پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنىڭ «ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ گوبۋستان پەتروگليفتەر كەشەنىندەگى ىزدەرى» دەپ اتالاتىن بولىگى بۇدان الدىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
اراب دەرەك كوزدەرىندە بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگتەردىڭ
ب.ز. توعىزىنشى عاسىرىنىڭ سوڭى مەن ونىنشى عاسىرىنىڭ ءبىرىنشى
جارتىسىندا كاسپي ماڭىنا جاساعان جورىقتارى تۋرالى قوماقتى
اقپارات جيناقتالعان. ماسەلەن، «Thor Heyerdal’s Search» اتتى 2014
جىلى وسلودا جارىق كورگەن عىلىمي جيناقتا [1] الگى جورىقتار مەن
ولاردىڭ مەزگىلى تۋرالى اراب دەرەككوزدەرىندە جوعارىدا اتالعان
سكاندناۆيالىق ۆيكينگتەردىڭ ساۋداگەرلەر مەن اسكەري جاساقتار
بولعانى جونىندە انىق مالىمەت كەلتىرىلەدى. ماسەلەن،
گەوگرافيالىق ادەبيەتكە ەنگەن Ibn Khordadbeh, Ibn al-Faqih, Al-
Masudi شىعارمالارى مەن Al-Tabari ەسىمدى جازۋشىنىڭ تاريحي
جازبالارىنا قاراعاندا، ۆيكينگتەردىڭ كاسپيدەگى جورىقتارى
سەگىزىنشى جانە توعىزىنشى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ورىن
العان دەپ توپشىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تۋر حەيەردال تۋرالى
جوعارىدا اتالعان جيناققا ەنگەن فاردا اسادوۆتىڭ بايانداماسىندا
سكانديناۆيالىقتاردىڭ كاسپيگە ەنگەن كەزى 882 جىلى ريۋريكتەر
ديناستياسى ورناعان مەزگىلدەن ونداعان جىل بۇرىن ورىن العانى
ءسوز بولادى. اراب اۆتورلارى دا الگى ديناستيانى قۇرۋشىلاردى رۋس
دەپ اتاعان. سونداي-اق، اراب جازۋشىلارى سياقتى ۆيزانتيالىق
جازۋشىلار دا سكانديناۆيالىق ساۋداگەرلەردى عانا ەمەس، ولارمەن
بىرگە كەلىپ قونىستانعانداردى دا رۋس دەپ اتاعان سىڭايلى. الايدا
رەسەي تاريحناماسىندا شىعىس سلاۆيان مەملەكەتتەرىنىڭ تۇپكى تەگى
ريۋريكتەردەن بۇرىنعى سلاۆيان تايپالارىنان تارايدى دەگەن
كوزقاراس قالىپتاسقان. سايكەسىنشە، سكانديناۆيالىقتاردىڭ شىعىس
ەۋروپاعا تارالۋى مەن ولاردىڭ وڭتۇستىك جانە شىعىس باعىتتا
قالىپتاستىرعان ساۋدا جولدارىن رەسەيدىڭ اكادەميالىق عىلىمى
ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارادى. سولايى سولاي بولعانمەن، ءارتۇرلى
اراب دەرەككوزدەرىندە ورىس عالىمدارىنىڭ الگى كوزقاراسىمەن
كەلىسپەۋشىلىك انىق بايقالادى. جوعارىدا اتالعان فارد اسادوۆ
سىلتەمە جاساپ وتىرعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا،
رەسەيىڭ سولتۇستىك باتىس وڭىرلەرىندەگى سكانديناۆيالىق ەسكى
قونىستار سەگىزىنشى عاسىردىڭ باسىنا ءتان. بىراق ولاردىڭ بارلىعىن
نورماندارعا ءتان دەۋگە بولماس، الايدا لادوگا كولىنىڭ وڭتۇستىك
شىعىسىنداعى ‘ستارايا لادوگا’ دەپ اتالاتىن قونىستان تابىلعان
ارحەولوگيالىق ارتيفاكتىلەردىڭ جاسى شامامەن 750 جىلعا
تەڭەلەتىنىنە قاراعاندا، ولار دا سكانديناۆيالىقتارعا ءتان بولۋى
ىقتيمال. شىعىستاعى ءداستۇرلى ساۋدا جولدارىنداعى كومبەلەردەن
تابىلعان يسلامدىق تىيىندار IX عاسىرعا ءتان. الايدا قايسىبىر
كومبەدەن تابىلعان تىيىننىڭ سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا
جاسالعانى جانە ول تىيىننىڭ ستارايا لادوگا قونىسىنان باسقا
جەردەن قازىپ الىنعانى دا بەلگىلى بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار
سكانديناۆيالىقتاردىڭ رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىنە توعىزىنشى عاسىردان
بۇرىن دا جورىقتار جاساعانى انىقتالىپ وتىر. سونىمەن قاتار
فارد اسادوۆ سىلتەمە جاساعان جانە ءبىر دەرەك كوزى بويىنشا، 838
جىلى رۋس قاعاناتى ۆيزانتيا يمپەرياسىنا ەلشىلەر جىبەرەدى. ول
ەلشىلەردىڭ ەسىمدەرىنە قاراعاندا، ولار سكانديناۆيالىقتار بولعان.
