Mańǵystaý turǵyndary sýsyz qalýy múmkin. Óıtkeni Kaspıı teńizi qatty zardap shegip jatyr. Ǵalymdar aldyn almasa, HHI ǵasyr sońyna qaraı teńizdiń Qazaqstandaǵy bóligi shólge aınalý qaýpi baryn aıtady. Bes eldiń shekarasynda jatqan alyp kól tartyla berse, úlken ekologııalyq apat ondaǵy tirshilik pen ekonomıkaǵa zııanyn tıgizedi.
Kaspıı teńizi – Qazaqstannan bólek, Reseı, Ázirbaıjan, Iran jáne Túrkimenstanmen shektesip jatqan, aýmaǵy shamamen Germanııanyń jer kólemimen teń, álemdik muhıtpen baılanysy joq eń iri tuy sý aıdyny. Alaıda sońǵy 18 jylda teńiz deńgeıi 2 metrge tómendep, jaǵalaý syzyǵy ondaǵan myń sharshy metrge qysqarǵan.
Derekkóz: gobaku.ru. Infografıka: Araı Edilbaı
«Qazgıdromet» RMK Kaspıı teńiziniń gıdrometeorologııalyq zertteýler basqarmasynyń basshysy Aızat Eltaıdyń málimetinshe, jyl saıyn teńiz deńgeıiniń tómendeýi aıqyn baıqalady.
«2006 jyldan 2024 jylǵa deıin Kaspıı teńizi 2 metrge deıin tómendedi. Al teńiz deńgeıine áser etýshi faktor – jahandyq klımattyń ózgerýi. Kaspıı teńiziniń ústindegi aýa temperatýrasynyń ózgerisi 10 jylda 0,51 gradýsty quraıdy. Al onyń álemde maǵynasy 0,19 gradýs bolsa, Qazaqstan boıynsha 10 jylda 0,36 gradýs. Bul Kaspıı teńiziniń ústindegi aýa temperatýrasynyń ózgerý úrdisi álemge qaraǵanda úsh ese qarqyndy júrip jatqanyn kórsetedi. Sondaı-aq ol Kaspıı teńiziniń sý deńgeıiniń ózgerýine yqpal etedi», – deıdi Aızat Eltaı.
Aızat Eltaı. Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan alyndy
400 JYL = 45 JYL
Mańǵystaýlyq ekolog Orynbasar Toǵjanov Kaspıı teńiziniń tómendeý úrdisi jıilep, rekord deńgeıine jetkenin aıtady.
«Kaspıı teńiziniń eń tómen deńgeıge túsýi 1977 jyly baıqaldy. Álemdik muhıt deńgeıinen 29 metrge, ıaǵnı óziniń uzaq jyldardaǵy deńgeıinen 2 metrge tómen tústi. Osydan 1994 jylǵa deıin bir túsip, bir kóterilip, 2023 jylǵa qaraı qaıtadan eń tómengi deńgeıine keldi. Qazir Kaspıı teńizi 1977 jyldan da tómen deńgeıde. Sonda alǵashqy Kaspıı teńiziniń 29 metrge tómendeýine 400 jyl qajet bolǵan bolsa, endi sol deńgeıden qaıta túsýine 45 jyldaı ǵana ýaqyt ketti», – deıdi ekolog.
Orynbasar Toǵjanov. Foto: Zamanbek Toqmuratov
Teńiz deńgeıiniń tómendeýine birneshe sebep bar.
«Kaspııge 130-daı ózennen jylyna 300 tekshe/km sý quıylady. Onyń ishinde Edil ózeninen barlyq sýdyń 80 %-y, Jaıyqtan 5 %-y kelse, qalǵany Samýr, Sýlak, Terek, Kýra jáne t.b. úlkendi-kishili ózenderden keledi. Teńiz sýynyń deńgeıi osy ózenderden kelip quıylatyn sý mólsherine tikeleı baılanysty. Ózen sýlary kóp quıylǵan jyldary teńiz kóterilse, az quıylǵan jyldary azaıady. Degenmen sońǵy 150 jyldyń ishinde ónerkásiptiń órkendeýine baılanysty barlyq jerdegi klımat qatty ózgeriske ushyrady. Birinshiden, búkil ǵalamdyq jylyný proesi baıqalady. Osynyń áserinen Kaspııge kelip quıatyn 300-deı ózenniń basseınine jaýyn-shashynnyń mólsheri azaıyp barady. Ekinshiden, jyldyń ystyq jáne jeldi kúnderi kóbeıdi. Bul kúnderi býlaný proesi artady», - deıdi O.Toǵjanov.
Sonymen qatar, ekologtyń aıtýynsha, teńizdiń tartylýyna ózender boıynda turatyn halyqtyń jyl saıyn kóbeıýi de áser etedi. Adam bar jerde ónerkásip oryndary kóbeıedi. Aýyl, egin, mal sharýashylyǵy da damyp, sýdy kóp tutynady.
