عىلىمي تۇرعىدان كەلسەك، ورتا ازيا مەن سولتۇستىك ەۋروپانى مەكەندەگەن بايىرعى حالىقتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ەستە جوق ەسكى زامانداردا، دالىرەك ايتقاندا، وسىدان ونداعان مىڭ جىلدار بۇرىن باستالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.
ماسەلەن، 2018 جانە 2019 جىلدارى بايىرعى ورتا ازيادان ەۋروپاعا قونىس اۋدارىپ، ەۋروپالىقتاردىڭ بولمىسىن وزگەرتكەن كوپتەگەن جاۋىنگەر تايپالاردىڭ دنق-سىنا قاتىستى ەكى عىلىمي ماقالا جاريالانعان. سول ماقالالاردىڭ اۆتورى، نورۆەگيانىڭ ايگىلى تاريحشى عالىمى ستۋرلا ەللينگۆaگ بىلاي دەيدى: «بىزدەردىڭ، ياعني سكانديناۆيالىقتاردىڭ كوزىن انىق جەتكىزىپ وتىرعان دۇنيەنىڭ ءبىرى – بىزدەردىڭ 50 پايىزىمىزدىڭ اتالىق جەلىدەن تارايتىن تىكەلەي تۇپكى تەگىمىز بۇگىنگى رەسەي مەن قازاقستان جەرىندە جاتقاندىعى. سونىمەن قاتار كەيىنگى كەزدە جۇرگىزىلگەن دنق-زەرتەۋلەرى قولا جانە تەمىر داۋىرلەرىندە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ورتا ازياعا قونىس اۋدارعانىن دا قوسا دالەلدەپ وتىر. دەمەك، بۇل فاكتور بۇگىنگى ورتا ازيا حالىقتارى مەن سولتۇستىك ەۋروپا حالىقتارىنىڭ اراسىندا كوپتەگەن بايلانىستىڭ و باستان بەرى بولعاندىعىن انىق دالەلدەيدى.
مەن جەتەكشىلىك ەتكەن توپ دنق ماتەريالدارىن جيىستىرۋمەن اينالىستى. بىزدەر سونداي-اق گەنەتيك عالىمدارمەن دە، لينگۆيستەرمەن دە، ارحەولوگتارمەن دە، تاريحشىلارمەن دە قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدىك. ونىڭ ءۇستىنە بىزدەرگە ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى عانا ەمەس، وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن، ياعني مىس، تاس جانە ەرتە قولا داۋىرلەرىندە ءومىر سۇرگەن ۇندىەۋروپا تىلىندە سويلەگەن حالىقتار تۋرالى مالىمەتتەر دە بۇرىننان بەلگىلى بولاتىن. الايدا قازاقستاندا ءبىزدەر بەلگىلى ءبىر تابىستارعا عانا جەتىپ قويماي بۇل كەرەمەت ەلدە ولشەۋسىز تاجىريبە جيناقتاپ، ەندىگى جەردە كوپتەگەن ۇعىمدارعا، اتاپ ايتقاندا، ۋاقىت، قاشىقتىق جانە تاريح سەكىلدى ۇعىمدارعا تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە كوزىمىز اشىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنىڭ تولىققاندى عالىم جانە ادام بولىپ قالىپتاسۋىما ۇلكەن مۇمكىندىك تۋدى. قازاقستاندىقتار بىزدەرگە: «بىزدەر قۇرلىقتاعى كوشپەندىلەر بولساق، سىزدەر تەڭىزدەگى كوشپەندىلەرسىزدەر» دەگەن ءۋاجى وتە ۇنادى. ارينە، بۇل – ناعىز شىندىق. ايتسا-ايتقانداي-اق، سكانديناۆيالىقتار ءوزدەرىنىڭ بايىرعى داستۇرلەرىن وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان ەمەس. ال ول داستۇرلەر بولسا، ورتا ازيا كوشپەندىلەرىنىڭ داستۇرلەرىنە وتە ۇقسايدى».
