Professor Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen». (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynyń «Vıkıng kemeleriniń Gobýstan petroglıfter keshenindegi izderi» dep atalatyn bóligi budan aldyn oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Arab derek kózderinde baıyrǵy skandınavııalyq vıkıngterdiń
b.z. toǵyzynshy ǵasyrynyń sońy men onynshy ǵasyrynyń birinshi
jartysynda Kaspıı mańyna jasaǵan joryqtary týraly qomaqty
aqparat jınaqtalǵan. Máselen, «Thor Heyerdal’s Search» atty 2014
jyly Osloda jaryq kórgen ǵylymı jınaqta [1] álgi joryqtar men
olardyń mezgili týraly arab derekkózderinde joǵaryda atalǵan
skandnavııalyq vıkıngterdiń saýdagerler men áskerı jasaqtar
bolǵany jóninde anyq málimet keltiriledi. Máselen,
geografııalyq ádebıetke engen Ibn Khordadbeh, Ibn al-Faqih, Al-
Masudi shyǵarmalary men Al-Tabari esimdi jazýshynyń tarıhı
jazbalaryna qaraǵanda, vıkıngterdiń Kaspııdegi joryqtary
segizinshi jáne toǵyzynshy ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda oryn
alǵan dep topshylaýǵa múmkindik beredi. Týr Heıerdal týraly
joǵaryda atalǵan jınaqqa engen Farda Asadovtyń baıandamasynda
skandınavıalyqtardyń Kaspıge engen kezi 882 jyly Rıýrıkter
dınastııasy ornaǵan mezgilden ondaǵan jyl buryn oryn alǵany
sóz bolady. Arab avtorlary da álgi dınastııany qurýshylardy Rýs
dep ataǵan. Sondaı-aq, arab jazýshylary sııaqty vızantııalyq
jazýshylar da skandınavııalyq saýdagerlerdi ǵana emes, olarmen
birge kelip qonystanǵandardy da Rýs dep ataǵan syńaıly. Alaıda
Reseı tarıhnamasynda shyǵys slavıan memleketteriniń túpki tegi
Rıýrıkterden burynǵy slavıan taıpalarynan taraıdy degen
kózqaras qalyptasqan. Sáıkesinshe, skandınavııalyqtardyń Shyǵys
Eýropaǵa taralýy men olardyń ońtústik jáne shyǵys baǵytta
qalyptastyrǵan saýda joldaryn Reseıdiń akademııalyq ǵylymy
úzildi-kesildi joqqa shyǵarady. Solaıy solaı bolǵanmen, ártúrli
arab derekkózderinde orys ǵalymdarynyń álgi kózqarasymen
kelispeýshilik anyq baıqalady. Joǵaryda atalǵan Fard Asadov
silteme jasap otyrǵan arheologııalyq zertteýlerge qaraǵanda,
Reseıiń soltústik batys óńirlerindegi skandınavııalyq eski
qonystar segizinshi ǵasyrdyń basyna tán. Biraq olardyń barlyǵyn
normandarǵa tán deýge bolmas, alaıda Ladoga kóliniń ońtústik
shyǵysyndaǵy ‘Staraıa Ladoga’ dep atalatyn qonystan tabylǵan
arheologııalyq artıfaktilerdiń jasy shamamen 750 jylǵa
teńeletinine qaraǵanda, olar da skandınavııalyqtarǵa tán bolýy
yqtımal. Shyǵystaǵy dástúrli saýda joldaryndaǵy kómbelerden
tabylǵan ıslamdyq tyıyndar IX ǵasyrǵa tán. Alaıda qaısybir
kómbeden tabylǵan tyıynnyń segizinshi ǵasyrdyń sońynda
jasalǵany jáne ol tyıynnyń Staraıa Ladoga qonysynan basqa
jerden qazyp alynǵany da belgili bolyp otyr. Sonymen qatar
skandınavıalyqtardyń Reseıdiń ońtústigine toǵyzynshy ǵasyrdan
buryn da joryqtar jasaǵany anyqtalyp otyr. Sonymen qatar
Fard Asadov silteme jasaǵan jáne bir derek kózi boıynsha, 838
jyly Rýs qaǵanaty Vızantııa ımperııasyna elshiler jiberedi. Ol
elshilerdiń esimderine qaraǵanda, olar skandınavııalyqtar bolǵan.
