ماڭعىستاۋ تۇرعىندارى سۋسىز قالۋى مۇمكىن. ويتكەنى كاسپي تەڭىزى قاتتى زارداپ شەگىپ جاتىر. عالىمدار الدىن الماسا، ءححى عاسىر سوڭىنا قاراي تەڭىزدىڭ قازاقستانداعى بولىگى شولگە اينالۋ قاۋپى بارىن ايتادى. بەس ەلدىڭ شەكاراسىندا جاتقان الىپ كول تارتىلا بەرسە، ۇلكەن ەكولوگيالىق اپات ونداعى تىرشىلىك پەن ەكونوميكاعا زيانىن تيگىزەدى.
كاسپي تەڭىزى – قازاقستاننان بولەك، رەسەي، ءازىربايجان، يران جانە تۇركىمەنستانمەن شەكتەسىپ جاتقان، اۋماعى شامامەن گەرمانيانىڭ جەر كولەمىمەن تەڭ، الەمدىك مۇحيتپەن بايلانىسى جوق ەڭ ءىرى تۇششى سۋ ايدىنى. الايدا سوڭعى 18 جىلدا تەڭىز دەڭگەيى 2 مەترگە تومەندەپ، جاعالاۋ سىزىعى ونداعان مىڭ شارشى مەترگە قىسقارعان.
دەرەككوز: gobaku.ru. ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
«قازگيدرومەت» رمك كاسپي تەڭىزىنىڭ گيدرومەتەورولوگيالىق زەرتتەۋلەر باسقارماسىنىڭ باسشىسى ايزات ەلتايدىڭ مالىمەتىنشە، جىل سايىن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى ايقىن بايقالادى.
«2006 جىلدان 2024 جىلعا دەيىن كاسپي تەڭىزى 2 مەترگە دەيىن تومەندەدى. ال تەڭىز دەڭگەيىنە اسەر ەتۋشى فاكتور – جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋى. كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇستىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرىسى 10 جىلدا 0,51 گرادۋستى قۇرايدى. ال ونىڭ الەمدە ماعىناسى 0,19 گرادۋس بولسا، قازاقستان بويىنشا 10 جىلدا 0,36 گرادۋس. بۇل كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇستىندەگى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋ ءۇردىسى الەمگە قاراعاندا ءۇش ەسە قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن كورسەتەدى. سونداي-اق ول كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتەدى»، – دەيدى ايزات ەلتاي.
ايزات ەلتاي. فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى
400 جىل = 45 جىل
ماڭعىستاۋلىق ەكولوگ ورىنباسار توعجانوۆ كاسپي تەڭىزىنىڭ تومەندەۋ ءۇردىسى جيىلەپ، رەكورد دەڭگەيىنە جەتكەنىن ايتادى.
«كاسپي تەڭىزىنىڭ ەڭ تومەن دەڭگەيگە ءتۇسۋى 1977 جىلى بايقالدى. الەمدىك مۇحيت دەڭگەيىنەن 29 مەترگە، ياعني ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدارداعى دەڭگەيىنەن 2 مەترگە تومەن ءتۇستى. وسىدان 1994 جىلعا دەيىن ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ، 2023 جىلعا قاراي قايتادان ەڭ تومەنگى دەڭگەيىنە كەلدى. قازىر كاسپي تەڭىزى 1977 جىلدان دا تومەن دەڭگەيدە. سوندا العاشقى كاسپي تەڭىزىنىڭ 29 مەترگە تومەندەۋىنە 400 جىل قاجەت بولعان بولسا، ەندى سول دەڭگەيدەن قايتا تۇسۋىنە 45 جىلداي عانا ۋاقىت كەتتى»، – دەيدى ەكولوگ.
ورىنباسار توعجانوۆ. فوتو: زامانبەك توقمۇراتوۆ
تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە بىرنەشە سەبەپ بار.
«كاسپيگە 130-داي وزەننەن جىلىنا 300 تەكشە/كم سۋ قۇيىلادى. ونىڭ ىشىندە ەدىل وزەنىنەن بارلىق سۋدىڭ 80 %-ى، جايىقتان 5 %-ى كەلسە، قالعانى سامۋر، سۋلاك، تەرەك، كۋرا جانە ت.ب. ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەردەن كەلەدى. تەڭىز سۋىنىڭ دەڭگەيى وسى وزەندەردەن كەلىپ قۇيىلاتىن سۋ مولشەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. وزەن سۋلارى كوپ قۇيىلعان جىلدارى تەڭىز كوتەرىلسە، از قۇيىلعان جىلدارى ازايادى. دەگەنمەن سوڭعى 150 جىلدىڭ ىشىندە ونەركاسىپتىڭ وركەندەۋىنە بايلانىستى بارلىق جەردەگى كليمات قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. بىرىنشىدەن، بۇكىل عالامدىق جىلىنۋ پروتسەسى بايقالادى. وسىنىڭ اسەرىنەن كاسپيگە كەلىپ قۇياتىن 300-دەي وزەننىڭ باسسەينىنە جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى ازايىپ بارادى. ەكىنشىدەن، جىلدىڭ ىستىق جانە جەلدى كۇندەرى كوبەيدى. بۇل كۇندەرى بۋلانۋ پروتسەسى ارتادى»، - دەيدى و.توعجانوۆ.
سونىمەن قاتار، ەكولوگتىڭ ايتۋىنشا، تەڭىزدىڭ تارتىلۋىنا وزەندەر بويىندا تۇراتىن حالىقتىڭ جىل سايىن كوبەيۋى دە اسەر ەتەدى. ادام بار جەردە ونەركاسىپ ورىندارى كوبەيەدى. اۋىل، ەگىن، مال شارۋاشىلىعى دا دامىپ، سۋدى كوپ تۇتىنادى.
