ۆيكينگتەردىڭ ىزىمەن

4722
Adyrna.kz Telegram

عىلىمي تۇرعىدان كەلسەك، ورتا ازيا مەن سولتۇستىك ەۋروپانى مەكەندەگەن بايىرعى حالىقتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ەستە جوق ەسكى زامانداردا، دالىرەك ايتقاندا، وسىدان ونداعان مىڭ جىلدار بۇرىن باستالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

ماسەلەن، 2018 جانە 2019 جىلدارى بايىرعى ورتا ازيادان ەۋروپاعا قونىس اۋدارىپ، ەۋروپالىقتاردىڭ بولمىسىن وزگەرتكەن كوپتەگەن جاۋىنگەر تايپالاردىڭ دنق-سىنا قاتىستى ەكى عىلىمي ماقالا جاريالانعان. سول ماقالالاردىڭ اۆتورى، نورۆەگيانىڭ ايگىلى تاريحشى عالىمى ستۋرلا ەللينگۆaگ بىلاي دەيدى: «بىزدەردىڭ، ياعني سكانديناۆيالىقتاردىڭ كوزىن انىق جەتكىزىپ وتىرعان دۇنيەنىڭ ءبىرى – بىزدەردىڭ 50 پايىزىمىزدىڭ اتالىق جەلىدەن تارايتىن تىكەلەي تۇپكى تەگىمىز بۇگىنگى رەسەي مەن قازاقستان جەرىندە جاتقاندىعى. سونىمەن قاتار كەيىنگى كەزدە جۇرگىزىلگەن دنق-زەرتەۋلەرى قولا جانە تەمىر داۋىرلەرىندە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ورتا ازياعا قونىس اۋدارعانىن دا قوسا دالەلدەپ وتىر. دەمەك، بۇل فاكتور بۇگىنگى ورتا ازيا حالىقتارى مەن سولتۇستىك ەۋروپا حالىقتارىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن بايلانىستىڭ و باستان بەرى بولعاندىعىن انىق دالەلدەيدى.

مەن جەتەكشىلىك ەتكەن توپ دنق ماتە­ريال­دارىن جيىستىرۋمەن اينالىستى. بىزدەر سونداي-اق گەنەتيك عالىمدارمەن دە، لينگۆيس­تەرمەن دە، ارحەولوگتارمەن دە، تاريحشىلار­مەن دە قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدىك. ونىڭ ءۇس­تىنە بىزدەرگە ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى عانا ەمەس، وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن، ياعني مىس، تاس جانە ەرتە قولا داۋىرلەرىندە ءومىر سۇرگەن ۇندىەۋروپا تىلىندە سويلەگەن حالىقتار تۋرالى مالىمەتتەر دە بۇرىننان بەلگىلى بولاتىن. الايدا قازاقستاندا ءبىز­دەر بەلگىلى ءبىر تابىستارعا عانا جەتىپ قوي­ماي بۇل كەرەمەت ەلدە ولشەۋسىز تاجىريبە جي­ناق­تاپ، ەندىگى جەردە كوپتەگەن ۇعىمدارعا، اتاپ ايتقاندا، ۋاقىت، قاشىقتىق جانە تاريح سەكىلدى ۇعىمدارعا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە كوزىمىز اشىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مە­نىڭ تولىققاندى عالىم جانە ادام بولىپ  قالىپتاسۋىما ۇلكەن مۇمكىندىك تۋ­دى. قازاقستاندىقتار بىزدەرگە: «بىزدەر قۇر­لىق­تاعى كوشپەندىلەر بولساق، سىزدەر تەڭىزدەگى كوشپەندىلەرسىزدەر» دەگەن ءۋاجى وتە ۇنادى. ارينە، بۇل – ناعىز شىندىق. ايت­سا-ايتقانداي-اق، سكانديناۆيالىقتار ءوز­دەرىنىڭ بايىرعى داستۇرلەرىن وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان ەمەس. ال ول داستۇرلەر بولسا، ورتا ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ داستۇرلەرىنە وتە ۇقسايدى».

ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا بولعان ءبىر اپتالىق ساپار كەزىندە زەرتتەۋشىلەر پاۆلودار، قوستاناي جانە قاراعاندى وب­لىستارىنىڭ اۋماعىنان ەرتە قولا داۋىرىنە جاتاتىن باس-اياعى 120 ادامنىڭ قاڭقا سۇيەك­تەرىن تاپقان. ستۋرلا ەللينگۆاگتىڭ بول­جامىنشا، نورۆەگياداعى قورعاندار مەن قازاق­ستان اۋماعىنداعى سكيف/ساق قور­عان­دارىنىڭ اراسىندا ادام تاڭداناتىن ۇقساس­تىقتار كوزگە ۇرىپ تۇر. انتروپوگەندىك عىلىمي ارنالار بۇگىنگى تاڭدا بايىرعى امە­­­ريكالىق «ۇندىستەردىڭ» عانا ەمەس، ەجەلگى سكان­­­ديناۆيالىق ۆيكينگتەردىڭ دە ءتۇپ تامى­­رى­نىڭ ازيادان، ودان دا دالىرەك ايت­قان­دا، سكي­فيادان تامىر تارتاتىنىنا ءجون ءسىل­تەيدى.