Arab áleminiń geograf ǵalymy ári arab saýdagerleriniń saýda-
sattyq joldary jóninde óte jetik biletin maman Abu al-Qasim
Ubaidullah ibn Abdallah ibn Khordadbeh-tiń 848 jyly jazǵan
eńbegine súıene otyryp, Fard Asadov Rýs saýdagerleriniń kememen
Kaspııdi kesip ótip, ózderimen birge alyp kelen júkterin
Kaspııdiń ońtústik shyǵys jaǵalaýyndaǵy Djurdjan (Gorgen)
qalasyna jetkizgen, al keıde olar álgi júkterin túıelerge artyp,
Baǵdatqa alyp ketetin bolǵan.
Qurlyqtaǵy saýda joldary men Edil ózeniiń boıyndaǵy jáne
Kaspıı teńizine deıingi, sondaı-aq, kúlli Kaspıı jaǵalaýyndaǵy
saýda joldary túgelimen segizinshi ǵasydyń ortasynan bastap,
onynshy ǵasyrdyń ortasyna deıin, ıaǵnı 200 jyl boıy túrkilik
Hazar qaǵanatynyń baqylaýynda bolǵan.
Musylman avtorlarynyń jazbalaryna qaraǵanda, Hazarlarda
eshqashan iri kemeler bolmaǵan. Sondyqtan da olar jınaǵan
astyqaryn kóbinese ózen arqyly Edildiń Kaspııge quıar
saǵasyndaǵy astanasy, Itıl qalasyna shaǵyn qaıyqtarmen
jetkizetin bolǵan. Al aýyr júkterdi Kaspıdiń arǵy betine olar tek
skandınavııalyq kemelermen ǵana tasıtyn bolǵan. Soǵan qaraǵanda,
hazarlyqtar men skandınavııalyqtardyń arasynda Kaspııdiń
ońtústigi men ońtústik batysyndaǵa musylman álemimen alys-beris,
saıası jáne saýda-sattyq máselelerin retteıitin belgili bir kelisim
sharttary bolǵanǵa uqsaıdy.
Joǵaryda atalǵan Ibn Khordadbeh qaldyrǵan jazbalarǵa
qaraǵanda, skandınavııalyqtar Baǵdatqa óz betimen jetken, alaıda
olardyń shyǵys baǵytta Qytaıǵa nemese Indııaǵa saparlaǵany
jóninde esh málimet joq. Deı turǵanmen, toǵyzynshy ǵasyrdyń
birinshi jartysynda skandınavııayqtar Gorgen qalasymen saýda-
sattyq júrgizgeni anyq. Jibek joly boıyndaǵy saýda-sattyq
joldarynda kerýen saraılary shyǵys baǵyta da, batys baǵytta da
úzdiksiz jumys istep turǵan. Arab derek kózderinde
hazarlyqtardyń tarıhynda atala bermeıtin jáne bir málimet bar.
Arab halıfatynyń erte dáýirinde Kaspııdiń ońtústik shyǵys
jaǵalaýyndaǵy Djurdjan (Gorgen) qalasy Sassanıd Imperııasy
qulaǵan soń, naqtyraq aıtqanda, shamamen 650 jyly arab
qolbasshysy Said ibn al-As-tyń qol astyna ótken. Alaıda arab
derek kózderiniń endi birinen baıqalyp otyrǵandaı, jetinshi
ǵasyrdyń ortasynan bastap, 830 jylǵa deıin Gorgen túrkilik
Sýlıd dnastııasynyń ıeliginde bolǵan. Sýlıd dınastııasy arab
áskerlerimen úsh dúrkin shaıqasyp, eń sońǵy shaıqasta arabtardy
jeńgen.
