Professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynyŋ «Viking kemelerınıŋ Gobustan petroglifter keşenındegı ızderı» dep atalatyn bölıgı būdan aldyn oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.
Arab derek közderınde baiyrǧy skandinaviialyq vikingterdıŋ
b.z. toǧyzynşy ǧasyrynyŋ soŋy men onynşy ǧasyrynyŋ bırınşı
jartysynda Kaspii maŋyna jasaǧan joryqtary turaly qomaqty
aqparat jinaqtalǧan. Mäselen, «Thor Heyerdal’s Search» atty 2014
jyly Osloda jaryq körgen ǧylymi jinaqta [1] älgı joryqtar men
olardyŋ mezgılı turaly arab derekközderınde joǧaryda atalǧan
skandnaviialyq vikingterdıŋ saudagerler men äskeri jasaqtar
bolǧany jönınde anyq mälımet keltırıledı. Mäselen,
geografiialyq ädebietke engen Ibn Khordadbeh, Ibn al-Faqih, Al-
Masudi şyǧarmalary men Al-Tabari esımdı jazuşynyŋ tarihi
jazbalaryna qaraǧanda, vikingterdıŋ Kaspiidegı joryqtary
segızınşı jäne toǧyzynşy ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda oryn
alǧan dep topşylauǧa mümkındık beredı. Tur Heierdal turaly
joǧaryda atalǧan jinaqqa engen Farda Asadovtyŋ baiandamasynda
skandinavialyqtardyŋ Kaspige engen kezı 882 jyly Riurikter
dinastiiasy ornaǧan mezgılden ondaǧan jyl būryn oryn alǧany
söz bolady. Arab avtorlary da älgı dinastiiany qūruşylardy Rus
dep ataǧan. Sondai-aq, arab jazuşylary siiaqty vizantiialyq
jazuşylar da skandinaviialyq saudagerlerdı ǧana emes, olarmen
bırge kelıp qonystanǧandardy da Rus dep ataǧan syŋaily. Alaida
Resei tarihnamasynda şyǧys slavian memleketterınıŋ tüpkı tegı
Riurikterden būrynǧy slavian taipalarynan taraidy degen
közqaras qalyptasqan. Säikesınşe, skandinaviialyqtardyŋ Şyǧys
Europaǧa taraluy men olardyŋ oŋtüstık jäne şyǧys baǧytta
qalyptastyrǧan sauda joldaryn Reseidıŋ akademiialyq ǧylymy
üzıldı-kesıldı joqqa şyǧarady. Solaiy solai bolǧanmen, ärtürlı
arab derekközderınde orys ǧalymdarynyŋ älgı közqarasymen
kelıspeuşılık anyq baiqalady. Joǧaryda atalǧan Fard Asadov
sılteme jasap otyrǧan arheologiialyq zertteulerge qaraǧanda,
Reseiıŋ soltüstık batys öŋırlerındegı skandinaviialyq eskı
qonystar segızınşı ǧasyrdyŋ basyna tän. Bıraq olardyŋ barlyǧyn
normandarǧa tän deuge bolmas, alaida Ladoga kölınıŋ oŋtüstık
şyǧysyndaǧy ‘Staraia Ladoga’ dep atalatyn qonystan tabylǧan
arheologiialyq artifaktılerdıŋ jasy şamamen 750 jylǧa
teŋeletınıne qaraǧanda, olar da skandinaviialyqtarǧa tän boluy
yqtimal. Şyǧystaǧy dästürlı sauda joldaryndaǧy kömbelerden
tabylǧan islamdyq tyiyndar IX ǧasyrǧa tän. Alaida qaisybır
kömbeden tabylǧan tyiynnyŋ segızınşı ǧasyrdyŋ soŋynda
jasalǧany jäne ol tyiynnyŋ Staraia Ladoga qonysynan basqa
jerden qazyp alynǧany da belgılı bolyp otyr. Sonymen qatar
skandinavialyqtardyŋ Reseidıŋ oŋtüstıgıne toǧyzynşy ǧasyrdan
būryn da joryqtar jasaǧany anyqtalyp otyr. Sonymen qatar
Fard Asadov sılteme jasaǧan jäne bır derek közı boiynşa, 838
jyly Rus qaǧanaty Vizantiia imperiiasyna elşıler jıberedı. Ol
elşılerdıŋ esımderıne qaraǧanda, olar skandinaviialyqtar bolǧan.
