قازاقستان پرەزيدەنتى بريكس سامميتىنە قاتىسۋ ءۇشىن قازانعا ساپارلادى. وسى قارساڭدا قازاقستاننىڭ جاقىن ارادا بۇل ۇيىمعا قوسىلۋعا نيەتتەنبەيتىنى ايتىلدى. ەلدەگى ساراپشىلار بۇل مالىمدەمەنى ءارتۇرلى قابىلدادى. الايدا بۇل شەشىمنىڭ استارىندا نە جاتىر؟
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 22-24 قازان ارالىعىندا وتەتىن بريكس توبىنىڭ سامميتىنە قاتىسۋ ءۇشىن قازان قالاسىنا باردى. ءسامميتتىڭ سوڭعى كۇنىندە توقاەۆ وسى ۇيىمعا كىرەتىن مەملەكەتتەر كوشباسشىلارىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ءسوز سويلەيدى دەپ كۇتىلۋدە. قازاقستان پرەزيدەنتى وسى ۇيىمعا مۇشەلىككە قاتىستى ماسەلەگە نۇكتەسىن قوياتىنى بولجانۋدا. نەمىس تولقىنى – DW ارناسىنىڭ ساراپتاماسىندا وسى تۋرالى ايتىلعان.
بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىن كەزىندە رەسەي تاراپى باستاعان بولاتىن. بريكس – باستاپقىدا رەسەي، برازيليا، ءۇندىستان، قىتاي جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنان تۇراتىن بەيرەسمي مەملەكەتتەر توبى بولدى. كەيىننەن مۇنى كوپشىلىك باتىسقا قارسى بالاما رەتىندە رەتىندە قاراپ، ەكونوميكالىق ۇيىمنىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. وعان ەگيپەت، يران، ەفيوپيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى ء(باا) قوسىلدى. بريكس قاتارىنا قوسىلۋعا تاعى بىرنەشە مەملەكەت ءوتىنىم بەردى.
قازاقستان قايتەدى؟
قازان قالاسىندا سامميت باستالۋىنا ءبىر اپتا قالعاندا قازاقستاندىق TengriNews جەكە ينتەرنەت-باسىلىمىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى ءارى ءباسپاسوز حاتشىسى بەرىك ءۋاليدىڭ ءسوزى جاريالاندى. ول «قازاقستان بريكس-ءتىڭ ەۆوليۋتسياسىن قىزىعۋشىلىقپەن باقىلاپ، الەمدەگى «گەگەموندىق دەرجاۆالاردىڭ» ۇستەمدىگىنسىز ءادىل، دەموكراتيالىق ءتارتىپ ورناتۋعا باعىتتالعان كۇش-جىگەرىن قولدايدى» دەپ اتاپ ءوتتى. بىراق سول ساتتە ول پرەزيدەنت توقاەۆقا ۇسىنىستار ءتۇسىپ جاتقانىمەن، قازاقستاننىڭ بۇل ۇيىمعا قوسىلۋ ماسەلەسى ازىرگە تالقىلانىپ جاتپاعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
"قازىرگى ۋاقىتتا جانە بولجام بويىنشا بولاشاقتا قازاقستان بريكس-كە مۇشە بولۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرۋدەن باس تارتادى. بۇل شەشىمگە مۇشەلىك ماسەلەسىن قاراستىرۋدىڭ كوپ ساتىلى پروتسەسى جانە وسى بىرلەستىكتىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارىنا قاتىستى باسقا دا جايتتار اسەر ەتۋدە", - دەپ مالىمدەدى بەرىك ءۋالي. سونىمەن قاتار، ول پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بۇۇ اياسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋدى "بىرەگەي جانە بالاماسىز ۇيىم" رەتىندە ارتىق كورەتىنىن اتاپ ءوتتى.
17 قازاندا Astana Think Tank Forum-ىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار الدىندا ءسوز سويلەگەندە، قاسىم-جومارت توقاەۆ ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگى مەن ىمىراسىزدىعى جاعدايىندا بۇۇ-نىڭ بالاماسى جوق ەكەنىن اتاپ ءوتتى. "سوندىقتان ءبىز بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ عالامدىق ىنتىماقتاستىق پەن پروگرەسسكە قوزعاۋشى كۇش رەتىندە جالعىز امبەباپ ۇيىم ءرولىن تولىقتاي قولدايمىز", - دەپ اتاپ ءوتتى قازاقستان پرەزيدەنتى. سونىمەن بىرگە، ول بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ رەفورماسىنا نازار اۋدارىپ، بۇل ورگاننىڭ "شىعاتىن جولى جوق جاعدايعا" تاپ بولعانىن تاعى ءبىر مارتە ايتتى.