Fergýson Roberttiń [Ferguson Robert. The Vikings. A History]
keltirgen málimetterineine [2] qaraǵanda, arabtar
skandınavııalyqtardy ar-Rus dep ataca, ıspandyq nemese batys
eýropalyq arabtar olardy al-madjus dep ataǵan. Óıtkeni
skandınavııalyqtar da parsylyq zorastrıandyqtar sekildi otqa
tabynǵan ári qaıtys bolǵan adamdaryn kremaııalaǵan.
Arabtar men skandbnavııalyq Rus-tardyń qarym-qatynastary
týraly málimetterdiń durystyǵynyń naqty dálelederi sol sııaqty
belgili danııalyq tıýrkolog ǵalym Vılgelm Tomsenniń 1876 jyly
Oksford ýnıversıtetinde oqyǵan lekııalarynda da kezdesedi [3].
Atalmysh ǵalymnyń keltirgen málimetterine araǵanda, Rus-tar óz
kóshbasshylaryn Kakan-Rus dep ataǵan. Soǵan qaraǵanda, olardyń
memlekettigi Hazar handyǵynan tamyr alatyny kórinip tur.
Óıtkeni Kakhan degen laýazym ataýy - hazarlyq, ıaǵnı túrkilik ataý.
Vılgelm Tomsen óz lekııalarynda Rus degen etnomımniń
etımologııasy skandınavııalyq ekendigi jóninde taǵy da birneshe
dálelder men dáıekter keltredi.
Sosyn, dál osyndaı málimetter Djon Heıvýdtyń «Lıýdı
severa. Vıkıngterdiń tarıhy 793-1241» atty týyndysynda da [4],
sol sııaqty Elza Roýzdaldyń Vıkıngter (Roesdahl Else. The
Vkings) atty shyǵarmasynda [5] da ushyrasady. Demek, Rus (Rýs)
degen etnonımniń búginde qoldanysta júrgen Reseı men orysqa esh
qatysy joq ekenine joǵarydaǵy derek kózderi ábden jetkilikti ǵoı
degen oıdamyz. Sosyn, bul aıtylǵandardyń naqty dálederin hakas
ǵalymy Gennadıı Tıýndeshevtiń «Velıkıı han Batyı - osnovatel
Rossııskoı gosýdarstvennostı» [6] atty monografııasynan da
tabamyz. Aıtsa-aıtqandaı-aq, Altyn Orda uzaq ýaqyt boıy orys
aqsúıekteri men knıazderi úshin olardyń memlekettik bıliginiń
zańdylyǵy men bedeliniń negizi bolǵanyn bul kúnde eshkim de
joqqa shyǵara almaıdy. Onyń ústine, munyń naqty dáleli búgingi
Reseıdiń eltańbasynyń Altyn Orda ımperııasynyń eltańbasy
ekeninen de aıqyn kórinip tur.
Cilteme jasalǵan ádebıettiń tizimi:
1.Fard Asadov: What do Arab sources say about Scandinavians in the
Caspian before mid-9 th century CE? See Viveke Roggen. Thor
Heyerdal’s Search for Odin. Ancient Links between Azerbaijan and
Scandinavians, Novus Press, Oslo 2014. P. 270-279.
2. Ferguson Robert. The Vikings. A History, 2009, P. 245-262.
3. Thomsen Vilhelm. The Relations between Ancient Russia and the
Origin of the Russian State. (Three Lectures Delivered at the Taylor
Institution, Oxford, in May, 1876.).
4. Heıvýd Djon «Lıýdı severa. Vıkıngterdiń tarıhy 793-1241».
5. Roesdahl Else. The Vikings.Penguin books, 2016.
6.Tıýndeshev Gennadıı. «Velıkıı han Batyı - osnovatel
Rossııskoı gosýdarstvennostı».
Ádil Ahmetov
(jalǵasy bar)