«ەدىل مەن جايىقتىڭ بويىندا 12 سۋ ەلەكتر ستانتسياسى بار. بارلىعىندا دا سۋ قويمالارى كىشىگىرىم جاساندى تەڭىزگە اينالعان. مۇندا سۋ القابىنىڭ اۋماعى ۇلعايادى دا، بۋلانۋ پروتسەسى ودان دا كۇشتىرەك جۇرەدى. سالدارىنان كاسپيگە كەلەتىن سۋ مولشەرى ازايا بەرمەك. ودان بولەك، وزەن بويىندا تۇرعان حالىق سۋدى تىكەلەي تارتىپ، تۇرمىسقا پايدالانادى. ءتىپتى، وزەن بويىنان كىشىگىرم بوگەت سالىپ، جانۋارلار وسىرەدى. كەلەسى ءبىر سەبەبى، بۇل ءالى زەرتتەلمەگەن، بىراق نازار اۋدارۋعا تۇرادى: جەر جارالۋ پروتسەسى ءالى جالعاسىپ كەلەدى. جەر كوتەرىلگەن سايىن جاعالاۋ كەيىن كەتە بەرەدى. كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعى باياۋ، بىرتە-بىرتە كوتەرىلىپ كەلەدى. تەڭىز تۇبىندە ەكى ۇلكەن جانە كىشىگىرىم تاۋ جوتاسى بار. بۇل جەردە جەر سىلكىنىسى بولىپ تۇرادى. جەر سىلكىنىسى بولسا، جەر قۇرالۋ پروتسەسى دە جۇرەدى»، - دەيدى مامان.
كاسپيدىڭ تارتىلۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ – تەڭىزدىڭ لاستانۋى. يران عالىمدارىنىڭ 2021 جىلعى زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك, كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنىڭ 60%-ى لاس ەكەنى بەلگىلى بولعان. عالىمدار جاعاجايدىڭ لاستانۋ دەڭگەيىن حالىقارالىق Clean Coast Index (CCI) جانە Clean Environmental Index (CEI) قۇرالدارىمەن ولشەگەن.
ال لاستانۋعا بىردەن-ءبىر سەبەپ – مۇناي ءوندىرىسى. ەكولوگتار دەرەگىنشە, وتكەن جىلدىڭ وزىندە تەڭىزگە 100 مىڭ توننادان استام مۇناي ونىمدەرى توگىلگەن.
يتبالىق پوپۋلياتسياسى جويىلادى
تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى بىرەگەي ەكوجۇيەلەرگە جانە قونىس اۋداراتىن قۇستارعا، سونىڭ ىشىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى مۇزدا ءتولىن وسىرەتىن يتبالىققا اسەر ەتەدى. باسسەيننىڭ ەڭ تاياز سولتۇستىك بولىگىن قۇرعاتۋ يتبالىق پوپۋلياتسياسىنىڭ جويىلۋىنا اكەلەدى.
2024 جىلى 24 قازان مەن 18 قاراشا ارالىعىندا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۇپقاراعان اۋدانىندا عانا كاسپي جاعالاۋىنان 1155 يتبالىق ولەكسەسى تابىلعان. بۇل تۋرالى «جايىق-كاسپي» وڭىرارالىق باسسەيندىك بالىق شارۋاشىلىعى ينسپەكتسياسى قىزمەتكەرلەرى مالىمدەگەن ەدى. گيدروبيولوگيا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مامانى اسەل بايمۇقانوۆا تەڭىز جانۋارلارىنىڭ قىرىلۋىنىڭ ىقتيمال سەبەبى تەڭىز ورتاسىنىڭ لاستانۋى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى.
رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, كاسپي تەڭىزىندە 2000 جىلدان بەرى يتبالىقتاردىڭ جاپپاي قىرىلۋى تىركەلە باستاعان. 24 جىل بۇرىن 10 مىڭعا جۋىق ءولى يتبالىق انىقتالىپ، ولاردىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبى سوزىلمالى توكسيكوزعا بايلانىستى دەلىنگەن ەدى.
فوتو: “اق جايىق” باسىلىمىنا گيدروبيولوگيا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى ۇسىنعان
«جايىن مەن قاراكوز بالىعى جوعالدى»
ماڭعىستاۋ وبلىستىق بالىق شارۋاشىلىعى جانە اكۆامادەنيەت قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى دانيار اكىمجانوۆ تەڭىزدىڭ تارتىلۋى بالىق تۇرلەرىنىڭ جويىلۋىنا دا اسەر ەتكەنىن جەتكىزدى.
«كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى بالىق شارۋاشىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. بالىقشىلاردىڭ بۇرىن بالىق اۋلايتىن جەرىندە قازىرگى كۇنى سۋ جوق، قۇرعاپ كەتكەن. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا بەكىتىلگەن بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ 33 ۋچاسكەسى بار. سونىڭ سولتۇستىك بەتىندە ورنالاسقانىنىڭ كوبى قۇرلىقتا قالىپ قويعان. بۇرىنعى كەيبىر بالىق تۇرلەرى ماڭعىستاۋ ايماقتارىندا مۇلدە كەزدەسپەيدى. جايىن مەن قاراكوز بالىعى جوعالدى. ال كوكسەركە بالىعى ازايىپ كەتتى. ماڭعىستاۋدىڭ باتپاقاي مەن مايشاباق بالىعى تاۋسىلماسىن. ولاردىڭ جەتكىلىكتى قورى بار. بالىقشىلار سول بالىق تۇرلەرىن اۋلاۋمەن ءوز جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر»، - دەيدى دانيار اكىمجانوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى جىلدارى سۋدىڭ تومەندەۋ قارقىنى قاتتى. كەزىندە يتبالىقتار مەكەندەيتىن ارالداردا بالىقشىلار بالىق اۋلاپ، كاسىبىن جۇرگىزەتىن. سول جەر 5-6 جىل بۇرىن 2 مەترگە دەيىن تەرەڭ ەدى، ال قازىر موتورلى قايىق جۇرە المايدى، قۇرعاپ قالعان. يتبالىقتار دا مۇلدە كەزدەسپەيدى.