«Edil men Jaıyqtyń boıynda 12 sý elektr stanııasy bar. Barlyǵynda da sý qoımalary kishigirim jasandy teńizge aınalǵan. Munda sý alqabynyń aýmaǵy ulǵaıady da, býlaný proesi odan da kúshtirek júredi. Saldarynan Kaspııge keletin sý mólsheri azaıa bermek. Odan bólek, ózen boıynda turǵan halyq sýdy tikeleı tartyp, turmysqa paıdalanady. Tipti, ózen boıynan kishigirm bóget salyp, janýarlar ósiredi. Kelesi bir sebebi, bul áli zerttelmegen, biraq nazar aýdarýǵa turady: jer jaralý proesi áli jalǵasyp keledi. Jer kóterilgen saıyn jaǵalaý keıin kete beredi. Kaspıı teńiziniń soltústik jaǵy baıaý, birte-birte kóterilip keledi. Teńiz túbinde eki úlken jáne kishigirim taý jotasy bar. Bul jerde jer silkinisi bolyp turady. Jer silkinisi bolsa, jer quralý proesi de júredi», - deıdi maman.
Kaspııdiń tartylýyna taǵy bir sebep – teńizdiń lastanýy. Iran ǵalymdarynyń 2021 jylǵy zertteýine súıensek, Kaspıı teńizi jaǵalaýynyń 60%-y las ekeni belgili bolǵan. Ǵalymdar jaǵajaıdyń lastaný deńgeıin halyqaralyq Clean Coast Index (CCI) jáne Clean Environmental Index (CEI) quraldarymen ólshegen.
Al lastanýǵa birden-bir sebep – munaı óndirisi. Ekologtar dereginshe, ótken jyldyń ózinde teńizge 100 myń tonnadan astam munaı ónimderi tógilgen.
ITBALYQ POPÝLIaIIaSY JOIYLADY
Teńiz deńgeıiniń tómendeýi biregeı ekojúıelerge jáne qonys aýdaratyn qustarǵa, sonyń ishinde Kaspıı teńiziniń soltústigindegi muzda tólin ósiretin ıtbalyqqa áser etedi. Basseınniń eń taıaz soltústik bóligin qurǵatý ıtbalyq popýlıaııasynyń joıylýyna ákeledi.
2024 jyly 24 qazan men 18 qarasha aralyǵynda Mańǵystaý oblysynyń Túpqaraǵan aýdanynda ǵana Kaspıı jaǵalaýynan 1155 ıtbalyq óleksesi tabylǵan. Bul týraly «Jaıyq-Kaspıı» óńiraralyq basseındik balyq sharýashylyǵy ınspekııasy qyzmetkerleri málimdegen edi. Gıdrobıologııa jáne ekologııa ınstıtýtynyń mamany Ásel Baımuqanova teńiz janýarlarynyń qyrylýynyń yqtımal sebebi teńiz ortasynyń lastanýy bolýy múmkin dep esepteıdi.
Resmı derekterge súıensek, Kaspıı teńizinde 2000 jyldan beri ıtbalyqtardyń jappaı qyrylýy tirkele bastaǵan. 24 jyl buryn 10 myńǵa jýyq óli ıtbalyq anyqtalyp, olardyń óliminiń sebebi sozylmaly toksıkozǵa baılanysty delingen edi.
Foto: “Aq Jaıyq” basylymyna Gıdrobıologııa jáne ekologııa ınstıtýty usynǵan
«JAIYN MEN QARAKÓZ BALYǴY JOǴALDY»
Mańǵystaý oblystyq Balyq sharýashylyǵy jáne akvamádenıet qaýymdastyǵynyń basshysy Danııar Ákimjanov teńizdiń tartylýy balyq túrleriniń joıylýyna da áser etkenin jetkizdi.
«Kaspıı teńiziniń tartylýy balyq sharýashylyǵyna keri áserin tıgizip otyr. Balyqshylardyń buryn balyq aýlaıtyn jerinde qazirgi kúni sý joq, qurǵap ketken. Mańǵystaý oblysynda bekitilgen balyq sharýashylyǵynyń 33 ýchaskesi bar. Sonyń soltústik betinde ornalasqanynyń kóbi qurlyqta qalyp qoıǵan. Burynǵy keıbir balyq túrleri Mańǵystaý aımaqtarynda múlde kezdespeıdi. Jaıyn men qarakóz balyǵy joǵaldy. Al kókserke balyǵy azaıyp ketti. Mańǵystaýdyń batpaqaı men maıshabaq balyǵy taýsylmasyn. Olardyń jetkilikti qory bar. Balyqshylar sol balyq túrlerin aýlaýmen óz jumysyn júrgizip jatyr», - deıdi Danııar Ákimjanov.
