امەريكادا تۇراتىن قازاق ءجۋرناليسى ساكەن قايىربەرگەنۇلى سۇحباتىندا اقش پرەزيدەنتى سايلاۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، سايلاۋ ناۋقانىنا كەشىرەك قوسىلعان كامالا ءحارريستىڭ جەڭىلىسى، داۋكەس ساياساتكەر دونالد ترامپتىڭ جەڭىسى جانە سايلاۋشىلاردىڭ كوڭىل-كۇيى جايلى اڭگىمەلەيدى.
2024 جىلى وتكەن اقش پرەزيدەنتتىك سايلاۋى ساياسات ساحناسىندا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. بۇل سايلاۋدا رەسپۋبليكالىق كانديدات، بۇرىنعى پرەزيدەنت دونالد ترامپ جەڭىسكە جەتتى. ول دەموكراتيالىق كانديدات، قازىرگى ۆيتسە-پرەزيدەنت كامالا ءحارريستى بىرنەشە شەشۋشى شتاتتاردا، سونىڭ ىشىندە پەنسيلۆانيا، دجوردجيا جانە ميچيگاندا، از عانا ايىرماشىلىقپەن جەڭىپ شىقتى.
سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە ترامپ ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا تاپ بولعان وڭىرلەردەگى سايلاۋشىلارعا جۇگىندى جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى تانىمال تۇلعالاردىڭ قولداۋىن الدى. ونىڭ ناۋقانى ەكونوميكالىق وسۋگە، ميگراتسيالىق شەكتەۋلەرگە جانە الەۋمەتتىك-مادەني قۇندىلىقتاردى قورعاۋعا باعىتتالعان ۋادەلەرگە نەگىزدەلدى. سونىمەن قاتار، ترامپتىڭ كامپانياسى ناتيۆيستىك ريتوريكانى قولداپ، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى باستى نازارعا الىپ، از ۇلت وكىلدەرىنە دە نازار اۋداردى. سايلاۋ ناتيجەلەرى بويىنشا رەسپۋبليكالىق پارتيا سەناتتا كوپشىلىك ورىنعا يە بولدى، بۇل الداعى جىلدارى ترامپ اكىمشىلىگىنە زاڭنامالىق قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن.
امەريكادا تۇراتىن قازاق ءجۋرناليسى ساكەن قايىربەرگەنۇلىنان سايلاۋدىڭ قىر-سىرى جانە جەڭىس پەن جەڭىلىستىڭ سەبەبى تۋرالى سۇحبات الدىق.
داۋىستىڭ قۇنى نەمەن ولشەنەدى؟
- سايلاۋدا ترامپتىڭ باسەكەلەسىنەن باسىم تۇسۋىنە قانداي فاكتورلار سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟
- امەريكاداعى سايلاۋدا “دوللار مۇددەسى” جەڭدى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، سايلاۋشىلار ءوزىنىڭ قايعىسىز، قامسىز ءومىرىن بارىنەن جوعارى قوياتىنىن (دەموكرات كانديدات ايەلدەردىڭ رەپرودۋكتيۆتى قۇقىعى، قارۋ ۇستانۋ قۇقىعىن شەكتەۋ، مەديتسينا، تاعى باسقا ىشكى ماڭىزدى ماسەلەلەردى كوتەرگەنىنە قاراماستان) اڭعارتتى.
قاتارداعى سايلاۋشىنى ينفلياتسيا قاۋپى، ازىق-تۇلىك پەن جانار-جاعارماي قۇنى ءبىرىنشى كەزەكتە الاڭداتادى.