دانيار اكىمجانوۆ. فوتو: زامانبەك توقمۇراتوۆ
حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعىنىڭ (IUCN) مالىمەتى بويىنشا، كاسپي تەڭىزىندە كەزدەسەتىن بەكىرە تۇقىمداس بالىقتىڭ التى ءتۇرىنىڭ بەسەۋى جويىلىپ جاتىر. بۇگىندە بەكىرە تەك ارنايى فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاردا وسىرىلەدى.
اۋىز سۋ ماسەلەسى
2023 جىلدىڭ 7 ماۋسىمىندا اقتاۋ اكىمدىگى تەڭىز تارتىلىپ، سۋ دەڭگەيى قاتتى تومەندەپ، جاعالاۋدان الىستاپ جاتقانىن ايتىپ، توتەنشە جاعداي جاريالاعان. بۇل 300 مىڭان استام اقتاۋ حالقىن اۋىز سۋمەن قوسا، تەحنيالىق سۋ، جىلۋ، ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتەتىن ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگيا كومبيناتىنىڭ (ماەك) جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيدى دەگەن. دەگەنمەن، سول جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە ماەك-ءتىڭ №1 ەنەرگيا بلوگى ىستەن شىقتى. سالدارىنان ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ وبلىسىندا جارىق ءوشىپ، حالىق اۋىز سۋسىز قالدى.
ماڭعىستاۋ حالقى جاز بولسا، سۋدى ساعاتپەن الاتىنىن، كەيدە سۋ تاپشى بولاتىنىن دا ايتادى. ماماندار كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى ماەك جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرەدى دەيدى. ياعني تەڭىز سۋى الىستاسا، كانال سۋسىز قالىپ، كومبيناتتىڭ جۇمىسى توقتاپ قالماق. بۇل جونىندە انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ، ماەك باسشىلىعىنا حابارلاستىق، الايدا، مەكەمە جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ، اكىمدىككە سىلتەدى.
«كاسپيدىڭ تاعدىرى جايىقپەن تىكەلەي بايلانىستى»
كاسپيدىڭ ەڭ تايىز بولىگى تەڭىزدىڭ سولتۇستىگى اتىراۋ وبلىسىندا ورنالاسقان. مۇندا جايىقتىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسى بار. بۇل – ەكولوگيالىق تۇرعىدا زارداپ شەگىپ، كوپ لاستاناتىن ايماق.
تاجىريبەشىل ەكولوگتار قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى لاۋرا مالىكوۆانىڭ ايتۋىنشا، كاسپيدىڭ تاعدىرى جايىقپەن تىكەلەي بايلانىستى.
«كاسپي تەڭىزى جايىق وزەنى ارقىلى سۋ تولتىرىپ وتىراتىن بولعاندىقتان، ونىڭ تاعدىرى جايىق وزەنىمەن تىكەلەي بايلانىستى. وزەن باستاۋىن رەسەي تاراپىنان الادى. رەسەيدە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قانشاما سۋ قويمالارى سالىندى. ولار سۋدى وزىندە مولىراق الىپ قالۋعا تىرىسادى. 2017 جىلداردان بەرى سونىڭ كەرى سالدارى بىزگە دە ايقىن سەزىلە باستادى. ماسەلەن، 2018 جىلى جايىق وزەنىندە 100 توننادان استام بالىق قىرىلىپ قالدى. سەبەبى، ول جەردە جايىق وزەنىندەگى سۋدىڭ كولەمى ازايعان جانە وزەنگە توگىندى تاستاپ وتىرعان اتىراۋ سۋ ارناسى حلوريدتەر كونتسەنتراتسياسىن 2-3 ەسە اسىرىپ جىبەرگەن. سالدارىنان وسىنداي ەكولوگيالىق اپات بولدى. اتىراۋ سۋ ارناسىنىڭ باسشىسى سوتتا جاۋاپ بەرگەنىمەن، بۇل وزەن تىرشىلىگىنە ايتارلىقتاي زيانىن تيگىزدى»، - دەيدى ەكولوگ.
لاۋرا ماليكوۆا. فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
تەڭىز تارتىلسا، عالىمدار جاعداي جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا كەرى اسەر ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى. عالىمدار سونىمەن قاتار ساياسي شيەلەنىستىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايدى. تەڭىز جاعالاۋىنداعى مەملەكەتتەر شەكارا جانە بالىق اۋلاۋ قۇقىعى تۋرالى كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولادى.
عالىمدار پروبلەمانى شەشۋ جولدارىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ باعدارلاماسىنىڭ (يۋنەپ) قامقورلىعىمەن جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن كولدەر بويىنشا حالىقارالىق جۇمىس توبىن قۇرۋعا شاقىرادى.
«ەكونوميكا دا زەرداپ شەگەدى»
ورىنباسار توعجانوۆ تەڭىز تارتىلسا، ەكونوميكا دا زارداپ شەگەتىنىن ايتادى.
«كاسپي تەڭىزى تومەندەسە، سۋ جولى قاتىناسى تارىلا بەرەدى. كاسپيدىڭ تەرىسكەيى مەن قۇبىلاسىنىڭ ارا قاشىقتىعى – 1200 كم. تەڭىز ارقىلى رەسەي، ازەربايجان، يران جانە تۇركىمەنستاننىڭ جۇكتەرى تاسىمالدانادى. قازىر اقتاۋ پورتىندا ميللياردتاعان قارجى جۇمساپ، تەڭىز استىن تەرەڭدەتىپ جاتىر. كەمە باراتىن جولدار تايازدانا بەرگەن سوڭ، جىل سايىن تەرەڭدەتۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ كەرەك. بۇل – ءتيىمسىز. 1930 جىلمەن سالىستىرعاندا تەڭىز ايماعى 70 مىڭ شارشى شاقىرىمعا ازايىپ كەتتى. سالدارىنان تەڭىز استىنداعى تۇزدار جان-جاققا شاڭ بولىپ تارالادى»، - دەپ دابىل قاعادى ەكولوگ.