قازاقستانعا بريكس نە ءۇشىن كەرەك؟
بەرىك ءۋاليدىڭ قازاقستاننىڭ بريكس-كە قوسىلۋدان باس تارتقانى تۋرالى حابارلاماسىنان سوڭ پرەزيدەنتتىڭ ناقتى مالىمدەمە جاساماۋى قازاقستاندىق ساراپشىلار قاۋىمداستىعىندا ءارتۇرلى پىكىر تۋعىزدى. سەبەبى، تامىز ايىندا رەسەيلىك باق قازاقستاننىڭ، ازەربايجان، بەلارۋس جانە تۇركيانىڭ بۇل بىرلەستىككە قوسىلۋعا ءوتىنىش بەرگەنىن حابارلاعان بولاتىن. بەرىك ءۋاليدىڭ سۇحباتىنان كەيىن دە قىتاي باسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ بريكس-كە مۇشە بولۋعا مۇددەلى قازاقستاننىڭ كانديداتۋراسىن قولداعانى تۋرالى قىتايدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارى جازدى.
قازاقستان-گەرمان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياساتتانۋ پروفەسسورى رۋستام بۋرناشەۆ رەسمي استانانىڭ ەشقاشان مۇنداي مالىمدەمە جاساماعانىن، ال بەرىك ءۋاليدىڭ سوزدەرى رەسەي مەن قىتايدا قازاقستاننىڭ بريكس-كە مۇشە بولۋى ىقتيمال دەگەن اڭگىمەلەرگە بەرىلگەن العاشقى رەاكتسيا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمادى. «مۇنداي بريكس سياقتى قۇرىلىمداردىڭ داستۇرىندە ساياسي پروتسەستىڭ الدىن وراۋ، قاتىسۋشىلاردى تەك تالقىلاۋ ساتىسىندا تۇرعان شەشىمدەردى قابىلداۋعا ماجبۇرلەۋ ورىن الۋى مۇمكىن دەگەن ەلەۋلى كۇمانىم بار»، - دەيدى ساياساتتانۋشى. ول وسى ارادا وزبەكستاننىڭ ەاەو-عا قوسىلۋى تۋرالى ايتىلعانىمەن، بىراق جۇزەگە اسپاعانىن ەسكە سالدى.
DW سۇحباتتاسۋشىسى اتاپ وتكەندەي، بريكس-كە مۇشەلىك قازاقستانعا نە بەرەتىنى ءالى دە تۇسىنىكسىز.
“بۇل بىرلەستىك تولىق ماعىنادا ۇيىم ەمەس. قازىرگى كەزدە بۇل – مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرىن جانە سول كەزدەسۋلەردە قابىلداناتىن يدەولوگيالىق مالىمدەمەلەردى قامتيتىن فورۋم. بىراق بۇدان ارتىق ەشتەڭە كورىنبەيدى. ونىڭ جارعىلىق قۇجاتتارى جوق، حاتشىلىعى جوق، شتاب-پاتەرى جوق جانە وداققا مۇشە بارلىق ەلدەرگە مىندەتتى قانداي دا ءبىر شەشىمدەر جوق. ياعني، بۇل – امورفتى قۇرىلىم، وعان ساياسي تۇرعىدان قوسىلۋ ەلدىڭ يميدجىنە سوققى بەرۋى مۇمكىن", - دەپ سانايدى پروفەسسور بۋرناشەۆ. ول قازاقستاننىڭ گەوساياسي داۋىل جاعدايىندا الەمنىڭ جەتەكشى دەرجاۆالارىمەن قاقتىعىسۋدى قالامايتىن "ورتاشا مەملەكەت" يدەولوگەما جەتەگىندە جۇرگەنىن اتاپ ءوتتى.
قازاقستاننىڭ رەسمي شەشىمىن قولدايتىنداردىڭ قاتارىندا وپپوزيتسيالىق جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ بۇرىنعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ەكونوميست ايدار الىباەۆ تا بار. پروفەسسور بۋرناشەۆ سەكىلدى، ول دا بۇل ۇيىمعا مۇشە بولۋدىڭ پراكتيكالىق ءمانىن كورمەيدى. "«بۇل بريكس نە ءۇشىن كەرەك ەكەنى ءالى تولىق تۇسىنىكسىز. كوزگە كورىنەتىنى – باتىس الەمىنە قارسى تۇراتىن قانداي دا ءبىر قۇرىلىم، بىراق ناقتى ارەكەتتەرسىز. بىراق بۇۇ بار، وندا تەك ساياسي عانا ەمەس، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى دە كوتەرۋگە بولادى. بريكس قۇرامىنا كىرەتىن رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان جانە يرانمەن قازاقستاننىڭ تۇراقتى بايلانىستارى بار جانە ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستارى دامۋدا. ولاي بولسا، بريكس-كە مۇشە بولۋ ارقىلى ءوزىمىزدى ءتىپتى گيپوتەتيكالىق مىندەتتەمەلەرمەن اۋىرلاتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟»، – دەپ ايتتى ايدار الىباەۆ DW-گە بەرگەن سۇحباتىندا. ونىڭ پىكىرىنشە، ەڭ ءتيىمدىسى – ەكىجاقتى كەلىسىمدەر.