دونالد ترامپ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى ناۋقانىندا بايدەن-حارريس كابينەتىن سوڭعى جىلدارداعى ينفلياتسيا ءۇشىن تىكەلەي ايىپتاپ (وعان، شىن مانىندە، پاندەميانىڭ تەرىس اسەرى دە بولدى), ء“بىز ەندى ءبارىن رەتتەيمىز! باعا بۇرىنعى قالپىنا كەلەدى!” سىندى اشىقتان-اشىق، نەگىزدەمەسى تۇسىنىكسىز ۋادەنى ءۇيىپ توكتى. سول سەبەپتى، ءبىرىنشى كەزەك ءوز الەۋەتىن ويلايتىن جۇرتشىلىق، ەرتەڭگى توق كۇنى ءۇشىن، قۇندى دوللار ءۇشىن تاڭداۋ جاسادى دەۋگە بولادى.
الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق فاكتورلاردان بولەك، قوعامدى ەرەكشە الاڭداتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى - يمميگرانتتار تاقىرىبى. راسىندا، قۇراما شتاتتاردىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىنداعى احۋال كۇردەلى. شەكارانى قاتاڭ كۇزەتۋ جۇيەسىندە ولقىلىق بار سەكىلدى. ورتالىق امەريكا بىلاي تۇرسىن، افريكادان، تاياۋ شىعىس ەلدەرىنەن، ازيادان، ءتىپتى ورتالىق ازيادان دا اعىلىپ كەلىپ جاتقان، زاڭسىز ميگرانتتار لەگى الگى، قامسىز ءومىرىن كۇيتتەگىسى كەلەتىن ازاماتتىڭ قاتەرىن كۇشەيتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى. دەموكراتتاردىڭ يمميگرانتتارعا قاتىستى ءۋاجى (ولار – جۇمىس كۇشى، ولار دا سالىق تولەۋشىلەر سىندى) كوپشىلىكتىڭ كوڭىلدەن شىقپاعانى ءسوزسىز. جانە، اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتى ، ياعني سول باعىتتاعى ساتسىزدىكتەرى، ەلەكتوراتتىڭ كۇدىگىن كۇشەيتە تۇسكەندەي.
مەنىڭ جەكە پىكىرىم – بايدەن اكىمشىلىگىن امەريكا سايلاۋشىلارىنىڭ الدىندا ديسكرەديتاتسيالاۋعا رەسەي بارىنشا كۇش سالدى. ۋكرايناعا قارسى سوعىس – سوعان مىسال. ارينە، ول بولەك تاقىرىپ. دەگەنمەن، اقش 2022 جىلدىڭ 24 اقپانىنان بەرى ۋكراينانىڭ قورعانىسى ءۇشىن، ءارى ماتەريالدىق كومەك رەتىندە كەي دەرەككە سۇيەنسەك، 65 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى بولگەن. امەريكالىق سالىق تولەۋشىنى وسىنداي قىرۋار قارجىنىڭ سىرتقا كەتۋى الاڭداتادى. دەگەنمەن، قۇراما شتاتتاردىڭ ۋكراينا بويىنشا ۇستانىمىن دۇرىس سانايتىن ازاماتتار دا از ەمەس. كاماللا حارريس ءوز كامپانياسىندا پىكىرىن اشىق ايتتى. ول «ۋكراينانى قولداۋدى توقتاتپايمىز» دەگەن. بىراق، ترامپتىڭ ءوز جوسپارى بار سەكىلدى. سايلاۋ ناتيجەسىنە قاراساق، ەلەكتورات سول جوسپاردى دۇرىس ساناپ وتىر.
سايلاۋشىلار سەنىمى
- اقش سايلاۋىنداعى داۋىس بەرۋ جۇيەسى قالاي جۇمىس ىستەدى؟
- قۇراما شتاتتاردىڭ داۋىس بەرۋ جۇيەسىنە جەرگىلىكتى سايلاۋشىلار تاراپىنان سەنىمسىزدىكتى بايقامادىم. سوڭعى ەكى پرەزيدەنت سايلاۋىنان اڭعارعانىم، تەك دونالد ترامپ پەن كومانداسى عانا داۋىس بەرۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىنا شاعىمداناتىن سەكىلدى. كەشەگى سايلاۋدا دا، رەسپۋبليكاشىل كانديدات فيلادەلفيانىڭ وكرۋگتەرىندە زاڭسىزدىق بار دەپ مالىمدەدى. بىراق ىزىنشە جەرگىلىكتى سايلاۋ ۇيىمدارى ونى جوققا شىعاردى.