تايازدانعان تەڭىز جاعالاۋداعى ايماقتاردىڭ قۇرعاۋى مەن قۇمدى داۋىلداردىڭ جيىلەۋىنە cەبەپ بولادى. بۇل تۇرعىندار مەن جانۋارلاردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى.
كوممەرتسيالىق ەمەس ەكولوگيالىق جانە ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن Crude Accountability ۇيىمىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى كەيت ۋوتتەرس كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋى قازاقستانعا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك ەكولوگيالىق اپاتقا اكەلەتىنىن ايتادى.
«كاسپي تەڭىزى كليماتتىق رەتتەگىش قىزمەتىن اتقارادى. كليمات وزگەرگەن كەزدە، ەكوجۇيەنىڭ ءبىر بولىگى دە وزگەرەدى. ال ول كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنا سەبەپ بولادى. بۇل بۇكىل الەم ەكولوگياسىنا اسەر ەتەدى. ارال تەڭىزى تارتىلعاندا نە بولدى؟ اينالاسىندا شولەيتتەنۋ ارتتى. توكسيندى قۇمدار مىڭداعان ميلگە ۇشىپ، ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ ومىرىنە اسەر ەتىپ، ەگىن جيناۋدى قيىنداتتى. بالىق تا بولمادى. بۇل ەكونوميكانى دا، ەكولوگيانى دا وزگەرتىپ جىبەردى. مىسالى، جەل كەز كەلگەن شاڭدى وتە ۇزاق قاشىقتىققا الىپ كەتەتىنىن بىلەمىز. ماسەلەن، ەۋروپادا ساحارادان ۇشقان قۇم اۆستريا مەن گەرمانياعا جەتىپ جاتادى. ەكى اپتا بۇرىن، مەن تۇراتىن ۆيردجينيا شتاتىنا اۋىر جەل سوعىپ، تەحاس شاڭى جەرگە ءتۇستى. وسىلايشا، تەڭىز تارتىلسا، ادام دەنساۋلىعىنا دا زيانىن تيگىزىپ، الەمگە قاۋىپ اكەلەدى. سوندىقتان ءبارىمىز ءبىر-بىرىمىزبەن بايلانىستىمىز»، - دەيدى كەيت ۋوتتەرس.
كەيت ۋوتتەرس. فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى
كاسپيدى ساقتاۋ ءۇشىن قازاقستان نە ىستەپ جاتىر؟
2023 جىلى قىركۇيەكتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 78 سەسسياسىنداعى جالپى دەبات بارىسىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ كاسپي تەڭىزى قازىرگى تاڭدا ەكولوگيالىق پروبلەمالارمەن، سونىڭ ىشىندە تايازدانۋ، سۋ اعىسىنىڭ ازايۋى جانە فلورا مەن فاۋنانىڭ لاستانۋى سياقتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانىن ايتقان بولاتىن. ودان بولەك، كاسپي تەڭىزىن قۇتقارۋ ماسەلەسى ۇزاق مەرزىمدى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى قاجەت ەتەتىن ورتاق باسىمدىققا اينالۋى كەرەك دەءدى.
سول جىلدىڭ باسىندا دۇنيەجۇزىلىك بانك تە كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن زەرتتەيتىنىن حابارلادى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بيىل – 2025 جىلى بەلگىلى بولماق. HR Wallingford كومپانياسىنىڭ ماماندارى كاسپي تەڭىزى بويىنشا الدىڭعى زەرتتەۋلەردىڭ دەرەگىن، ايماقتىق كليماتتىق مودەلدەردىڭ (RCM) ناتيجەسىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن زەرتتەپ، رەلەفتىڭ تسيفرلىق جانە گيدرولوگيالىق سۋ الاپتارى مودەلىن جاسايدى.
ماڭعىستاۋ وبلىسى ەكولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ارمات جالعاسبايۇلى كاسپي تەڭىزىندە الاڭدايتىن قاۋىپ جوق ەكەنىن مالىمدەدى.
«كاسپيدەگى جانۋارلاردى، يتبالىق، قۇستاردى جانە تەڭىزدەن شىعاتىن كەمەلەردى دە باقىلاپ وتىرامىز. 5 مەملەكەت بىرىگىپ قۇرعان باعدارلامالار ىسكە اسىپ جاتىر. 2024 جىلى تامىز ايىندا 5 مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن كونفەرەنتسيا بولدى. مۇناي تاسىمالدايتىن تانكەرلەر اپات بولعان جاعدايدا، قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەگى تۋرالى تالقىلاندى. بىلتىر رەسەي تاراپىنان سۋ مول كەلىپ، باتىس قازاقستاندا جويىلىپ كەتكەن 28 كول تولىپ، ءوزىنىڭ تابيعي نورماسىنا كەلدى. وسىنداي سۋلاردىڭ كەلۋى كاسپي تەڭىزىنە كوتەرىلۋ ىقيمالدىعىن بەرەدى. قازىرگى تاڭدا كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعدايى جاقسى. ءبىز كۇندەلىكتى مونيتورينگ جۇرگىزىپ وتىرامىز. تۇپقاراعان اۋدانىنان باستاپ، كەندىرلىگە دەيىن جاعاجايداعى ماسەلەنى «قازگيدرومەت» انىقتاپ وتىرادى»، -دەدى ارمات جالعاسبايۇلى.
ارمات جالعاسبايۇلى.