ادامزات وركەنيەتى تاريحىندا ايرىقشا ءىز قالدىرعان بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆي­­كينگ­تەر تۋرالى عىلىم سۇزگىسىنەن ءوت­كەن ءمالى­مەت­تەر الەمنىڭ ەڭ امبەباپ ەن­تسي­­­ك­لو­پەديالارىمەن قاتار، ءدال سول قۇن­دى تۋىندىلاردىڭ جاھاندىق عالام­تور­دا­عى ەلەكتروندىق نۇسقالارىندا دا توپ­تاستىرىلعان. «Wikipedia» سىندى ەركىن ەنتسي­كلوپەديادا ۆيكينگتەردىڭ بايىرعى مەكەن-جۇرتى مەن بولمىس-ءبىتىمى تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق. بۇل مالىمەتتەردەن، بىرىنشىدەن، ۆيكينگتەردىڭ بايىرعى سكانديناۆيالىقتار ەكەنىن، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ سەگىزىنشى عا­سىر­دىڭ سوڭعى كەزەڭىنەن باستاپ، ون ءبى­رىنشى عاسىرعا دەيىن وزدەرى مەكەن ەتكەن سكان­ديناۆيادان (بۇگىنگى شۆەتسيا، دانيا جانە نورۆەگيا  اۋماعىنان) تۇستىككە قاراي اعىلا اتتانىپ، ەۋروپانىڭ باسىم اي­ماقتارىنا بەلسەندى دە باتىل ساۋدا-ساتتىق جو­رىقتار جاساعانىن، ۇشىنشىدەن، ەرجۇرەك ۆي­كينگتەردىڭ ەۋروپامەن عانا شەكتەلىپ قال­ماي، سول قۇرلىقتىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىندا جاتقان الىپ اتلانت مۇحيتىن دا تۇيرەي ءوتىپ، يسلانديا مەن گرەنلاندياعا، ودان سوڭ سولتۇستىك امەريكاداعى ۆينلاند (بۇگىنگى كانادا) ايماعىنا دا الەمدە ءبى­رىنشى بولىپ  تابان تىرەگەنىن، تورتىنشىدەن، با­يىرعى ۆيكينگتەردىڭ ەۆروپاداعى نەمەسە ونىمەن شەكتەسەتىن تەڭىزدەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قاۋىپ-قاتەرگە تولى اتلانت مۇحيتىن دا قوسا باعىندىرعان ەرجۇرەك جيھانگەزدەر ەكەنىن،  بەسىنشىدەن، ۆيكينگتەر ءداۋىرىنىڭ 798 جىلدان باستاپ، 1066 جىل­عا دەيىن سوزىلعانىن، التىنشىدان، سول ءبىر اۋمالى-توكپەلى داۋىرلەردىڭ تەك سكانديناۆيا تاريحىندا عانا ەمەس، ورتا عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندەگى ەستونيا، بريتان ارالدارى، فرانتسيا، كيەۆتىك ورىس جانە سيتسيليا تاريحىندا دا ايتارلىقتاي ءىز قالدىرعانىن، جەتىنشىدەن، ۆيكينگتەردى الگىندەي جورىقتارعا ماجبۇرلەپ، نار تاۋە­كەلگە بەل بايلاتقان سول زاماندارداعى سكان­ديناۆيادا ورىن العان دەموگرافيالىق ءدۇم­پۋ مەن اشارشىلىقتىڭ دا قوسا سەبەپ بول­عانىن كورۋگە بولادى.