ءوزىمدى تاڭىرقاتقانى – ەرتەرەك، پوشتا ارقىلى داۋىس بەرۋ مۇمكىندىگىنىڭ بەرىلەتىنى. 5 قاراشاعا دەيىن-اق سايلاۋشىلار بيۋللەتەن الدىرتىپ، تولتىرىلعان قۇجاتتى كادىمگى پوشتا ارقىلى جونەلتتى. ماسەلە، ۇيدە جاتىپ داۋىس بەرۋ ارتىقشىلىعىندا ەمەس. ۇلتتىق پوشتا قىزمەتىنە، سايلاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمدە.
قۇبىلمالى شتاتتار
- سايلاۋ ناتيجەسىنە باستى اسەر ەتەتىن قانداي شتاتتار بولدى؟
- “Swing states” دەگەن سايلاۋ تەرمينى بار. قۇبىلمالى شتاتتار دەسەك، تۇسىنىكتى بولاتىن شىعار. ول شتاتتاردى بەيتاراپ دەپ تە اتايدى، ياعني دەموكراتتاردىڭ دا، رەسپۋبليكاشىلداردىڭ دا ىقپالىنا كونبەيدى. بىراق ناق سايلاۋ كۇنگى قاراپايىم سايلاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىنە سۇيەنگەن تاڭداۋشىلار القاسىنىڭ داۋسى عانا كانديداتتار تاعدىرىن شەشەدى. بۇل شتاتتاردا ناتيجەنى الدىن-الا بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. سايلاۋشىلاردىڭ پىكىرى ءبىر كۇندە، ءبىر تەلەرەپورتاجدان نە قىسقا حاباردان سوڭ، كۇرت وزگەرىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. قۇبىلمالى شتاتتار اتايتىنى سودان.
جەرگىلىكتى مەديا بيىلعى سايلاۋدا اريزونا، دجوردجيا، ميچيگان، پەنسيلۆانيا جانە ۆيسكونسين شتاتتارىن سول بولجانبايتىن (بولجاۋعا كونبەيتىن) شتاتتار دەپ اتادى. وسى اتالعان ايماقتاردا ترامپ پەن حارريس اراسىندا راسىمەن كۇرەس بولدى، داۋىس سانى جاعىنان ترامپ ءسال اسىپ ءتۇستى. ال قۇبىلمالى شتاتتاردىڭ باسىم بولىگىندە تاڭداۋشىلار القاسى بار داۋىستى تولىقتاي جەڭگەن تاراپقا بەرەدى ەكەن.
ايتا كەتەيىن، كانديدات جەڭىمپاز اتانۋ ءۇشىن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە تاڭداۋشىلار القاسى ۇلەستىرەتىن جالپى 538 ەلەكتورالدى داۋىستىڭ كەم دەگەندە 270-ءىن الۋعا ءتيىس.
«ۋكرايناعا وبال جاساماسا...»
- 2024 سايلاۋىنىڭ قورىتىندىسى ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
- ءار شتات ءارتۇرلى. امەريكالىقتار – ءوز شتاتىنا، قاۋىمىنا (community) بەرىك جاندار. كەي قىزىل شتاتتاردىڭ (رەسپۋبليكاشىل) قانداي سايلاۋ بولماسىن، قىزارعان كۇيدە قالاتىنى، كوك ءتۇستى تاڭداعان (كاليفورنيا سىندى دەموكراتياشىل) شتاتتاردىڭ ءوز تاڭداۋىن ەش وزگەرتپەيتىنى سودان. سوندىقتان، ايماقتارداعى ءبىر سارىندى ءومىر وزگەرە قويماس. ءار شتاتتىڭ ءوز زاڭى، زاڭ شىعارۋ ورگاندارى، ءوز سوتى بار. مەنىڭشە، قاۋىمداستىقتار ءوز قۇندىلىقتارىنا ساي ءومىردى جالعاستىرا بەرەدى.