فوتو: زامانبەك توقمۇراتوۆ
ال «قازگيدرومەت» رمك ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا فيليالى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان سارسەنباەۆ بولجام بويىنشا، 2050 جىلعا قاراي تەڭىز دەڭگەيى 4,5 مەترگە دەيىن تۇسەتىنىن ايتادى.
«ماڭعىستاۋ وبلىسىندا تەڭىزدەن باسقا سۋ وبەكتىسى جوق. جالعىز كاسپي تەڭىزى بار. سوندىقتان ءبىز ۇنەمى گيدرولوگيالىق باقىلاۋدى تۇراقتى جۇرگىزىپ وتىرامىز. كۇندەلىكتى 4 مەزگىل، 365 كۇن ۇزدىكسىز بارلىق باقىلاۋ بەكەتىندە ءبىر ۋاقىتتا جۇرگىزىلەدى. بارلىق مالىمەتتەر ءبىر ۋاقىتتا الىنعاندىقتان تەڭىز دەڭگەيى تۋرالى ناقتى مالىمەت تۇزۋگە بولادى. سوڭعى بەس جىلدا تەڭىز دەڭگەيى فوندىق رەجيمى 94 سانتيمەترگە تومەندەگەن. ەكى ءتۇرلى ستسەناري بويىنشا 2050 جىلعا دەيىن بولجام جاسالدى. ءبىرىنشىسى – وپتيميستىك ستسەناري – 2050 جىلعا دەيىن تەڭىز قازىرگى دەڭگەيىنەن 3 مەترگە دەيىن تومەندەيدى دەگەن بولجام. ەكىنشىسى، پەسسيميستىك ستسەناري بويىنشا 4,5 مەترگە دەيىن تۇسەتىنىن بولجاپ وتىرمىز»، - دەدى نۇرلان سارسەنباەۆ.
نۇرلان سارسەنباەۆ.
فوتو: زامانبەك توقمۇراتوۆ
تەڭىزدىڭ تومەندەۋىنە قارسى كۇرەس ءۇشىن قارجى بولىنبەگەن
ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنە حات جولداپ، تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە قارسى قانداي شارا قولدانىپ جاتقانىن سۇرادىق.
«مينيسترلىك ءوز قۇزىرەتى شەگىندە تەگەران كونۆەنتسياسى شەڭبەرىندە كاسپي ماڭى ەلدەرىمەن جۇمىس توپتارىنا قاتىسادى. بۇدان باسقا، باكۋ قالاسىنداعى سور29-دا مينيسترلىك كاسپي ماڭى ەلدەرىن كاسپي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋ سەبەپتەرىن زەرتتەۋگە شاقىردى. سونىمەن قاتار، قر سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى شەكارالاس مەملەكەتتەرمەن ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا سۋ ءبولۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقانىن اتاپ وتكەن ءجون. ال تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە قارسى كۇرەس بويىنشا بيۋدجەتتىك باعدارلاما كوزدەلمەگەن»، –دەپ جاۋاپ بەردى مينيسترلىك.
2022 جىلدىڭ قاراشا ايىندا مەملەكەت باسشىسى قازاقستاندا كاسپي تەڭىزىن زەرتتەيتىن عىلىمي ينستيتۋت قۇرۋدى ۇسىندى. ۇكىمەت 2024 جىلدىڭ قاڭتارىندا وسى جوبانى رەسمي تۇردە ماقۇلدادى، بىراق ينستيتۋت ءالى جۇمىسىن باستاعان جوق. سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى ينستيتۋتتىڭ قۇرىلىپ قويعانىن ايتتى. ال ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ەكولوگيا دەپارتامەنتى 2024 جىلى ينستيتۋتقا ارناپ، قالادان عيمارات بەرىلگەنىن، الايدا وعان بىلىكتى عالىم-ماماندار جوقتىعىن مالىمدەدى.
«ەۋرازيا» كانالىن سالۋ كەرەك»
ەكولوگ ورىنباسار توعجانوۆ كاسپي ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە كاسپي مەن ازوۆ تەڭىزىن قوساتىن كانال سالۋدى ۇسىنادى.
«1977 جىلعا دەيىن كاسپي قاتتى تومەندەي باستاعاندا كەڭەستىك عالىمدار سىبىردەگى وب وزەنىنىڭ 3000 كم-لىك كانال قازىپ، تورعاي ويپاتى ارقىلى كاسپيگە بۇرۋ جوباسىن ۇسىنعان ەدى. الايدا ءۇش مىڭ شاقىرىمعا سوزىلاتىن، جولىندا بىرنەشە رەت بيىككە كوتەرىلەتىن الىپ جوبانى سالۋعا اسا كوپ قاراجات كەرەك بولعاندىقتان ىسكە اسپاي قالدى. ودان الدىن ەكىنشى ءادىسى رەتىندە 1952 جىلى ءستاليننىڭ تالاپ ەتۋىمەن كاسپي مەن ازوۆ تەڭىزىنىڭ اراسىندا «ەۋرازيا» كانالىن قازۋدىڭ بارلىق جوباسى جاسالدى. ول «قۋما-ماناش» كانالى دەپ تە اتالدى. الايدا بۇل دا قىمبات باعالاندى. بىراق ول كانالدىڭ قاجەتتىلىگى سول، كاسپي تەڭىزىنە مۇحيت كەمەلەرى كەلە الادى. ال قازىرگى ۆولگا، دون كانالدارى ارقىلى مۇحيت كەمەلەرى مۇلدە كەلە المايدى. مىنە، سوندا كاسپي تەڭىزىنە الەمدىك مۇحيت دەڭگەيىنەن تومەن جاتقان قارا تەڭىزدىڭ سۋى كەلگەن بولار ەدى. ەڭ ءتيىمدىسى – وسى. «ەۋرازيا» كانالى قازىلماسا، كاسپي تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ وتە قيىن. سونىمەن قاتار يران پرەزيدەنتى سوڭعى ەكى سامميتتە دە كاسپي تەڭىزى مەن پارسى شىعاناعى اراسىن كانالمەن قوسۋ جونىندە ۇسىنىستار تاستادى. ەگەر بۇل جوبالار جۇزەگە اسسا، تەڭىز تولىعۋمەن قاتار، كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى تۇگەلدەي اق تەڭىز – بالتىق كانالى ارقىلى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا، جەرورتا تەڭىزى ارقىلى اتلانت مۇحيتىنا، پارسى شىعاناعى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعا الار ەدى»، - دەيدى ەكولوگ.