اراب الەمىنىڭ گەوگراف عالىمى ءارى اراب ساۋداگەرلەرىنىڭ ساۋدا-
ساتتىق جولدارى جونىندە وتە جەتىك بىلەتىن مامان Abu al-Qasim
Ubaidullah ibn Abdallah ibn Khordadbeh-ءتىڭ 848 جىلى جازعان
ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، فارد اسادوۆ رۋس ساۋداگەرلەرىنىڭ كەمەمەن
كاسپيدى كەسىپ ءوتىپ، وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەلەن جۇكتەرىن
كاسپيدىڭ وڭتۇستىك شىعىس جاعالاۋىنداعى Djurdjan (Gorgen)
قالاسىنا جەتكىزگەن، ال كەيدە ولار الگى جۇكتەرىن تۇيەلەرگە ارتىپ،
باعداتقا الىپ كەتەتىن بولعان.
قۇرلىقتاعى ساۋدا جولدارى مەن ەدىل وزەنىىڭ بويىنداعى جانە
كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى، سونداي-اق، كۇللى كاسپي جاعالاۋىنداعى
ساۋدا جولدارى تۇگەلىمەن سەگىزىنشى عاسىدىڭ ورتاسىنان باستاپ،
ونىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن، ياعني 200 جىل بويى تۇركىلىك
حازار قاعاناتىنىڭ باقىلاۋىندا بولعان.
مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، حازارلاردا
ەشقاشان ءىرى كەمەلەر بولماعان. سوندىقتان دا ولار جيناعان
استىقارىن كوبىنەسە وزەن ارقىلى ەدىلدىڭ كاسپيگە قۇيار
ساعاسىنداعى استاناسى، يتيل قالاسىنا شاعىن قايىقتارمەن
جەتكىزەتىن بولعان. ال اۋىر جۇكتەردى كاسپيدىڭ ارعى بەتىنە ولار تەك
سكانديناۆيالىق كەمەلەرمەن عانا تاسيتىن بولعان. سوعان قاراعاندا،
حازارلىقتار مەن سكانديناۆيالىقتاردىڭ اراسىندا كاسپيدىڭ
وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك باتىسىنداعا مۇسىلمان الەمىمەن الىس-بەرىس،
ساياسي جانە ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرىن رەتتەيىتىن بەلگىلى ءبىر كەلىسىم
شارتتارى بولعانعا ۇقسايدى.
جوعارىدا اتالعان Ibn Khordadbeh قالدىرعان جازبالارعا
قاراعاندا، سكانديناۆيالىقتار باعداتقا ءوز بەتىمەن جەتكەن، الايدا
ولاردىڭ شىعىس باعىتتا قىتايعا نەمەسە يندياعا ساپارلاعانى
جونىندە ەش مالىمەت جوق. دەي تۇرعانمەن، توعىزىنشى عاسىردىڭ
ءبىرىنشى جارتىسىندا سكانديناۆياىقتار Gorgen قالاسىمەن ساۋدا-
ساتتىق جۇرگىزگەنى انىق. جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا-ساتتىق
جولدارىندا كەرۋەن سارايلارى شىعىس باعىتا دا، باتىس باعىتتا دا
ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ تۇرعان. اراب دەرەك كوزدەرىندە
حازارلىقتاردىڭ تاريحىندا اتالا بەرمەيتىن جانە ءبىر مالىمەت بار.
اراب حاليفاتىنىڭ ەرتە داۋىرىندە كاسپيدىڭ وڭتۇستىك شىعىس
جاعالاۋىنداعى Djurdjan (Gorgen) قالاسى ساسسانيد يمپەرياسى
قۇلاعان سوڭ، ناقتىراق ايتقاندا، شامامەن 650 جىلى اراب
قولباسشىسى Said ibn al-As-تىڭ قول استىنا وتكەن. الايدا اراب
دەرەك كوزدەرىنىڭ ەندى بىرىنەن بايقالىپ وتىرعانداي، جەتىنشى
عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ، 830 جىلعا دەيىن Gorgen تۇركىلىك
سۋليد دناستياسىنىڭ يەلىگىندە بولعان. سۋليد ديناستياسى اراب
اسكەرلەرىمەن ءۇش دۇركىن شايقاسىپ، ەڭ سوڭعى شايقاستا ارابتاردى
جەڭگەن.