Arab älemınıŋ geograf ǧalymy ärı arab saudagerlerınıŋ sauda-
sattyq joldary jönınde öte jetık bıletın maman Abu al-Qasim
Ubaidullah ibn Abdallah ibn Khordadbeh-tıŋ 848 jyly jazǧan
eŋbegıne süiene otyryp, Fard Asadov Rus saudagerlerınıŋ kememen
Kaspiidı kesıp ötıp, özderımen bırge alyp kelen jükterın
Kaspiidıŋ oŋtüstık şyǧys jaǧalauyndaǧy Djurdjan (Gorgen)
qalasyna jetkızgen, al keide olar älgı jükterın tüielerge artyp,
Baǧdatqa alyp ketetın bolǧan.
Qūrlyqtaǧy sauda joldary men Edıl özenııŋ boiyndaǧy jäne
Kaspii teŋızıne deiıngı, sondai-aq, küllı Kaspii jaǧalauyndaǧy
sauda joldary tügelımen segızınşı ǧasydyŋ ortasynan bastap,
onynşy ǧasyrdyŋ ortasyna deiın, iaǧni 200 jyl boiy türkılık
Hazar qaǧanatynyŋ baqylauynda bolǧan.
Mūsylman avtorlarynyŋ jazbalaryna qaraǧanda, Hazarlarda
eşqaşan ırı kemeler bolmaǧan. Sondyqtan da olar jinaǧan
astyqaryn köbınese özen arqyly Edıldıŋ Kaspiige qūiar
saǧasyndaǧy astanasy, İtil qalasyna şaǧyn qaiyqtarmen
jetkızetın bolǧan. Al auyr jükterdı Kaspidıŋ arǧy betıne olar tek
skandinaviialyq kemelermen ǧana tasityn bolǧan. Soǧan qaraǧanda,
hazarlyqtar men skandinaviialyqtardyŋ arasynda Kaspiidıŋ
oŋtüstıgı men oŋtüstık batysyndaǧa mūsylman älemımen alys-berıs,
saiasi jäne sauda-sattyq mäselelerın retteiıtın belgılı bır kelısım
şarttary bolǧanǧa ūqsaidy.
Joǧaryda atalǧan Ibn Khordadbeh qaldyrǧan jazbalarǧa
qaraǧanda, skandinaviialyqtar Baǧdatqa öz betımen jetken, alaida
olardyŋ şyǧys baǧytta Qytaiǧa nemese İndiiaǧa saparlaǧany
jönınde eş mälımet joq. Dei tūrǧanmen, toǧyzynşy ǧasyrdyŋ
bırınşı jartysynda skandinaviiayqtar Gorgen qalasymen sauda-
sattyq jürgızgenı anyq. Jıbek joly boiyndaǧy sauda-sattyq
joldarynda keruen sarailary şyǧys baǧyta da, batys baǧytta da
üzdıksız jūmys ıstep tūrǧan. Arab derek közderınde
hazarlyqtardyŋ tarihynda atala bermeitın jäne bır mälımet bar.
Arab halifatynyŋ erte däuırınde Kaspiidıŋ oŋtüstık şyǧys
jaǧalauyndaǧy Djurdjan (Gorgen) qalasy Sassanid İmperiiasy
qūlaǧan soŋ, naqtyraq aitqanda, şamamen 650 jyly arab
qolbasşysy Said ibn al-As-tyŋ qol astyna ötken. Alaida arab
derek közderınıŋ endı bırınen baiqalyp otyrǧandai, jetınşı
ǧasyrdyŋ ortasynan bastap, 830 jylǧa deiın Gorgen türkılık
Sulid dnastiiasynyŋ ielıgınde bolǧan. Sulid dinastiiasy arab
äskerlerımen üş dürkın şaiqasyp, eŋ soŋǧy şaiqasta arabtardy
jeŋgen.