ازوۆ تەڭىزى مەن كاسپي تەڭىزىن قوساتىن “ەۋرازيا” كانالى. دەرەككوز: ewnc.org ينفوگرافيكا: اراي ەدىلباي
«رەسەيمەن كەلىسىمدى جاقسارتۋ كەرەك»
ەكولوگ لاۋرا ماليكوۆا كاسپي تەڭىزىنە سۋدى مولىراق جىبەرۋ ءۇشىن رەسەيمەن تىعىز كەلىسىم ورناتۋ كەرەك دەپ سانايدى.
«كاسپي تەڭىزىنە سۋدى مولىراق جىبەرۋ ءۇشىن رەسەي تاراپىمەن كەلىسىمدى جاقسارتۋ كەرەك. ودان كەيىن تەڭىزدەگى مۇناي-گاز وپەراتسيالارىن جانە كەمەلەردىڭ ءىس-ارەكەتىن مەملەكەت تاراپىنان ءجىتى قاداعالاۋ قاجەت. قر ەكولوگيالىق كودەكسىنە سايكەس، كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگى ەرەكشە قورعالاتىن ايماققا جاتادى. سەبەبى، بۇل جەردە بالىقتار كوبەيەدى، يتبالىقتار مەكەندەيدى. سوندىقتان مۇنداي جەردەن كەمەلەر، كەم دەگەندە، 1000 مەتر الىس قاشىقتا ءجۇزۋ كەرەك. ەگەر بۇل اراقاشىقتىق ساقتالماسا، تەڭىزدەگى تىرشىلىككە زيانىن تيگىزەدى. سوندىقتان ماڭعىستاۋ، اتىراۋ وبلىستارىنداعى ەكولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى. ولار كەمەمەن تەڭىزدە پاترۋلدىك جۇمىس جۇرگىزسە جاقسى بولار ەدى. سونداي-اق، شەتەلدە قولدانۋعا جارامسىز كەمەلەردى پايدالاناتىن قازاقستاندىق كومپانيالارعا توقتام بولۋى كەرەك. ەسكىرگەن، تەحنيكالىق جاعدايى ناشار كەمەلەرگە تەڭىزدە جۇزۋگە شەكتەۋ قويۋ كەرەك. كەمەنىڭ توگىندى سۋىن، قالدىقتارىن پورتتارعا تاپسىرۋدى مىندەتتەپ، زاڭمەن قاداعالاۋ قاجەت. ايتپەسە، كەي كەمەلەر تەڭىزگە توگە سالادى. ال بۇل تاعى دا ەكولوگيالىق اپاتقا الىپ كەلەدى»، - دەيدى لاۋرا ماليكوۆا.
سونىمەن قاتار، ەكولوگ سۋدى ۇنەمدەۋ ءۇشىن ءوندىرىس ورىندارىنا كارىز سۋىن تازارتۋ جۇيەسىن قولدانۋدى ۇسىنادى. ول زاڭنامالىق تالاپتاردىڭ ءجىتى ورىندالۋىن باسسەيندىك ينسپەكتسيالار قاداعالاپ، زاڭ بۇزعاندارعا ايىپپۇل سالۋ قاجەت دەگەن پىكىردە.
«ۇلكەن الپاۋىت مەكەمەلەرگە جەراستى سۋىن، وزەن-كولدەردىڭ سۋىن پايدالانۋعا رۇقسات قاعاز بەرۋدى شەكتەۋ قاجەت. ەگەر ولارعا سۋ قاجەت بولسا، سول جەردەگى ەلدى مەكەندەرگە كارىز سۋىن تازالاۋ جۇيەسىن سالۋ ارقىلى، تازالانعان سۋدى وندىرىستە پايدالانۋدى ىنتالاندىرۋ كەرەك. قازاقستان الداعى جىلدارى سۋ دەفيتسيتىنە ۇشىراۋ قاۋىپى بار ەلدەر قاتارىندا تۇر. 2030 جىلعا قاراي سۋ دەفيتسيتى ءورشۋى مۇمكىن. سوندىقتان وسى تۇستا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇيەلى شەشىمدەر قابىلدانۋى ۇلكەن ماڭىزعا يە»، – دەيدى ەكولوگ.
جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، مۇناي ءوندىرىسى كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگياسىنا قاۋىپ توندىرەدى. بيىل قاڭتاردا «تەڭىزشەۆرويل» جشس «تەڭىز» كەن ورنىندا مۇناي ءوندىرۋدى كەڭەيتۋ جوسپارىن حابارلادى. قازاقستان 2024 جىلى 68,6 ملن توننا مۇناي ەكسپورتتاسا، 2025 جىلى 70,5 ملن توننا ەكسپورتتاماق.
Crude Accountability ۇيىمىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى كەيت ۋوتتەرس كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىنىڭ الدىن الۋعا مۇناي مەن گاز كومپانيالارى سالعىرت قاراماۋ كەرەگىن ايتادى.
