيلى زار زاماندى، تار جول، تايعاق كەشۋلەردى، قانعا بويالعان قىرعىن سوعىستى، ۇركىن-قورقىندى، اشارشىلىق جايلاعان اپاتتى باستان كەشىرىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلدى». قازاق بالاسى قىرىققا تاياۋ مەملەكەتكە تارىداي شاشىلىپ كەتتى. تاريح قازاقتى ارلى-بەرلى كوپ شايقادى. اقىرى باعى بار قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا 1990 جىلدىڭ باسىندا تاۋەلسىز قازاقستان مەن تۇڭعىش ەلباسى، ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتى سىيلادى.
بىلىكتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ: «تاريح كوشىنىڭ ۇلى شەرۋىندە ءار ۇرپاقتىڭ وزىنە عانا تيەسىلى مىندەتى بولادى. ول مىندەتتى سول ۇرپاق قانا كەلىستىرىپ اتقارا الۋعا ءتيىستى. سەبەبى، كەز كەلگەن ۇرپاق ءوزى ءومىر كەشكەن كەزەڭ ءۇشىن وتكەن مەن بولاشاق اراسىنىڭ جاندى كوپىرى، ونىڭ تال بويىندا وزىنە دەيىنگى سان عاسىردىڭ جۇگى بار. سول جۇكتىڭ ساباقتى جىبىنە دەيىن قالدىرماي بولاشاققا قول جالعاۋ – جەر باسىپ جۇرگەن تىرىلەردىڭ كيەلى مىندەتى»، - دەگەن سالماقتى ءسوز ايتقان ەدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەت باسقارۋدا الەمدەگى دامىعان ەلدەرمەن بەيبىتشىلىك، دوستىق قارىم-قاتىناس، ساياسي-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، وزىنە تيەسىلى مىندەتتى ابىرويمەن ورىندادى. قازاقستان حالقىنىڭ ەس جيىپ، ەتەك-جەڭىن جاپقان باقىتتى كەزى – ءدال تاۋەلسىزدىك الىپ كۇللى الەمگە تانىلعان، نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل تىزگىنىن ۇستاعان كەز.
اتاقتى ادەبيەت سىنشىسى زەينوللا قابدولوۆ: «ءار ادام – زەرتتەلمەگەن كەن، ونى زەرتتەۋ كەرەك. زەرتتەپ قانا قويماي، سول كەننىڭ كوزىن اشۋ كەرەك» دەيدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل باسقارۋ يدەياسىنىڭ كەمەڭگەرلىگىن زەرتتەۋ، تانۋ، ناسيحاتتاۋ قازاقستان توپىراعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءار ادامنىڭ بورىشى دەپ سانايمىز. ونىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى بولاشاق ۇرپاقتارعا ونەگە بولاتىنى تالاسسىز شىندىق. ويتكەنى ءبىز «قازاقستان» جانە «نۇرسۇلتان نازارباەۆ» دەگەن قوس اتپەن الەمگە تانىلدىق. ەلباسىنىڭ ەل باسقارۋداعى وزىق يدەياسىن، اسقان ويشىلدىعىن، كەمەڭگەرلىگى مەن پاراساتىن، ۇلى تۇلعانى ۇلاعاتتاۋ – حالقىمىزدىڭ اتا-ءداستۇرى.
«قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مىنا بەيبىت زاماندا ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا ەكەن.
نۇرلان سارسەنباەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
جازۋشى، ەتنوگراف