Onyń aıtýynsha, keıingi jyldary sýdyń tómendeý qarqyny qatty. Kezinde ıtbalyqtar mekendeıtin araldarda balyqshylar balyq aýlap, kásibin júrgizetin. Sol jer 5-6 jyl buryn 2 metrge deıin tereń edi, al qazir motorly qaıyq júre almaıdy, qurǵap qalǵan. Itbalyqtar da múlde kezdespeıdi.
Danııar Ákimjanov. Foto: Zamanbek Toqmuratov
Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń (IUCN) málimeti boıynsha, Kaspıı teńizinde kezdesetin bekire tuqymdas balyqtyń alty túriniń beseýi joıylyp jatyr. Búginde bekire tek arnaıy fermerlik sharýashylyqtarda ósiriledi.
AÝYZ SÝ MÁSELESI
2023 jyldyń 7 maýsymynda Aqtaý ákimdigi teńiz tartylyp, sý deńgeıi qatty tómendep, jaǵalaýdan alystap jatqanyn aıtyp, tótenshe jaǵdaı jarııalaǵan. Bul 300 myńan astam Aqtaý halqyn aýyz sýmen qosa, tehnıalyq sý, jylý, elektr qýatymen qamtamasyz etetin Mańǵystaý atom energııa kombınatynyń (MAEK) jumysyna kedergi keltirmeıdi degen. Degenmen, sol jyldyń 3 shildesinde MAEK-tiń №1 energııa blogy isten shyqty. Saldarynan Mańǵystaý men Atyraý oblysynda jaryq óship, halyq aýyz sýsyz qaldy.
Mańǵystaý halqy jaz bolsa, sýdy saǵatpen alatynyn, keıde sý tapshy bolatynyn da aıtady. Mamandar Kaspıı teńiziniń tartylýy MAEK jumysyna kedergi keltiredi deıdi. Iaǵnı teńiz sýy alystasa, kanal sýsyz qalyp, kombınattyń jumysy toqtap qalmaq. Bul jóninde anyq-qanyǵyn bilmek bolyp, MAEK basshylyǵyna habarlastyq, alaıda, mekeme jaýap berýden bas tartyp, ákimdikke siltedi.
«KASPIDIŃ TAǴDYRY JAIYQPEN TIKELEI BAILANYSTY»
Kaspııdiń eń taıyz bóligi teńizdiń soltústigi Atyraý oblysynda ornalasqan. Munda Jaıyqtyń teńizge quıar saǵasy bar. Bul – ekologııalyq turǵyda zardap shegip, kóp lastanatyn aımaq.
Tájirıbeshil ekologtar qaýymdastyǵynyń jetekshisi Laýra Málikovanyń aıtýynsha, Kaspııdiń taǵdyry Jaıyqpen tikeleı baılanysty.
«Kaspıı teńizi Jaıyq ózeni arqyly sý toltyryp otyratyn bolǵandyqtan, onyń taǵdyry Jaıyq ózenimen tikeleı baılanysty. Ózen bastaýyn Reseı tarapynan alady. Reseıde táýelsizdik jyldarynda qanshama sý qoımalary salyndy. Olar sýdy ózinde molyraq alyp qalýǵa tyrysady. 2017 jyldardan beri sonyń keri saldary bizge de aıqyn sezile bastady. Máselen, 2018 jyly Jaıyq ózeninde 100 tonnadan astam balyq qyrylyp qaldy. Sebebi, ol jerde Jaıyq ózenindegi sýdyń kólemi azaıǵan jáne ózenge tógindi tastap otyrǵan Atyraý sý arnasy hlorıdter konentraııasyn 2-3 ese asyryp jibergen. Saldarynan osyndaı ekologııalyq apat boldy. Atyraý sý arnasynyń basshysy sotta jaýap bergenimen, bul ózen tirshiligine aıtarlyqtaı zııanyn tıgizdi», - deıdi ekolog.
Laýra Malıkova. Foto: Spıkerdiń jeke muraǵatynan
Teńiz tartylsa, ǵalymdar jaǵdaı jergilikti turǵyndarǵa da keri áser etedi dep esepteıdi. Ǵalymdar sonymen qatar saıası shıelenistiń bolý múmkindigin joqqa shyǵarmaıdy. Teńiz jaǵalaýyndaǵy memleketter shekara jáne balyq aýlaý quqyǵy týraly kelisimderdi qaıta qaraýǵa májbúr bolady.
Ǵalymdar problemany sheshý joldaryn úılestirý úshin Birikken ulttar uıymynyń Qorshaǵan ortany qorǵaý baǵdarlamasynyń (IýNEP) qamqorlyǵymen joıylyp ketý qaýpi tóngen kólder boıynsha halyqaralyq jumys tobyn qurýǵa shaqyrady.
«EKONOMIKA DA ZERDAP ShEGEDI»
Orynbasar Toǵjanov teńiz tartylsa, ekonomıka da zardap shegetinin aıtady.