بۇل كۇندە ۆيكينگتەردىڭ كۇللى ەۋروپا­نىڭ ءتورت قۇبىلاسىن جالعاستىرعان ساۋدا-ساتتىق جول توراپتارىن بەينەلەيتىن گەو­گرافيالىق كارتالار تىزبەگى دە، الەمنىڭ عۇ­لاما عالىمدارى جارىققا شىعارعان عى­لىمي-ساراپتامالىق تۋىندىلار دا، كو­رەر­مەننىڭ كوز جاۋىن الاتىن ءتۇ­رلى-ءتۇستى فانتاستيكالىق فيلمدەر دە، سون­داي-اق ءارتۇرلى ميفولوگيالىق اڭىز­دارعا نە­گىز­دەلگەن ونلاين ۆيدەوويىندار دا جەتىپ ار­تىلادى. الايدا، بۇل اتال­عان­داردىڭ ىشىندە، اسىرەسە بىزدەر قول­عا الىپ وتىرعان گيپو­تەزالىق زەرتتەۋ جۇ­مى­سىنىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن ءارى ناعىز تا­ري­حي شىندىققا نەگىزدەلگەن عىلىمي تۋىن­دى­لاردىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ەڭ الدىمەن ۆيكينگتەر تاريحى مەن وركەنيەتىنە باعىشتالعان، سكانديناۆيا تاريحىنىڭ الەمگە تانىلعان بىلگىرى ءارى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Boyer Regis (بۋايە رەجي) ەسىمدى تاريحشى عالىمنىڭ ەنتسيكلوپەدياعا بەرگىسىز عىلىمي مونوگرافياسىنىڭ ءمانى ەرەكشە. بۋايە رەجيدىڭ پايىمداۋىنشا، سكانديناۆيانىڭ ەجەلگى تاريحى شامامەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 10 مىڭ جىل بۇرىن باستالىپ، ب.ز. 800 جىلى اياقتالعان. ونىڭ ىشىندە پالەوليت ءداۋىرى ب.ز.ب. 10 مىڭ جىل مەن 3000 جىل ارالىعىنا نەمەسە مۇز ءداۋىرىنىڭ اياق­تالعان شاعىنا، نەوليت ءداۋىرى ب.ز.ب. 3000 جىل مەن 1500-جىلدار ارالىعىنا، ال قو­لا ءداۋىرى ب.ز.ب. 1800 جىل مەن 400 جىل ارا­لىعىنا تۇسپا-تۇس كەلگەن. ماسەلەن، ءجۇر­دەك كەمەلەرمەن جاراقتانعان باتىر دا ەر­جۇرەك ۆيكينگتەر ەۋروپانىڭ ءىرىلى-ۇساقتى ىشكى وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ەلدەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بالتىق، جەرورتا تەڭىزدەرى جاعالاۋلارىنداعى ەلدەردى دە تۇگەل شارلاپ، سولتۇستىك افريكاعا دەيىن ساۋدا-ساتتىق جانە قاراقشىلىق جورىق­تارىن ىسكە اسىرعان. بۇل بىرىنشىدەن. ەكىن­شىدەن، ۆيكينگتەر سونداي-اق، اتلانت مۇحي­تىنداعى شەتلاند، وركنەي، يسلانديا سەكىل­دى ءىرىلى-ۇساقتى ارالداردىڭ ءبارىن دە ءبىرىن­شى بولىپ يگەرگەن. يسلانديادان سوڭ ولار گرەنلاندياعا، ودان ءارى سولتۇستىك امەريكاداعى ۆينلاند ايماعىنا دا ءساتتى جورىقتار ۇيىمداستىرعان.

اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگى ساق­تاردان تاراعان دەگەن تۇجىرىم ءبىز­دىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى داۋىردە قالىپ­تاسقانىن دالەلدەيتىن دايەكتى دەرەك كوزدەرى بارشىلىق. ماسەلەن، كەزىندە ساقتار كاسپي بويىنان شىعىسقا قاراي جىلجىپ، تەك باكتريا اۋماعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باتىستا جاتقان كاۆكازدىڭ وتە شۇرايلى ايماعىنا دا قونىستانعانى تۋرالى گرەكتىڭ اتاقتى تاريحشىسى ءارى گەوگرافى سترابون جازىپ كەتكەن-ءدى. عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەزىندە الگى ايماق سا­كاسينا ء(Sاkاsىnا) دەپ اتالعان. ال ءبىزدىڭ زا­مانىمىزدىڭ 23-79-جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءريمنىڭ عۇلاما تاريحشىسى ءپلينيدىڭ پايىمداۋىنشا، جوعارىدا ءسوز بولعان الگى ايماققا قونىستانعان ساقتار ساكاسساني (Sakassani) دەپ اتالعان. الگى اتاۋ ساكا-سۋنۋ (Saka-sunu), ياعني ساقتىڭ ۇلى (ۇرپاعى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن ءارى بۇل ەتيمولوگيا­نى العاش ۇسىنعان 1519-1572 جىلدارى ءومىر سۇرگەن فلاماندىق فيلوسوف ءارى فيلولوگ گوروپيۋس بەكانۋس (Goropius Becanus) ەكەن. بۇل تۇجىرىمدى سونىمەن قاتار، اتاقتى نەمىس تەولوگى ءارى گۋمانيست عالىمى مەلانچتونمەن (Melanchthon) قاتار العاش رەت لاتىن تىلىندە جارىق كورگەن «بريتانيا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ۆ.كامدەن (William Camden  –  1777–1855) دە قۋاتتاپتى. سوسىن، وسى اتالعان دەرەك كوزدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بريتاندىق عالىم شارون تۋرنەر دە، اعىل­شىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان تارايتىنىنا ەش كۇمان كەلتىرمەگەن.