«ەڭ باستىسى – قولدا باردى قورعاۋ كەرەك. تەڭىزدى ءارى قاراي لاستانۋدان ساقتاۋ قاجەت. مۇناي مەن گاز كومپانيالارىنىڭ قورشاعان ورتاعا، سونداي-اق ونىڭ نازىك ەكوجۇيەسىنە دەگەن سالعىرت كوزقاراسىن وزگەرتۋ ماڭىزدى. اسىرەسە، قازاقستانداعى كاسپيدىڭ سولتۇستىگىندەگى جانە تۇركىمەنستان مەن ازەربايجان جاعالاۋلارىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان تەڭىزاستى قازبا جۇمىستارى تەڭىز ءۇشىن دە، وندا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلار ءۇشىن دە، كاسپيدەن كۇنكورىس تاباتىن ادامدار ءۇشىن دە وتە قاۋىپتى. سوندىقتان مۇناي مەن گاز يگەرۋدىڭ سالدارىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك»، - دەيدى ساراپشى.
حالىقارالىق تاجىريبە نە دەيدى؟
الەمدە تارتىلىپ قالعان وزەن-كولدەرىن تولىقتاي قالپىنا كەلتىرگەن ەل جوق. دەگەنمەن سۋ رەسۋرستارىن جۇيەلى پايدالانۋ ارقىلى قۇرعاقشىلىقتى بولدىرماي، سۋ دەڭگەيىن ءبىر قالىپتا ۇستاپ تۇرعان ەلدەر كەزدەسەدى. ماسەلەن، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدا وزىق ادىستەرمەن تانىمال ەل – يزرايل. سۋدى تۇششىلاندىرۋ، ءتيىمدى سۋارۋدى جانە اعىندى سۋلاردى قايتا پايدالانۋ تەحنولوگيالارىن قولدانادى. اعىندى جانە كارىز سۋلارىن اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن قايتا پايدالانۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن، بۇل سۋ قويمالارىنا تۇسەتىن سالماقتى ازايتادى جانە سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەلدىڭ 80%-ى وزەندەر مەن سۋ قويمالارىنان الىنعان سۋدى قايتا وڭدەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ونەركاسىپتە جانە تۇرمىستىق قاجەتتىلىككە پايدالانادى. بۇل سۋ تاپشىلىعى بار ايماقتاردا وتە ماڭىزدى.
يزرايل ءشولدى دە سۋارىپ وتىر. تازارتۋ قوندىرعىلارىنان وتكىزىلگەن، ياعني «شافدان» زاۋىتىنان الىنعان سۋ ارنايى قۇبىرلار ارقىلى نەگەۆكە، جىلىجايلاردى سۋارۋعا جەتكىزىلەدى. نەگەۆ ءشولىنىڭ تەحنيكالىق سۋىنىڭ 70%-ى «شافداننان» الىنادى. سۋدان ورگانيكالىق زاتتار سۇرىپتالىپ، تىڭايتقىش رەتىندە پايدالانىلادى.
يزرايل تۇششى سۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى دە ءتيىمدى شەشىپ، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋدا يننوۆاتسيالىق ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، سۋ قويمالارىنىڭ تايازدانۋىنىڭ الدىن الۋدا ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن. يزرايلدە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سورەك تۇششىلاندىرۋ زاۋىتى بار.
يزرايلدەگى اعىندى سۋدى تازارتۋ قۇرىلعىسى. فوتو: NIPhoto
20 عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا اقش-تا ۇلكەن كولدەر، ياعني گۋرون مەن ميچيگان كولدەرىنىڭ سۋ دەڭگەيى تومەندەدى. بيلىك تابيعات وزدىگىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى جۇمىستارىنان جانە ونەركاسىپتىك وندىرىستەن تۋىنداعان جۇكتەمەنى كوتەرەدى دەپ ويلادى. الايدا تابيعات مۇنى كوتەرە المادى، كولدەر بىرنەشە مەتر تەرەڭدىكتەگى ءمولدىر سۋىنان تۇنباعا اينالدى.
نەگىزىنەن، بۇل ماسەلە اۋىلشارۋاشىلىق القاپتارىنان اعىپ كەلگەن فوسفور مەن ازوتتىڭ مولشەرىنەن بولدى. سودان كەيىن اقش كولدەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلداپ، ونى 15 جىل بويى جۇزەگە اسىرعاننان كەيىن عانا جاعداي قالىپقا كەلدى.
ايتپەسە، گۋرون مەن ميچيگاننىڭ جاعاسىندا تۇرۋ مۇمكىن بولماعان. ويتكەنى، تسيانوباكتەريالار جارىلىسى ءتارىزدى جاعىمسىز ءيىس تاراعان.
گۋرون مەن ميچيگان كولدەرىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن اقش بىرنەشە ماڭىزدى شارا قابىلدادى. بۇل شارالاردىڭ نەگىزگى بولىگى «ۇلكەن كولدەردى ەكولوگيالىق ساۋىقتىرۋ باعدارلاماسى» (Great Lakes Water Quality Agreement) اياسىندا جۇزەگە اسىرىلدى. باعدارلاما 1972 جىلى كانادا مەن اقش ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە باستالعان بولاتىن.
باعدارلاما اياسىندا، سۋ كوزدەرىنىڭ لاستانۋىن ازايتۋ ماقساتىندا فوسفور مەن ازوت دەڭگەيىن باقىلاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى شارالار ەنگىزىلدى. اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتەن شىعاتىن لاستاۋشى زاتتار، اسىرەسە تىڭايتقىشتار مەن پەستيتسيدتەر، كولدەرگە تىكەلەي اعىپ كەتەتىن، ولاردىڭ كولەمىن ازايتۋ ءۇشىن ارنايى تازارتۋ قوندىرعىلارى مەن جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزىلدى.
سونىمەن قاتار، تسيانوباكتەريالاردىڭ كوبەيۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلدى. جەرگىلىكتى فلورا مەن فاۋناعا، سونداي-اق سۋ جانۋارلارىنا زيان كەلتىرەتىن حيميالىق زاتتاردى جويۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
ودان بولەك، سۋ تازارتۋ جۇيەلەرى جاڭارتىلىپ، اۋىلشارۋاشىلىق جانە تۇرمىستىق اعىندى سۋلاردى ءتيىمدى تۇردە تازارتۋ ءۇشىن جاڭا ادىستەر ەنگىزىلدى.