«Kaspıı teńizi tómendese, sý joly qatynasy taryla beredi. Kaspııdiń teriskeıi men qubylasynyń ara qashyqtyǵy – 1200 km. Teńiz arqyly Reseı, Ázerbaıjan, Iran jáne Túrkimenstannyń júkteri tasymaldanady. Qazir Aqtaý portynda mıllıardtaǵan qarjy jumsap, teńiz astyn tereńdetip jatyr. Keme baratyn joldar taıazdana bergen soń, jyl saıyn tereńdetý jumysyn júrgizý kerek. Bul – tıimsiz. 1930 jylmen salystyrǵanda teńiz aımaǵy 70 myń sharshy shaqyrymǵa azaıyp ketti. Saldarynan teńiz astyndaǵy tuzdar jan-jaqqa shań bolyp taralady», - dep dabyl qaǵady ekolog.
Taıazdanǵan teńiz jaǵalaýdaǵy aımaqtardyń qurǵaýy men qumdy daýyldardyń jıileýine cebep bolady. Bul turǵyndar men janýarlardyń densaýlyǵyna keri áserin tıgizbeı qoımaıdy.
Kommerııalyq emes ekologııalyq jáne adam quqyqtaryn qorǵaıtyn Crude Accountability uıymynyń atqarýshy dırektory Keıt Ýotters Kaspıı teńiziniń tartylýy Qazaqstanǵa ǵana emes, búkil álemdik ekologııalyq apatqa ákeletinin aıtady.
«Kaspıı teńizi klımattyq rettegish qyzmetin atqarady. Klımat ózgergen kezde, ekojúıeniń bir bóligi de ózgeredi. Al ol Kaspıı teńiziniń tartylýyna sebep bolady. Bul búkil álem ekologııasyna áser etedi. Aral teńizi tartylǵanda ne boldy? Aınalasynda shóleıttený artty. Toksındi qumdar myńdaǵan mılge ushyp, adamdar men janýarlardyń ómirine áser etip, egin jınaýdy qıyndatty. Balyq ta bolmady. Bul ekonomıkany da, ekologııany da ózgertip jiberdi. Mysaly, jel kez kelgen shańdy óte uzaq qashyqtyqqa alyp ketetinin bilemiz. Máselen, Eýropada Saharadan ushqan qum Avstrııa men Germanııaǵa jetip jatady. Eki apta buryn, men turatyn Vırdjınııa shtatyna aýyr jel soǵyp, Tehas shańy jerge tústi. Osylaısha, teńiz tartylsa, adam densaýlyǵyna da zııanyn tıgizip, álemge qaýip ákeledi. Sondyqtan bárimiz bir-birimizben baılanystymyz», - deıdi Keıt Ýotters.
Keıt Ýotters. Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan alyndy
KASPIIDI SAQTAÝ ÚShIN QAZAQSTAN NE ISTEP JATYR?
2023 jyly qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasynyń 78 sessııasyndaǵy jalpy debat barysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Kaspıı teńizi qazirgi tańda ekologııalyq problemalarmen, sonyń ishinde taıazdaný, sý aǵysynyń azaıýy jáne flora men faýnanyń lastanýy sııaqty máselelermen betpe-bet kelip otyrǵanyn aıtqan bolatyn. Odan bólek, Kaspıı teńizin qutqarý máselesi uzaq merzimdi halyqaralyq yntymaqtastyqty qajet etetin ortaq basymdyqqa aınalýy kerek dedi.
Sol jyldyń basynda Dúnıejúzilik bank te Kaspıı teńiziniń sý deńgeıiniń tómendeýin zertteıtinin habarlady. Zertteý nátıjeleri bıyl – 2025 jyly belgili bolmaq. HR Wallingford kompanııasynyń mamandary Kaspıı teńizi boıynsha aldyńǵy zertteýlerdiń deregin, aımaqtyq klımattyq modelderdiń (RCM) nátıjesin kezeń-kezeńimen zerttep, releftiń ıfrlyq jáne gıdrologııalyq sý alaptary modelin jasaıdy.
Mańǵystaý oblysy ekologııa departamentiniń basshysy Armat Jalǵasbaıuly Kaspıı teńizinde alańdaıtyn qaýip joq ekenin málimdedi.
«Kaspııdegi janýarlardy, ıtbalyq, qustardy jáne teńizden shyǵatyn kemelerdi de baqylap otyramyz. 5 memleket birigip qurǵan baǵdarlamalar iske asyp jatyr. 2024 jyly tamyz aıynda 5 memlekettiń qatysýymen úlken konferenııa boldy. Munaı tasymaldaıtyn tankerler apat bolǵan jaǵdaıda, qalaı áreket etý keregi týraly talqylandy. Byltyr Reseı tarapynan sý mol kelip, Batys Qazaqstanda joıylyp ketken 28 kól tolyp, óziniń tabıǵı normasyna keldi. Osyndaı sýlardyń kelýi Kaspıı teńizine kóterilý yqımaldyǵyn beredi. Qazirgi tańda Kaspıı teńiziniń jaǵdaıy jaqsy. Biz kúndelikti monıtorıng júrgizip otyramyz. Túpqaraǵan aýdanynan bastap, Kendirlige deıin jaǵajaıdaǵy máseleni «Qazgıdromet» anyqtap otyrady», -dedi Armat Jalǵasbaıuly.