مىسالى، 1827 جىلى جاريالاعان «ساق پا، پارسى ما؟» دەگەن عىلىمي ماقالاسىندا شارون تۋرنەر ءوز پايىمىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنىڭ بۇلتارتپايتىن دالەلى رەتىندە ساقتاردان تامىر الاتىن، اعىلشىن-ساكسون جانە پارسى تىلدەرىنە ورتاق 262 ءسوزدى كولدەنەڭ تارتادى. الگى ماقالانى مەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە اقپارات كوزدەرىندە («ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىندە، «اقيقات» جۋرنالىندا) جاريالاعان بولاتىنمىن.

ءدال وسى تۇستا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەككوزدەرىن ەسكەرە وتىرىپ، جانە ءبىر پا­يىمعا نازار اۋدارعان ءجون. ول مىناۋ: اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ار­عى تەگى ساقتاردان باستاۋ الادى دەگەن تۇ­­­­­جىرىمدى تەك اعىلشىندارمەن نە­مە­­­سە ساكسوندىقتارمەن عانا شەكتەۋ­گە بول­ماي­­تىن سەكىلدى. ويتكەنى بۇل پايىمنىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنداعى تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن وزگە حالىقتارعا دا، ءدالى­رەك ايتقاندا، ورتالىق ەۋروپاداعى نە­مىس­تەرگە دە، سولتۇستىك ەۋروپاداعى سكان­دي­نا­ۆيالىقتارعا، ياعني نورۆەگتەرگە دە، داتتار مەن شۆەدتەرگە دە تىكەلەي قاتىسى بار. سە­بەبى نەمىستەر دە، سكانديناۆيالىق نورۆەگتەر دە، شۆەدتەر دە، دانيالىقتار دا و باستان-اق، اعىلشىن-ساكسوندىقتارمەن گەنەتيكالىق جانە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تۋىستاس ءارى تامىرلاس حالىقتار ەكەنى ەشبىر دالەلدى كەرەك ەتپەيدى، ويتكەنى بۇل تۇجىرىم عى­لىمدا الدەقاشان تۇيىندەلگەن. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىرنەشە ناقتى مىسالدار كەلتىرەيىك. ماسەلەن، بايىرعى  جيھانگەر ءارى جاۋىنگەر ۆيكينگتەردىڭ كەمەلەرى تۋرالى ارنە ەميل كريستيەنسەننىڭ (Arne Emil Christiansen) «ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ مۋزەيىنە جولنۇسقا» («Guide to Viking Ship Museum») اتتى كىتاپشاسىندا نورۆەگيانىڭ وسەبەرگ قورعانىندا 1904 جى­لى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى عاجاپ مالىمەتتەر بار. مىسالى، ەڭ تاڭعالارلىعى، وسەبەرگ قورعانىنان نورۆەگ ارحەولوگتارى ۆيكينگ كەمەسىن جانە سول كەمەگە جەرلەنگەن ەكى ايەلدىڭ مۋميالارى مەن ون ءتورت جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن، ەمەن اعا­شىنان جاسالعان ءتورت دوڭعالاقتى اربا مەن ءتورت شانا، بەدەرلى ويۋلارمەن اشە­كەيلەنگەن ابدىرا، ءۇش تاعاندى تەمىر مو­سى مەن سوعان ءىلىپ اس پىسىرەتىن شويىن قازان، اعاش ساپتى تەمىر پىشاق، ەمەننەن ويىلعان استاۋلار مەن وجاۋلار، سونداي-اق،  قول ديىرمەن، جۇمساق بىلعارىدان تىگىلگەن قىسقا قونىشتى ەكى ءماسى جانە بۇعى مۇيىزدەرىنەن جاسالعان تاراقتاردى قازىپ العان. سوسىن الگى كىتاپشاعا 1880 جىلى نورۆەگيانىڭ ساندار دەيتىن ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭايىنداعى «گوكستاد» فەرماسىنا جاقىن ورنالاسقان «كورول قورعانى» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇلكەن قورعاندى قازعان نورۆەگ ارحەولوگتارىنىڭ جازبا دەرەكتەرى دە قوسا تىركەلگەن. الگى دەرەكتەر بويىنشا، بۇل قورعاننان دا ۆيكينگ كەمەسى مەن سول كەمەدە جەرلەنگەن جاس شاماسى 50 مەن 70 جاس اراسىنداعى ەر ادامنىڭ مۋمياسى جانە وسەبەرگ قورعانىنان تابىلعان ارتەفاكتارعا ۇقساس بۇيىمدار مەن 12 جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى تابىلعان. قازىر الگى كەمە دە باستاپقى قالپىنا كەلتىرىلىپ، وس­لوداعى ۆيكينگتەردىڭ كەمەلەر مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.