قازاقستاننىڭ بريكس-كە مۇشەلىك ماسەلەسىنە قاتىستى مۇلدەم قاراما-قارسى پىكىردى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ماعبات سپانوۆ ايتتى. DW-گە بەرگەن سۇحباتىندا ول قازاقستاننىڭ جاقىن بولاشاقتا وسى ۇيىمعا كىرۋدەن باس تارتۋى ەل باسشىلىعىنىڭ ەلەۋلى قاتەلىگى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. "مەنىڭ ءسوزىم بىرەۋلەرگە ۇناماۋى مۇمكىن، بىراق قازاقستانعا بريكس قاجەت. بىرىنشىدەن، ءبىز جاڭا ەسەپ ايىرىسۋ جۇيەسىن پايدالانا المايمىز. BRICS-pay تولەم جۇيەسى ەلدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەسەپ ايىرىسۋىن جەڭىلدەتەدى، ويتكەنى بۇل جۇيە ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن جانە التىنمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى – ءبىز قىتاي، رەسەي جانە يران اراسىندا ەڭ ۇزىن شەكارالارعا يە بولىپ تۇرمىز. مۇنى ەسكەرمەي كەتۋگە بولمايدى. ەگەر قىتاي ءوز كولىك اعىندارىن قازاقستاندى اينالىپ ءوتىپ قىلسا، نە بولادى؟ قازىرگى ۋاقىتتا مەن تەك بريكس-كە كىرۋگە بايلانىستى بۇۇ-نى ەسكە الۋمەن بايلانىستى ورىنسىز ساياساتتى عانا كورىپ وتىرمىن»، - دەدى DW-گە بەرگەن سۇحباتىندا ەكونوميكا پروفەسسورى ماعبات سپانوۆ.
رەسەي قازاقستاننىڭ شەشىمىنە قالاي اسەر ەتە الادى؟
سونىمەن قاتار، استاناعا باعىتتالعان بىرنەشە ەسكەرتۋ "قوڭىراۋلارى" بولدى. ولار، ارينە، قازاقستاننىڭ ازەربايجان مەن بەلارۋسپەن بىرگە بريكس-كە قوسىلۋدان باس تارتۋ ماسەلەسىمەن رەسمي تۇردە بايلانىستىرىلماعان. 17 قازاننان باستاپ "روسسەلحوزنادزور" "كارانتين وبەكتىلەرىنىڭ انىقتالۋىنا" بايلانىستى قازاقستاننان جۇمساق جانە قاتتى بيداي، بۇرشاق، قىزاناق، بۇرىش جانە قاربىز، زىعىر جانە كۇنباعىس تۇقىمدارىنىڭ يمپورتىنا تىيىم سالدى. 21 قازاندا ولارعا كەسىلگەن گۇلدەر مەن بۇرشىكتەر قوسىلىپ، قازاقستاننىڭ ولاردى "دوس ەمەس" نيدەرلاند، پولشا جانە بەلگيادان قايتا ەكسپورتتاۋىنا ء"ونىم قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى باقىلاۋ دەڭگەيى قامتاماسىز ەتىلمەيدى” كۇدىك كەلتىرىلدى. سونداي-اق، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا "كوپۆەكتورلى" قازاقستاندى اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن رەسەي مەن قىتاي تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلەتىن قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستان ارقىلى وتەتىن كولىك ءدالىزىن سالۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى جالعاسىپ جاتقان تالقىلار دا نازار اۋدارتادى.
وسى سەبەپتى ەكونوميكا پروفەسسورى ماعبات سپانوۆ رەسمي استانا ءوز پوزيتسياسىن جاقىن ارادا وزگەرتۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمادى. سەبەبى بۇل ونىڭ قازىرگى باسقارۋ ستيلىنە سايكەس كەلەدى.
“استانانى نۇر-سۇلتان دەپ قايتا اتاۋ جانە كەيىن قايتا استاناعا وزگەرتۋ جاعدايىندا دا سولاي بولعان ەدى. سول سياقتى اەس ماسەلەسىندە دە سولاي بولدى. 2021 جىلى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋ مودەلىن وزگەرتۋ تۋرالى جاريالانعان شەشىمدەرىنەن دە قازىر باس تارتىلدى", – دەپ اتاپ ءوتتى ماعبات سپانوۆ.