Armat Jalǵasbaıuly.
Foto: Zamanbek Toqmuratov
Al «Qazgıdromet» RMK Mańǵystaý oblysy boıynsha fılıaly dırektorynyń orynbasary Nurlan Sársenbaev boljam boıynsha, 2050 jylǵa qaraı teńiz deńgeıi 4,5 metrge deıin túsetinin aıtady.
«Mańǵystaý oblysynda teńizden basqa sý obektisi joq. Jalǵyz Kaspıı teńizi bar. Sondyqtan biz únemi gıdrologııalyq baqylaýdy turaqty júrgizip otyramyz. Kúndelikti 4 mezgil, 365 kún úzdiksiz barlyq baqylaý beketinde bir ýaqytta júrgiziledi. Barlyq málimetter bir ýaqytta alynǵandyqtan teńiz deńgeıi týraly naqty málimet túzýge bolady. Sońǵy bes jylda teńiz deńgeıi fondyq rejımi 94 santımetrge tómendegen. Eki túrli senarıı boıynsha 2050 jylǵa deıin boljam jasaldy. Birinshisi – optımıstik senarıı – 2050 jylǵa deıin teńiz qazirgi deńgeıinen 3 metrge deıin tómendeıdi degen boljam. Ekinshisi, pessımıstik senarıı boıynsha 4,5 metrge deıin túsetinin boljap otyrmyz», - dedi Nurlan Sársenbaev.
Nurlan Sársenbaev.
Foto: Zamanbek Toqmuratov
TEŃIZDIŃ TÓMENDEÝINE QARSY KÚRES ÚShIN QARJY BÓLINBEGEN
Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligine hat joldap, teńiz deńgeıiniń tómendeýine qarsy qandaı shara qoldanyp jatqanyn suradyq.
«Mınıstrlik óz quzyreti sheginde Tegeran Konvenııasy sheńberinde Kaspıı mańy elderimen jumys toptaryna qatysady. Budan basqa, Baký qalasyndaǵy SOR29-da mınıstrlik Kaspıı mańy elderin Kaspıı teńizi deńgeıiniń tómendeý sebepterin zertteýge shaqyrdy. Sonymen qatar, QR Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi shekaralas memlekettermen transshekaralyq ózender boıynsha sý bólý jóninde kelissózder júrgizip jatqanyn atap ótken jón. Al teńiz deńgeıiniń tómendeýine qarsy kúres boıynsha bıýdjettik baǵdarlama kózdelmegen», –dep jaýap berdi mınıstrlik.
2022 jyldyń qarasha aıynda Memleket basshysy Qazaqstanda Kaspıı teńizin zertteıtin ǵylymı ınstıtýt qurýdy usyndy. Úkimet 2024 jyldyń qańtarynda osy jobany resmı túrde maquldady, biraq ınstıtýt áli jumysyn bastaǵan joq. Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi ınstıtýttyń qurylyp qoıǵanyn aıtty. Al Mańǵystaý oblysynyń ekologııa departamenti 2024 jyly ınstıtýtqa arnap, qaladan ǵımarat berilgenin, alaıda oǵan bilikti ǵalym-mamandar joqtyǵyn málimdedi.
«EÝRAZIIa» KANALYN SALÝ KEREK»
Ekolog Orynbasar Toǵjanov Kaspıı máselesin sheshýdiń bir joly retinde Kaspıı men Azov teńizin qosatyn kanal salýdy usynady.
«1977 jylǵa deıin Kaspıı qatty tómendeı bastaǵanda keńestik ǵalymdar Sibirdegi Ob ózeniniń 3000 km-lik kanal qazyp, Torǵaı oıpaty arqyly Kaspııge burý jobasyn usynǵan edi. Alaıda úsh myń shaqyrymǵa sozylatyn, jolynda birneshe ret bıikke kóteriletin alyp jobany salýǵa asa kóp qarajat kerek bolǵandyqtan iske aspaı qaldy. Odan aldyn ekinshi ádisi retinde 1952 jyly Stalınniń talap etýimen Kaspıı men Azov teńiziniń arasynda «Eýrazııa» kanalyn qazýdyń barlyq jobasy jasaldy. Ol «Qýma-Manash» kanaly dep te ataldy. Alaıda bul da qymbat baǵalandy. Biraq ol kanaldyń qajettiligi sol, Kaspıı teńizine muhıt kemeleri kele alady. Al qazirgi Volga, Don kanaldary arqyly muhıt kemeleri múlde kele almaıdy. Mine, sonda Kaspıı teńizine álemdik muhıt deńgeıinen tómen jatqan Qara teńizdiń sýy kelgen bolar edi. Eń tıimdisi – osy. «Eýrazııa» kanaly qazylmasa, Kaspıı teńizin qalpyna keltirý óte qıyn. Sonymen qatar Iran prezıdenti sońǵy eki sammıtte de Kaspıı teńizi men Parsy shyǵanaǵy arasyn kanalmen qosý jóninde usynystar tastady. Eger bul jobalar júzege assa, teńiz tolyǵýmen qatar, Kaspıı mańy memleketteri túgeldeı Aq teńiz – Baltyq kanaly arqyly Soltústik muzdy muhıtqa, Jerorta teńizi arqyly Atlant muhıtyna, Parsy shyǵanaǵy arqyly Úndi muhıtyna shyǵa alar edi», - deıdi ekolog.