نورۆەگياداعى ۆيكينگ مۋزەيىنەن العان الگى كىتاپشانى قايتا ساراپتاۋ ناتيجەسىندە سولتۇستىك ەۋروپادا دا ساق قورعاندارىنىڭ بار ەكەنىنە تيتتەي كۇمانىم قالمادى. سەبە­بى نورۆەگيانىڭ جوعارىدا اتالعان قور­عان­دارىنان تابىلعان ارتەفاكتىلەر مەن التايداعى بەرەل قورعاندارىنان تا­بىل­عان ارتەفاكتىلەردىڭ عاجاپ ۇقساس­تىعى سكان­ديناۆيالىق ۆيكينگتەر مەن ساقتاردىڭ تۇپكى تەگىنىڭ ءبىر ەكەنىن تولىق دالەلدەپ تۇر. سوسىن  نورۆەگياداعى ۆيكينگ قورعاندارى مەن ەلى­مىزدەگى ساق قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان الگىندەي ۇقساستىقتاردى جاي عانا كەزدەيسوقتىق دەۋگە مۇلدە بولمايدى. ويتكەنى بۇلايشا پايىمداۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان بۇلتارتپاس دايەكتىڭ جانە ءبىرى تومەندەگىدەي. 2000-2001 جىلدارى قا­زاقستاننىڭ ۇلىبريتانيا، يرلانديا جانە نورۆەگيا مەملەكەتتەرىندەگى ەلشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىمدە سوڭعى ەلدىڭ مۇناي استاناسى ستاۆانگەر قالاسىندا ءىس-ساپارمەن بولىپ، سول قالا ورنالاسقان مۇ­نايلى ايماقتىڭ تاريحي-مادەني مۇ­رالارىنا باعىشتالعان ەلي اگا مەن حانس ايۆيد ناستىڭ «رۋنيكا جازۋىنان مۇناي مۇناراسىنا دەيىن»، سول سياقتى 2006 جىلى جارىق كورگەن يان وۆە ەكەبەرگتىڭ «نورۆەگيا: وتكەنى، بۇگىنى، كەلەشەگى» اتتى كىتاپتاردا بايىر­عى ۆيكينگتەردىڭ تاريحى، ۇستانعان ءدىني نانىم-سەنىمدەرى جانە ولاردىڭ جو­عارىدا اتالعان قورعاندارىمەن قاتار كيەلى سانالاتىن وزگە دە قورعاندارىنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. مىسالى، وسىدان 3000 جىل بۇرىن تۇرعىزىلعان Regehaugen جانە Tangarhaug (تاڭىرقورعان بولۋى ىقتيمال – ءا.ا.) سەكىلدى ءىرى قورعاندار توبى جونىندە دە ناقتى ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. Cوسىن، اتالمىش قورعانداردىڭ قوس سوزدەردەن تۇراتىن قۇراما اتاۋلارىنداعى -haugen, -haug دەگەن سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگى قورعان دەگەن سوزبەن ايتىلۋى جاعىنان دا، ماعىنا جاعى­نان دا وتە جاقىن ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر.

اشىق اقپارات كوزدەرىنەن بايقالىپ وتىر­عانداي، ۆيكينگتەر جەرلەنگەن كەمەلەر­دىڭ ۇستىنە ۇيىلگەن قورعاندار تەك نورۆەگيا اۋماعىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بري­تانيا اۋماعىندا دا، دانيا مەن شۆەتسيادا دا، ءتىپتى، رەسەيدە دە  كەزدەسەدى. سوسىن كۇل­لى ەۋروپا كەڭىستىگىندە مىڭداپ سانالاتىن قورعانداردىڭ (ولاردىڭ ىشىندە ءجۇز مىڭ­داعان سكانديناۆيا قورعاندارى دا بار) الگى گەوگرافيالىق ايماقتان مۇلدە شال­عايدا، ءتىپتى، يت ارقاسى قياندا جاتقان سكيف/ساق قورعاندارىمەن، اتاپ ايتقاندا، الىپ ازيانىڭ كىندىگى سانالاتىن تىۆا، حاكاسيا نەمەسە التاي قويناۋىنداعى بەرەل، پازىرىك، باسادار، تۇيىقتى نەمەسە جەتىسۋ ولكەسىندەگى بەسشاتىر، الاتاۋ ەتەگىندەگى ەسىك قورعاندارىمەن ساباقتاستىعى نەمەسە ازيا مەن ەۋروپا قورعاندارىنىڭ ارا­سىنداعى عاجاپ ۇقساستىق جوعارىدا ءسوز بول­عان، اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان تاراعاندىعىنا ءجون ءسىل­تەي­تىن گيپوتەزالىق بولجامدار مەن تۇجى­رىم­داردىڭ شىندىقتان ءتىپتى دە الىس ەمەس­تىگىن ناقتى دالەلدەپ تۇر دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قورعانداردىڭ تاريحى جانە ولاردى تۇرعىزعان بايىرعى حالىقتاردىڭ مادە­نيەتى مەن ولار سومداعان وركەنيەتتەر ەۋرازيا اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ءويت­­كەنى بۇل قۇبىلىس تىنىق مۇحيتتىڭ شىعىس جاعىنداعى، اقش كەڭىستىگىندە ورنا­لاسقان قورعان مادەنيەتىمەن دە ساباقتاس ەكەنىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ايتسا ايتقانداي-اق، كەزىندە بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ (ۇندىستەردىڭ) ميس­سيسيپي مادەنيەتىنە ءتان كاحوكيا سەكىلدى 4000 جىلدىق تاريحى بار الىپ قور­عانداردىڭ دا ەۋرازيا قورعاندارىمەن تا­مىر­لاس ەكەنىن وقىرماندارعا 2003 جىلى جارىق كورگەن «ازيا –  بەرينگيا –  امەريكا» اتتى ەڭبەگى­مىزدە مالىمدەگەن بولاتىنبىز.