Ferguson Roberttıŋ [Ferguson Robert. The Vikings. A History]
keltırgen mälımetterıneıne [2] qaraǧanda, arabtar
skandinaviialyqtardy ar-Rus dep ataca, ispandyq nemese batys
europalyq arabtar olardy al-madjus dep ataǧan. Öitkenı
skandinaviialyqtar da parsylyq zorastriandyqtar sekıldı otqa
tabynǧan ärı qaitys bolǧan adamdaryn kremasiialaǧan.
Arabtar men skandbnaviialyq Rus-tardyŋ qarym-qatynastary
turaly mälımetterdıŋ dūrystyǧynyŋ naqty dälelederı sol siiaqty
belgılı daniialyq tiurkolog ǧalym Vilgelm Tomsennıŋ 1876 jyly
Oksford universitetınde oqyǧan leksiialarynda da kezdesedı [3].
Atalmyş ǧalymnyŋ keltırgen mälımetterıne araǧanda, Rus-tar öz
köşbasşylaryn Kakan-Rus dep ataǧan. Soǧan qaraǧanda, olardyŋ
memlekettıgı Hazar handyǧynan tamyr alatyny körınıp tūr.
Öitkenı Kakhan degen lauazym atauy - hazarlyq, iaǧni türkılık atau.
Vilgelm Tomsen öz leksiialarynda Rus degen etnomimnıŋ
etimologiiasy skandinaviialyq ekendıgı jönınde taǧy da bırneşe
dälelder men däiekter keltredı.
Sosyn, däl osyndai mälımetter Djon Heivudtyŋ «Liudi
severa. Vikingterdıŋ tarihy 793-1241» atty tuyndysynda da [4],
sol siiaqty Elza Rouzdaldyŋ Vikingter (Roesdahl Else. The
Vkings) atty şyǧarmasynda [5] da ūşyrasady. Demek, Rus (Rus)
degen etnonimnıŋ bügınde qoldanysta jürgen Resei men orysqa eş
qatysy joq ekenıne joǧarydaǧy derek közderı äbden jetkılıktı ǧoi
degen oidamyz. Sosyn, būl aitylǧandardyŋ naqty dälederın hakas
ǧalymy Gennadii Tiundeşevtıŋ «Velikii han Batyi - osnovatel
Rossiiskoi gosudarstvennosti» [6] atty monografiiasynan da
tabamyz. Aitsa-aitqandai-aq, Altyn Orda ūzaq uaqyt boiy orys
aqsüiekterı men kniazderı üşın olardyŋ memlekettık bilıgınıŋ
zaŋdylyǧy men bedelınıŋ negızı bolǧanyn būl künde eşkım de
joqqa şyǧara almaidy. Onyŋ üstıne, mūnyŋ naqty dälelı bügıngı
Reseidıŋ eltaŋbasynyŋ Altyn Orda imperiiasynyŋ eltaŋbasy
ekenınen de aiqyn körınıp tūr.
Cılteme jasalǧan ädebiettıŋ tızımı:
1.Fard Asadov: What do Arab sources say about Scandinavians in the
Caspian before mid-9 th century CE? See Viveke Roggen. Thor
Heyerdal’s Search for Odin. Ancient Links between Azerbaijan and
Scandinavians, Novus Press, Oslo 2014. P. 270-279.
2. Ferguson Robert. The Vikings. A History, 2009, P. 245-262.
3. Thomsen Vilhelm. The Relations between Ancient Russia and the
Origin of the Russian State. (Three Lectures Delivered at the Taylor
Institution, Oxford, in May, 1876.).
4. Heivud Djon «Liudi severa. Vikingterdıŋ tarihy 793-1241».
5. Roesdahl Else. The Vikings.Penguin books, 2016.
6.Tiundeşev Gennadii. «Velikii han Batyi - osnovatel
Rossiiskoi gosudarstvennosti».
Ädıl Ahmetov
(jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