Azov teńizi men Kaspıı teńizin qosatyn “Eýrazııa” kanaly. Derekkóz: ewnc.org Infografıka: Araı Edilbaı
«RESEIMEN KELISIMDI JAQSARTÝ KEREK»
Ekolog Laýra Malıkova Kaspıı teńizine sýdy molyraq jiberý úshin Reseımen tyǵyz kelisim ornatý kerek dep sanaıdy.
«Kaspıı teńizine sýdy molyraq jiberý úshin Reseı tarapymen kelisimdi jaqsartý kerek. Odan keıin teńizdegi munaı-gaz operaııalaryn jáne kemelerdiń is-áreketin memleket tarapynan jiti qadaǵalaý qajet. QR Ekologııalyq kodeksine sáıkes, Kaspıı teńiziniń soltústik bóligi erekshe qorǵalatyn aımaqqa jatady. Sebebi, bul jerde balyqtar kóbeıedi, ıtbalyqtar mekendeıdi. Sondyqtan mundaı jerden kemeler, kem degende, 1000 metr alys qashyqta júzý kerek. Eger bul araqashyqtyq saqtalmasa, teńizdegi tirshilikke zııanyn tıgizedi. Sondyqtan Mańǵystaý, Atyraý oblystaryndaǵy ekologııa departamentiniń jumysyn kúsheıtý mańyzdy. Olar kememen teńizde patrýldik jumys júrgizse jaqsy bolar edi. Sondaı-aq, shetelde qoldanýǵa jaramsyz kemelerdi paıdalanatyn qazaqstandyq kompanııalarǵa toqtam bolýy kerek. Eskirgen, tehnıkalyq jaǵdaıy nashar kemelerge teńizde júzýge shekteý qoıý kerek. Kemeniń tógindi sýyn, qaldyqtaryn porttarǵa tapsyrýdy mindettep, zańmen qadaǵalaý qajet. Áıtpese, keı kemeler teńizge tóge salady. Al bul taǵy da ekologııalyq apatqa alyp keledi», - deıdi Laýra Malıkova.
Sonymen qatar, ekolog sýdy únemdeý úshin óndiris oryndaryna káriz sýyn tazartý júıesin qoldanýdy usynady. Ol zańnamalyq talaptardyń jiti oryndalýyn basseındik ınspekııalar qadaǵalap, zań buzǵandarǵa aıyppul salý qajet degen pikirde.
«Úlken alpaýyt mekemelerge jerasty sýyn, ózen-kólderdiń sýyn paıdalanýǵa ruqsat qaǵaz berýdi shekteý qajet. Eger olarǵa sý qajet bolsa, sol jerdegi eldi mekenderge káriz sýyn tazalaý júıesin salý arqyly, tazalanǵan sýdy óndiriste paıdalanýdy yntalandyrý kerek. Qazaqstan aldaǵy jyldary sý defııtine ushyraý qaýipi bar elder qatarynda tur. 2030 jylǵa qaraı sý defııti órshýi múmkin. Sondyqtan osy tusta memlekettik deńgeıde júıeli sheshimder qabyldanýy úlken mańyzǵa ıe», – deıdi ekolog.
Joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı, munaı óndirisi Kaspıı teńiziniń ekologııasyna qaýip tóndiredi. Bıyl qańtarda «Teńizshevroıl» JShS «Teńiz» ken ornynda munaı óndirýdi keńeıtý josparyn habarlady. Qazaqstan 2024 jyly 68,6 mln tonna munaı eksporttasa, 2025 jyly 70,5 mln tonna eksporttamaq.
Crude Accountability uıymynyń atqarýshy dırektory Keıt Ýotters Kaspıı teńiziniń tartylýynyń aldyn alýǵa munaı men gaz kompanııalary salǵyrt qaramaý keregin aıtady.