قورعاندار تۋرالى، ونىڭ ىشىندە سكيف/ساق قورعاندارى جايلى جۇرگىزىلگەن ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى دە وتە ءماندى. ماسەلەن، تامارا ت.رايستىڭ «سكيفى: سترويتەلي ستەپنىح پيراميد» دەگەن كىتابىنا قوسىمشا رەتىندە بەرىلگەن دەرەكتەردەن كۋبان، تامان، قىرىم، دنەپر، دون، كيەۆ، پولتاۆا، ۆولگا، ورال، التاي، سولتۇستىك موڭعوليا، گەرمانيا، ۆەنگريا جانە رۋمىنيا جەرلەرىندەگى قورعاندار شوعىرىنىڭ، ياعني قورعان مادەنيەتىنىڭ ب.ز.ب. جەتىنشى عاسىردا باستاپ، ب.ز.ب. ەكىنشى عاسىرعا دەيىن جالعاسقان قۇبىلىس ەكەنىن بايقايمىز. سونىمەن قاتار اتالعان تۋىندىداعى قورعان اتاۋلارىنىڭ وزدەرى دە كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. ورىس عالىمى يۋ.ا.شيلوۆ ءوزىنىڭ «پرارودينا اريەۆ» (كيەۆ، 1995) دەگەن مونوگرافياسىندا «قورعان» دەگەن ۇعىم بايىرعى شۋمەرلەردىڭ «كۋر-ان» نەمەسە «كۋر-گال» (اسپان تاۋ نەمەسە الىپ تاۋ) دەگەن سوزدەرىنەن تارايدى جانە قورعان تۇرعىزۋ مادەنيەتى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە ب.ز.ب. 4000-2000 جىلدار ارالىعىندا اراتتار مەن اري تايپالارىنان باستالىپ، دامي باستاعان دەي كەلىپ، بايىرعى قورعانداردىڭ و باستا انتروپومورفتىق جانە استرالدىق بەلگى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەنىنەن اقپارات بەرەدى. الەمدىك تۇرعىدان قاراعاندا، قور­عاندار اۆستراليا مەن انتاركتيدادان باسقا كون­تينەنتتەردىڭ بارىندە دە كەزدەسەتىن ءما­دەني قۇبىلىس ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. ادەت­تە، قورعاندار قايتىس بولعان ادامدار جەرلەنەتىن بەيىتتەردىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلعان نەمەسە جاراتقانعا جالبارىناتىن كيەلى ورىن رەتىندە سومدالعان جانە ولاردىڭ فورمالارى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوسىن ەۋرازيا كەڭىستىگىندە باتىس ەۋروپادان باس­تاپ، سوناۋ قيىر شىعىستا جاتقان جا­پو­نياعا دەيىن ءار زاماندا تۇرعىزىلعان قور­عانداردىڭ ءبارى دەرلىك كورىنىس تاپقان.