فەرگۋسون روبەرتتىڭ [Ferguson Robert. The Vikings. A History]
كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنەىنە [2] قاراعاندا، ارابتار
سكانديناۆيالىقتاردى ar-Rus دەپ اتاcا، يسپاندىق نەمەسە باتىس
ەۋروپالىق ارابتار ولاردى al-madjus دەپ اتاعان. ويتكەنى
سكانديناۆيالىقتار دا پارسىلىق زوراسترياندىقتار سەكىلدى وتقا
تابىنعان ءارى قايتىس بولعان ادامدارىن كرەماتسيالاعان.
ارابتار مەن سكاندbناۆيالىق Rus-تاردىڭ قارىم-قاتىناستارى
تۋرالى مالىمەتتەردىڭ دۇرىستىعىنىڭ ناقتى دالەلەدەرى سول سياقتى
بەلگىلى دانيالىق تيۋركولوگ عالىم ۆيلگەلم تومسەننىڭ 1876 جىلى
وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان لەكتسيالارىندا دا كەزدەسەدى [3].
اتالمىش عالىمنىڭ كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە اراعاندا، Rus-تار ءوز
كوشباسشىلارىن Kakan-Rus دەپ اتاعان. سوعان قاراعاندا، ولاردىڭ
مەملەكەتتىگى حازار حاندىعىنان تامىر الاتىنى كورىنىپ تۇر.
ويتكەنى Kakhan دەگەن لاۋازىم اتاۋى - حازارلىق، ياعني تۇركىلىك اتاۋ.
ۆيلگەلم تومسەن ءوز لەكتسيالارىندا Rus دەگەن ەتنوميمنىڭ
ەتيمولوگياسى سكانديناۆيالىق ەكەندىگى جونىندە تاعى دا بىرنەشە
دالەلدەر مەن دايەكتەر كەلترەدى.
سوسىن، ءدال وسىنداي مالىمەتتەر دجون حەيۆۋدتىڭ «ليۋدي
سەۆەرا. ۆيكينگتەردىڭ تاريحى 793-1241» اتتى تۋىندىسىندا دا [4]،
سول سياقتى ەلزا روۋزدالدىڭ ۆيكينگتەر (Roesdahl Else. The
Vkings) اتتى شىعارماسىندا [5] دا ۇشىراسادى. دەمەك، Rus (رۋس)
دەگەن ەتنونيمنىڭ بۇگىندە قولدانىستا جۇرگەن رەسەي مەن ورىسقا ەش
قاتىسى جوق ەكەنىنە جوعارىداعى دەرەك كوزدەرى ابدەن جەتكىلىكتى عوي
دەگەن ويدامىز. سوسىن، بۇل ايتىلعانداردىڭ ناقتى دالەدەرىن حاكاس
عالىمى گەننادي تيۋندەشەۆتىڭ «ۆەليكي حان باتىي - وسنوۆاتەل
روسسيسكوي گوسۋدارستۆەننوستي» [6] اتتى مونوگرافياسىنان دا
تابامىز. ايتسا-ايتقانداي-اق، التىن وردا ۇزاق ۋاقىت بويى ورىس
اقسۇيەكتەرى مەن كنيازدەرى ءۇشىن ولاردىڭ مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ
زاڭدىلىعى مەن بەدەلىنىڭ نەگىزى بولعانىن بۇل كۇندە ەشكىم دە
جوققا شىعارا المايدى. ونىڭ ۇستىنە، مۇنىڭ ناقتى دالەلى بۇگىنگى
رەسەيدىڭ ەلتاڭباسىنىڭ التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ەلتاڭباسى
ەكەنىنەن دە ايقىن كورىنىپ تۇر.
Cىلتەمە جاسالعان ادەبيەتتىڭ ءتىزىمى:
1.Fard Asadov: What do Arab sources say about Scandinavians in the
Caspian before mid-9 th century CE? See Viveke Roggen. Thor
Heyerdal’s Search for Odin. Ancient Links between Azerbaijan and
Scandinavians, Novus Press, Oslo 2014. P. 270-279.
2. Ferguson Robert. The Vikings. A History, 2009, P. 245-262.
3. Thomsen Vilhelm. The Relations between Ancient Russia and the
Origin of the Russian State. (Three Lectures Delivered at the Taylor
Institution, Oxford, in May, 1876.).
4. حەيۆۋد دجون «ليۋدي سەۆەرا. ۆيكينگتەردىڭ تاريحى 793-1241».
5. Roesdahl Else. The Vikings.Penguin books, 2016.
6.تيۋندەشەۆ گەننادي. «ۆەليكي حان باتىي - وسنوۆاتەل
روسسيسكوي گوسۋدارستۆەننوستي».
ءادىل احمەتوۆ
(جالعاسى بار)