«Eń bastysy – qolda bardy qorǵaý kerek. Teńizdi ári qaraı lastanýdan saqtaý qajet. Munaı men gaz kompanııalarynyń qorshaǵan ortaǵa, sondaı-aq onyń názik ekojúıesine degen salǵyrt kózqarasyn ózgertý mańyzdy. Ásirese, Qazaqstandaǵy Kaspııdiń soltústigindegi jáne Túrkimenstan men Ázerbaıjan jaǵalaýlarynda júrgizilip jatqan teńizasty qazba jumystary teńiz úshin de, onda tirshilik etetin janýarlar úshin de, Kaspııden kúnkóris tabatyn adamdar úshin de óte qaýipti. Sondyqtan munaı men gaz ıgerýdiń saldaryna jaýapkershilikpen qaraý kerek», - deıdi sarapshy.
HALYQARALYQ TÁJIRIBE NE DEIDI?
Álemde tartylyp qalǵan ózen-kólderin tolyqtaı qalpyna keltirgen el joq. Degenmen sý resýrstaryn júıeli paıdalaný arqyly qurǵaqshylyqty boldyrmaı, sý deńgeıin bir qalypta ustap turǵan elder kezdesedi. Máselen, sý resýrstaryn basqarýda ozyq ádistermen tanymal el – Izraıl. Sýdy tuylandyrý, tıimdi sýarýdy jáne aǵyndy sýlardy qaıta paıdalaný tehnologııalaryn qoldanady. Aǵyndy jáne káriz sýlaryn aýyl sharýashylyǵy úshin qaıta paıdalaný júıesin engizgen, bul sý qoımalaryna túsetin salmaqty azaıtady jáne sý resýrstaryn tıimdi paıdalanýǵa múmkindik beredi. Eldiń 80%-y ózender men sý qoımalarynan alynǵan sýdy qaıta óńdep, aýyl sharýashylyǵynda, ónerkásipte jáne turmystyq qajettilikke paıdalanady. Bul sý tapshylyǵy bar aımaqtarda óte mańyzdy.
Izraıl shóldi de sýaryp otyr. Tazartý qondyrǵylarynan ótkizilgen, ıaǵnı «Shafdan» zaýytynan alynǵan sý arnaıy qubyrlar arqyly Negevke, jylyjaılardy sýarýǵa jetkiziledi. Negev shóliniń tehnıkalyq sýynyń 70%-y «Shafdannan» alynady. Sýdan organıkalyq zattar suryptalyp, tyńaıtqysh retinde paıdalanylady.
Izraıl tuy sýǵa qatysty máselelerdi de tıimdi sheship, sý resýrstaryn basqarýda ınnovaııalyq ádisterdi qoldana otyryp, sý qoımalarynyń taıazdanýynyń aldyn alýda úlken jetistikke jetken. Izraılde álemdegi eń úlken Sorek tuylandyrý zaýyty bar.
Izraıldegi aǵyndy sýdy tazartý qurylǵysy. Foto: NIPhoto
20 ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda AQSh-ta Úlken kólder, ıaǵnı Gýron men Mıchıgan kólderiniń sý deńgeıi tómendedi. Bılik tabıǵat ózdiginen aýyl sharýashylyǵy jumystarynan jáne ónerkásiptik óndiristen týyndaǵan júktemeni kóteredi dep oılady. Alaıda tabıǵat muny kótere almady, kólder birneshe metr tereńdiktegi móldir sýynan tunbaǵa aınaldy.
Negizinen, bul másele aýylsharýashylyq alqaptarynan aǵyp kelgen fosfor men azottyń mólsherinen boldy. Sodan keıin AQSh kólderdi qalpyna keltirý úshin arnaıy baǵdarlama qabyldap, ony 15 jyl boıy júzege asyrǵannan keıin ǵana jaǵdaı qalypqa keldi.
Áıtpese, Gýron men Mıchıgannyń jaǵasynda turý múmkin bolmaǵan. Óıtkeni, ıanobakterııalar jarylysy tárizdi jaǵymsyz ıis taraǵan.
Gýron men Mıchıgan kólderiniń ekologııalyq jaǵdaıyn qalpyna keltirý úshin AQSh birneshe mańyzdy shara qabyldady. Bul sharalardyń negizgi bóligi «Úlken kólderdi ekologııalyq saýyqtyrý baǵdarlamasy» (Great Lakes Water Quality Agreement) aıasynda júzege asyryldy. Baǵdarlama 1972 jyly Kanada men AQSh úkimetteri arasyndaǵy kelisim negizinde bastalǵan bolatyn.
Baǵdarlama aıasynda, sý kózderiniń lastanýyn azaıtý maqsatynda fosfor men azot deńgeıin baqylaý úshin ártúrli sharalar engizildi. Aýylsharýashylyǵy men ónerkásipten shyǵatyn lastaýshy zattar, ásirese tyńaıtqyshtar men pestııdter, kólderge tikeleı aǵyp ketetin, olardyń kólemin azaıtý úshin arnaıy tazartý qondyrǵylary men jańa tehnologııalar engizildi.
Sonymen qatar, ıanobakterııalardyń kóbeıýin toqtatý úshin ekojúıeni qalpyna keltirý jobasy júzege asyryldy. Jergilikti flora men faýnaǵa, sondaı-aq sý janýarlaryna zııan keltiretin hımııalyq zattardy joıý jumysy júrgizildi.