ارعى تەگى ليتۆالىق امەريكالىق عالىم ما­ريا گيمبۋتاستىڭ «قورعان گيپوتەزاسى» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىندا العاشقى قورعانداردى ۇندىەۋروپالىق حالىقتارمەن قاتار، سكيفتەر مەن سكانديناۆيالىقتار دا تۇرعىزا باستاعان دەگەن ناقتى دەرەك بار. سوسىن ماريا گيمبۋتاستىڭ 1956 جىلى ۇسىنعان «قورعان گيپوتەزاسىنىڭ» نەگىزگى نىساناسى ارحەولوگيالىق دەرەك كوزدەرىن لينگۆيستيكالىق دەرەكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ۇندىەۋروپا تىلدەرىندە سويلەيتىن حا­لىق­تاردىڭ بايىرعى وتانىن انىقتاۋ بولاتىن. بۇل گيپوتەزانى قولداۋشىلار قورعان مادەنيەتىن قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جاعى مەن وڭتۇستىك شىعىس ەۋروپانى ب.ز.ب. بەسىنشى مىڭ­جىلدىقتان ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا دەيىن مەكەندەگەن پروتوۇندىەۋروپالىق حالىق­تاردان باستاۋ الادى دەگەن كوزقاراسقا يەك ارتادى. ال گەنەتيكا تۇرعىسىنان، قور­عان مادەنيەتى، نەگىزىنەن، حروموسوماسى ءۇ R1a1 گاپلوتوبىنا جاتاتىن ورتا ازيا، باتىس ازيا، ءۇندىستان جانە شىعىس ەۋروپا حالىقتارىنا ءتان، ال باتىس ەۋروپا حالىق­تارىندا بۇل گەنەتيكالىق ماركەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. كەرىسىنشە، جاڭاعى گەنەتيكالىق مار­كەر نورۆەگتەردىڭ 23,6 پايىزىنا ءتان بولسا، ولارمەن تۋىستاس شۆەدتەردىڭ 18,4 پايى­زىنا جانە الدىڭعى ەكەۋىنە ەتەنە جاقىن بولىپ كەلەتىن دانيالىقتاردىڭ دا 16,5 پايىزىنا ءتان ەكەن. دەمەك، اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن سكاندينۆيالىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان باستاۋ الاتىنىن اتال­مىش گەنەتيكالىق فاكتورلار دا ناقتى دالەلدەپ تۇر.

رەسەي جەرىندە دە قورعانداردىڭ نەشە ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ اسا كوپ شوعىر­لان­عان جەرى –  حاكاسيا. ونداعى ەڭ ايگىلىسى ۇلكەن سالبىق قورعانى. ونى 1739 جىلى گ.ف.ميللەر اشىپ، س.ۆ.كيسەلەۆتىڭ جە­تەك­شى­لىگىمەن قازبا جۇمىستارىن 1954-­1956 جىلدارى كەڭەس وداعى عىلىم اكا­­دەميا­سىنىڭ ەكسپەديتسياسى جۇرگىزگەن. سوسىن 1971-1974 جىلدارى تىۆانىڭ سول­تۇستىگىندەگى ۋيۋك (ويىق) وزەنىنىڭ بويىن­داعى «پاتشالار القابى» اتانىپ كەتكەن ارجان، تارلىق ەلدى مەكەندەرىندە ورنالاسقان سكيف زامانىنان قالعان قورعانداردا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى دە ايتۋعا تۇرارلىق. ديامەترى 120 مەتر، بيىكتىگى 3-4 مەتر بولاتىن ارجان-1 قورعانىنان ارحەولوگتار ءبىر بەكزادانىڭ جانە 16 ادامنىڭ مۋميالارى مەن 160-قا جۋىق جىلقى قاڭقالارىن، التىن مەن كۇمىستەن جاسالعان وتە باعالى بۇيىمداردى تابادى. 2001 جى­لى ارحەولوگتار ارجان-2 قورعانىنان الەۋمەتتىك ستاتۋسى بيىك ەرلى-زايىپتى ەكى ادام­نىڭ مۋمياسىن جانە ولاردىڭ قاسىنان تازا التىننان جاسالعان 20 كيلوگرامعا جۋىق باعالى بۇيىمدار، تەمىردەن جاسالعان قارۋ-جاراقتار، اسكەري ساۋىت-سايماندار، كيىم-كەشەك جانە ىدىس-اياق جانە باسقا بۇيىمداردى تابادى. جانە ءبىر دەرەك ۇلىبريتانيا جانە سكان­ديناۆيا اۋماعىنداعى قورعاندار جايلى. ول ەلدەردەگى توڭكەرىلگەن تاباق تارىزدەس قورعاندار ءجيى كەزدەسەدى. سوسىن اعىلشىن-ساكسوندىق ۇلىبريتانيا مەن تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن سكانديناۆيالىق نوررۆەگيا، دانيا جانە شۆەتسيا حالىقتارىنىڭ ءتىل­دەرىندەگى لينگۆيستيكالىق ۇقساستىقتار دا كوز­گە ۇرىپ تۇر. ماسەلەن، تۇركى تىلدەرىندەگى ءتىس، ءتىل، بەل، بەلدىك، ەلىك، وگىز، سور (اششى), جەر، سور (مۇڭ), دالا، اباد دەگەن سوزدەر مەن تۋرا سول ۇعىمداردى بىلدىرەتىن، اعىلشىن جانە سكان­ديناۆيا تىلدەرىندەگى دالمە-ءدال نەمەسە اۋىسپالى مەتونيميالىق بالامالاردىڭ وتە ۇقساس ەكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. مى­سالى، اعىلشىن تىلىندە ءتىس –  tooth (جەكەشە ءتۇرى), teeth (كوپشە ءتۇرى); ءتىل –  tongue (بۇل ءسوز بەن قازاق تىلىندەگى تاڭداي دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر); بەل –  belly; بەلدىك – belt; ەلىك –  elk (بۇلان); وگىز –  ox; سور (اششى) –  sour;  جەر –  earth; سور (مۇڭ) – sorrow; دالا – dale; اباد –  abode. ال نورۆەگيالىقتار مەن دانيا­لىقتاردىڭ تىلدەرىندە الگى سوزدەردىڭ بالا­مالارى تومەندەگىدەي: ءتىس – tann/tand (اۋىس­پالى مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىس تاڭدايمەن جاپسارلاس); ءتىل – tunge/tunge (مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىل مەن تاڭداي جاپسارلاس); بەلدىك –  belte/balte; ەلىك- elg (بۇلان); وگىز – okse/okse; سور (اششى) – sur; جەر – jord/jord; سور(مۇڭ) –  sorge/sorg; دالا –  dal/dal دەگەن سوزدەردەگى ۇقساستىقتار دا كوزگە ۇرىپ تۇر. سوسىن سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى جەر دەگەن ءسوزدىڭ jord دەگەن بالاماسىنان جۇرت دەگەن ۇعىمنىڭ توبەسى قىلتيىپ تۇر.