شەشىم قانداي؟
- كاسپي مەن ازوۆ تەڭىزىن قوساتىن «ەۋرازيا» كانالىن سالۋ. بۇل ارقىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيىن ۇلعايتۋعا بولادى. سونداي-اق، قازاقستانمەن قوسا، بەس مەملەكەت ءۇشىن اتلانت مۇحيتىنا شىعاتىن مۇمكىندىك تۋادى. تەڭىز پورتتارى ارقىلى جۇك تاسىمالداۋ ەكى ەسەگە ارتادى.
- شەكارالاس بەس ەلگە ورتاق، زالالدى ازايتۋدىڭ ىقتيمال شارالارىن قابىلدايتىن مەملەكەتارالىق مونيتورينگ ورتالىعىن قۇرۋ. بەس مەملەكەتكە ورتاق كاسپي تەڭىزىنىڭ تاياز تارتۋ سەبەبىن، ونىڭ سالدارىن زەرتتەپ، زالالدى ازايتۋدىڭ ىقتيمال شارالارىن ورتاق تۇردە قۇرىپ، مەملەكەتتەر تىعىز بايلانىستا وتىرۋ قاجەت. اتالعان ورتالىق تەڭىزدى پايدالاناتىن ءاربىر ەلدىڭ سۋدى قالاي لاستاپ جاتقانىن حابارلاپ، تەڭىزدە بولىپ جاتقان پروتسەستەرمەن ءبولىسىپ وتىرادى.
- جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ. جەل، كۇن ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ ارقىلى پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلۋىن ازايتىپ، كليماتتىق وزگەرىستەردى باياۋلاتۋعا بولادى. بۇل تەڭىز دەڭگەيىنىڭ تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتەدى. ماسەلەن, دانيا 2020 جىلى جەل ەنەرگەتيكاسىنان 15,7 تۆت·ساع ەلەكتر قۋاتىن ءوندىردى. بۇل ەلدەگى جالپى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 50%-دان استامى جەل ەنەرگياسىنان الىنعان. دانيا 2030 جىلعا دەيىن 100% جاڭارتىلاتىن ەنەرگياعا كوشۋ جوسپارلارىن بەلگىلەگەن. سونداي-اق، ەلدە تەڭىزدەگى جەل ەنەرگەتيكاسى جوبالارى جاعالاۋدى قورعاۋعا كومەكتەسەدى. بۇل جوبالار كومىرقىشقىل گازىنىڭ شىعارىندىلارىن ازايتۋعا، كليماتتىڭ وزگەرۋىن باياۋلاتۋعا جانە سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا ىقپال ەتەدى. ال نيدەرلاندى تەڭىز دەڭگەيىن باقىلاۋعا ارنالعان جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. سولاردىڭ ءبىرى — تۇزدى سۋمەن جۇمىس ىستەيتىن جەل تۋربينالارى، بۇل ەكوسيستەمانى قورعايدى ءارى ەنەرگيا وندىرەدى.
- كاسپي سۋىن ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارمەن لاستاۋ جونىندەگى شارالاردى قاتاڭداتۋ قاجەت. تەڭىزگە مۇناي وندىرىسىنەن اعىندىلاردىڭ توگىلمەۋىن قاداعالاپ، كەمەلەردىڭ بالىق كوبەيىپ، يتبالىق مەكەندەيتىن جەرلەردەن جۇرمەۋىن باقىلاۋ كەرەك. ەگەر تالاپ ورىندالماسا، قاتاڭ شارا قولدانۋ ماڭىزدى.
- كاسپي تەڭىزىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋدى اياقتاپ، بىلىكتى مامانداردى تارتۋ قاجەت. كاسپيدىڭ شەكاراسىندا جاتقان بەس مەملەكەتتىڭ تورتەۋىندە تەڭىزدى زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. تەك قازاقستان قۇرۋدى 2022 جىلى پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن عانا قولعا الدى. جوعارىدا اتالعانداي، عىلىمي-ينستيتۋت قۇرىلدى، دەگەنمەن بىلىكتى ماماندار تاپشى. وسى تۇرعىدا ەلىمىزدىڭ ۇزدىك تۇلەكتەرىن، ماماندارىن شەتەلمەن تاجىريبە الماسۋعا جىبەرىپ، ينستيتۋت جۇمىسىن قولعا الۋ قاجەت.
- اعىندى سۋدى قايتا پايدالانۋ تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، يزرايل ەلىنىڭ اعىندى سۋدى تازارتۋ جانە ونى تۇرمىستا قولدانۋ تاجىريبەسى ارقىلى ەلدەگى وزەن-كولدەر سۋى مەن جەر استى سۋلارىن ۇنەمدەۋگە بولادى. بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ (فاو) مالىمەتتەرىنە سايكەس, 2022 جىلى قازاقستانداعى سۋ رەسۋرستارىنا تۇسەتىن جۇكتەمە دەڭگەيى 34,6%-عا جەتتى، بۇل – سۋ تاپشىلىعىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى.
ساراپشىلار سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋ، يرريگاتسيالىق جۇيەلەردەگى جوعالتۋلاردىڭ جوعارى بولۋى جانە ترانسشەكارالىق سۋ اعىندارىنا تاۋەلدىلىك ماسەلەلەرىن نەگىزگى قاۋىپ رەتىندە اتادى. سوندىقتان اعىندى سۋدى تازارتىپ قولدانۋ – ءتيىمدى شەشىم.
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
بۇل ماتەريال شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا Solutions Journalism Lab ءىى جوباسى اياسىندا دايىندالعانجانە سپيكەرلەر مەن اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىن ءبىلدىرەدى.