ال فەدەرەرالدىق كۇشى بار زاڭداردى قابىلداۋدا جاڭا سايلانعان پرەزيدەنت قانداي باتىل قادامعا بارادى نە قانداي تاۋەكەلگە بەل بۋادى، ايتۋ قيىن. ايتپاقشى، قايتا سايلانعان سەناتتا دا ، الدىن-الا قورىتىندى بويىنشا، قىزىلداردىڭ ورنى باسىم، ياعني رەسپۋبليكالىق پارتيا پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىستارىن كەدەرگىسىز قابىلدايدى دەگەن ءسوز. دونالد ترامپ ءبىر سوزىندە “سايلانعان سوڭ بار ءىسىم ماعان قارسى كامپانيا جۇرگىزگەندەرمەن بولسىن!” دەگەن. ول قىزبالىقپەن، ابايسىز ايتىلعان ءسوز بە، كىم ءبىلسىن…
بىراق، جاڭا پرەزيدەنتتىڭ ريتوريكاسىن تۇپكىلىكتى قولدامايتىن ءىرى مەديا ۇيىمدار بار. جۋرناليست رەتىندە، مەنى مەديا قاۋىمداستىقتىڭ ەندىگى جۇمىسى قىزىقتىرادى. سىرتقى ساياساتى بويىنشا پىكىر بىلدىرۋگە، سىرت باقىلاۋشى رەتىندە، قۇزىرىم جوق. بىراق، وسى سايلاۋدان كەيىن ءبىر عانا وي تىنىم بەرمەيدى. ترامپ ۋكرايناعا وبال جاساماسا بولار ەدى…
كىم كىمدى ەمدەيدى؟
- شتاتتاردىڭ 45 پرەزيدەنتى بولعان ترامپتىڭ 47 پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋىنا وراي حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنەن نە بايقادىڭىز، سول جايلى ايتىپ بەرسەڭىز.
- كەشەگى وكىنىش پەن كۇيىككە تولى (بىرقاتار سايلاۋشىلار ءۇشىن) سايلاۋ تۇنىنەن سوڭ تاڭەرتەڭ ەكى امەريكالىقتىڭ اڭگىمەسىنە كۋا بولدىم. “قايىرلى تاڭ!” دەگەن ارىپتەسىنىڭ سالەمىنە، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، جۇمىسقا كوڭىلسىز، ارەڭ باسىپ كەلە جاتقان ەگدە جاستاعى ايەل “ وسى تاڭ قايىرلى دەپ ويلايسىڭ با؟” – دەپ جاۋاپ بەردى. ىزىنشە ەكەۋىنىڭ قۇشاقتاسىپ، بىرگە قايعىرىپ تۇرعانىن كوردىم. مەن ءۇشىن وسىدان ارتىق تۇسىنىكتەمە قاجەت ەمەس.
ءبىر ۇستاز “وسى جاسىما دەيىن رەسپۋبليكالىق پارتياعا داۋىس بەردىم. ءالى دە سول ۇيىمنىڭ قۇندىلىقتارىن دۇرىس سانايمىن. بىراق، بۇل جولى داۋسىمدى دەموكرات كانديداتقا بەرەمىن” دەگەن…
ساياسي سەنىمى اقتالماعان امەريكالىقتارعا ءدال قازىر ەموتسيالىق قولداۋ قاجەت. دەمەۋگە ءزارۋ. بۇكىل سايلاۋشىنىڭ 47,5 پايىزى (كامالا حارريسكە داۋىس بەرگەندەر ۇلەسى) وسى سايلاۋدا ۇلكەن قاتەلىك بولدى دەپ سانايدى. كەشەگى جەڭىس سالتاناتىندا جاڭا سايلانعان پرەزيدەنتتىڭ “ەندى ەلدى ەمدەيمىز!” دەگەنى، مەنىڭشە، ورىنسىز ايتىلعان ءسوز بولدى…
- سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