ءمان بەرمەۋگە بولمايتىن جانە ءبىر لين­گۆيستيكالىق فاكتور مىناۋ: تۇركى ءتىل­دەرىندەگى كوپتىك جالعاۋلارعا ۇقساس نورۆەگ تىلىندە دە – r, – er سەكىلدى كوپتىك جالعاۋلار بار. مىسالى: uge (اپتا) – uger (اپتالار); mened (اي) –  meneder (ايلار). سوسىن، دات تىلىندە دە زات ەسىمدەردىڭ 75 پايىزى -r نەمەسە -er كوپتىك جالعاۋىن قابىلدايدى. تەك زات ەسىم داۋىستى دىبىسقا بىتسە -r, ال داۋىسسىز دىبىسقا بىتسە -er جالعانادى. الدىڭعى ەكى تىلمەن تۋىستاس سكانديناۆيالىق شۆەد تىلىندە دە كوپتىك جالعاۋعا قاتىستى وسىنداي زاڭدىلىق بايقالادى. دەمەك، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ساقتار مەن سكيفتەردىڭ اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن سكانديناۆيالىقتارعا گەنەتيكالىق تۇرعىدان جاقىن تۇرعاندىعى لين­گۆيستيكالىق تۇرعىدان دا ايقىن باي­قالادى. وسىدان 40 مىڭ جىل بۇرىن ازيا­دان امەريكاعا قونىستانعان بايىرعى امە­ريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ارعى تەگى دە ءتۇر­كى وركەنيەتىمەن ساباقتاس ەكەنىن بۇل كۇن­دە عىلىم تولىق دالەلدەپ وتىر. دەمەك، سول­تۇستىك امەريكاداعى قورعانداردىڭ باستاۋ كوزى دە ەۋرازياداعى سكيف، ساق، عۇن قورعانى ءما­دەنيەتىمەن تىكەلەي ساباقتاس ءارى تامىر­لاس دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇل ورايدا ا.پۋش­كيننەن باستاۋ العان، ءسويتىپ الدىمەن ەۋروپاعا، سودان سوڭ كۇللى الەمگە تاراپ كەتكەن «ورىستىڭ بەتىن تىرناسا، ارعى جاعىنان تاتار شىعادى» دەگەن استارلى ماتەلدىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بۇل ساقالدى ناقىلدىڭ استارىندا «رەسەيدىڭ تۇپكى تاريحىن تۇركى وركەنيەتىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن تەرەڭ شىندىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇر. بۇل تۇيىندەمەنىڭ قۇرعاق ءسوز ەمەس ەكەنىنە تۇركى وركەنيەتى تاريحىنىڭ بىلگىرى لەۆ گۋمي­لەۆتىڭ «ءبىزدىڭ اكەمىز – شىڭعىس حان، انا­مىز – التىن وردا، ال اتامىز – ۇلى تۇرىك قاعاناتى» دەگەن پىكىرى دە تولىق دالەل بولا الادى.

ءادىل احمەتوۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،

حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم

اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

 

پىكىرلەر