Odan bólek, sý tazartý júıeleri jańartylyp, aýylsharýashylyq jáne turmystyq aǵyndy sýlardy tıimdi túrde tazartý úshin jańa ádister engizildi.
ShEShIM QANDAI?
- Kaspıı men Azov teńizin qosatyn «Eýrazııa» kanalyn salý. Bul arqyly Kaspıı teńiziniń sý deńgeıin ulǵaıtýǵa bolady. Sondaı-aq, Qazaqstanmen qosa, bes memleket úshin Atlant muhıtyna shyǵatyn múmkindik týady. Teńiz porttary arqyly júk tasymaldaý eki esege artady.
- Shekaralas bes elge ortaq, zalaldy azaıtýdyń yqtımal sharalaryn qabyldaıtyn memleketaralyq monıtorıng ortalyǵyn qurý. Bes memleketke ortaq Kaspıı teńiziniń taıaz tartý sebebin, onyń saldaryn zerttep, zalaldy azaıtýdyń yqtımal sharalaryn ortaq túrde quryp, memleketter tyǵyz baılanysta otyrý qajet. Atalǵan ortalyq teńizdi paıdalanatyn árbir eldiń sýdy qalaı lastap jatqanyn habarlap, teńizde bolyp jatqan proestermen bólisip otyrady.
- Jańartylǵan energııa kózderin paıdalaný. Jel, kún energııa kózderin paıdalaný arqyly parnıktik gazdardyń shyǵarylýyn azaıtyp, klımattyq ózgeristerdi baıaýlatýǵa bolady. Bul teńiz deńgeıiniń turaqtylyǵyna áser etedi. Máselen, Danııa 2020 jyly jel energetıkasynan 15,7 TVt·saǵ elektr qýatyn óndirdi. Bul eldegi jalpy elektr energııasynyń 50%-dan astamy jel energııasynan alynǵan. Danııa 2030 jylǵa deıin 100% jańartylatyn energııaǵa kóshý josparlaryn belgilegen. Sondaı-aq, elde teńizdegi jel energetıkasy jobalary jaǵalaýdy qorǵaýǵa kómektesedi. Bul jobalar kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylaryn azaıtýǵa, klımattyń ózgerýin baıaýlatýǵa jáne sý resýrstaryn tıimdi paıdalanýǵa yqpal etedi. Al Nıderlandy teńiz deńgeıin baqylaýǵa arnalǵan jobalardy júzege asyrýda. Solardyń biri — tuzdy sýmen jumys isteıtin jel týrbınalary, bul ekosıstemany qorǵaıdy ári energııa óndiredi.
- Kaspıı sýyn ónerkásiptik kásiporyndarmen lastaý jónindegi sharalardy qatańdatý qajet. Teńizge munaı óndirisinen aǵyndylardyń tógilmeýin qadaǵalap, kemelerdiń balyq kóbeıip, ıtbalyq mekendeıtin jerlerden júrmeýin baqylaý kerek. Eger talap oryndalmasa, qatań shara qoldaný mańyzdy.
- Kaspıı teńizin zertteıtin ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurýdy aıaqtap, bilikti mamandardy tartý qajet. Kaspııdiń shekarasynda jatqan bes memlekettiń tórteýinde teńizdi zertteıtin ǵylymı-zertteý ınstıtýty bar. Tek Qazaqstan qurýdy 2022 jyly prezıdenttiń tapsyrmasymen ǵana qolǵa aldy. Joǵaryda atalǵandaı, ǵylymı-ınstıtýt quryldy, degenmen bilikti mamandar tapshy. Osy turǵyda elimizdiń úzdik túlekterin, mamandaryn shetelmen tájirıbe almasýǵa jiberip, ınstıtýt jumysyn qolǵa alý qajet.
- Aǵyndy sýdy qaıta paıdalaný tehnologııasyn engizý. Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, Izraıl eliniń aǵyndy sýdy tazartý jáne ony turmysta qoldaný tájirıbesi arqyly eldegi ózen-kólder sýy men jer asty sýlaryn únemdeýge bolady. BUU-nyń Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) málimetterine sáıkes, 2022 jyly Qazaqstandaǵy sý resýrstaryna túsetin júkteme deńgeıi 34,6%-ǵa jetti, bul – sý tapshylyǵynyń aıqyn kórsetkishi.
Sarapshylar sýdy tıimsiz paıdalaný, ırrıgaııalyq júıelerdegi joǵaltýlardyń joǵary bolýy jáne transshekaralyq sý aǵyndaryna táýeldilik máselelerin negizgi qaýip retinde atady. Sondyqtan aǵyndy sýdy tazartyp qoldaný – tıimdi sheshim.
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
Bul materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda Solutions Journalism Lab II jobasy aıasynda daıyndalǵanjáne spıkerler men avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.