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا بولعان ءبىر اپتالىق ساپار كەزىندە زەرتتەۋشىلەر پاۆلودار، قوستاناي جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ اۋماعىنان ەرتە قولا داۋىرىنە جاتاتىن باس-اياعى 120 ادامنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن تاپقان. ستۋرلا ەللينگۆاگتىڭ بولجامىنشا، نورۆەگياداعى قورعاندار مەن قازاقستان اۋماعىنداعى سكيف/ساق قورعاندارىنىڭ اراسىندا ادام تاڭداناتىن ۇقساستىقتار كوزگە ۇرىپ تۇر. انتروپوگەندىك عىلىمي ارنالار بۇگىنگى تاڭدا بايىرعى امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» عانا ەمەس، ەجەلگى سكانديناۆيالىق ۆيكينگتەردىڭ دە ءتۇپ تامىرىنىڭ ازيادان، ودان دا دالىرەك ايتقاندا، سكيفيادان تامىر تارتاتىنىنا ءجون ءسىلتەيدى.
ادامزات وركەنيەتى تاريحىندا ايرىقشا ءىز قالدىرعان بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگتەر تۋرالى عىلىم سۇزگىسىنەن ءوتكەن ءمالىمەتتەر الەمنىڭ ەڭ امبەباپ ەنتسيكلوپەديالارىمەن قاتار، ءدال سول قۇندى تۋىندىلاردىڭ جاھاندىق عالامتورداعى ەلەكتروندىق نۇسقالارىندا دا توپتاستىرىلعان. «Wikipedia» سىندى ەركىن ەنتسيكلوپەديادا ۆيكينگتەردىڭ بايىرعى مەكەن-جۇرتى مەن بولمىس-ءبىتىمى تۋرالى مالىمەتتەر بارشىلىق. بۇل مالىمەتتەردەن، بىرىنشىدەن، ۆيكينگتەردىڭ بايىرعى سكانديناۆيالىقتار ەكەنىن، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭىنەن باستاپ، ون ءبىرىنشى عاسىرعا دەيىن وزدەرى مەكەن ەتكەن سكانديناۆيادان (بۇگىنگى شۆەتسيا، دانيا جانە نورۆەگيا اۋماعىنان) تۇستىككە قاراي اعىلا اتتانىپ، ەۋروپانىڭ باسىم ايماقتارىنا بەلسەندى دە باتىل ساۋدا-ساتتىق جورىقتار جاساعانىن، ۇشىنشىدەن، ەرجۇرەك ۆيكينگتەردىڭ ەۋروپامەن عانا شەكتەلىپ قالماي، سول قۇرلىقتىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىندا جاتقان الىپ اتلانت مۇحيتىن دا تۇيرەي ءوتىپ، يسلانديا مەن گرەنلاندياعا، ودان سوڭ سولتۇستىك امەريكاداعى ۆينلاند (بۇگىنگى كانادا) ايماعىنا دا الەمدە ءبىرىنشى بولىپ تابان تىرەگەنىن، تورتىنشىدەن، بايىرعى ۆيكينگتەردىڭ ەۆروپاداعى نەمەسە ونىمەن شەكتەسەتىن تەڭىزدەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قاۋىپ-قاتەرگە تولى اتلانت مۇحيتىن دا قوسا باعىندىرعان ەرجۇرەك جيھانگەزدەر ەكەنىن، بەسىنشىدەن، ۆيكينگتەر ءداۋىرىنىڭ 798 جىلدان باستاپ، 1066 جىلعا دەيىن سوزىلعانىن، التىنشىدان، سول ءبىر اۋمالى-توكپەلى داۋىرلەردىڭ تەك سكانديناۆيا تاريحىندا عانا ەمەس، ورتا عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندەگى ەستونيا، بريتان ارالدارى، فرانتسيا، كيەۆتىك ورىس جانە سيتسيليا تاريحىندا دا ايتارلىقتاي ءىز قالدىرعانىن، جەتىنشىدەن، ۆيكينگتەردى الگىندەي جورىقتارعا ماجبۇرلەپ، نار تاۋەكەلگە بەل بايلاتقان سول زاماندارداعى سكانديناۆيادا ورىن العان دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ مەن اشارشىلىقتىڭ دا قوسا سەبەپ بولعانىن كورۋگە بولادى.
بۇل كۇندە ۆيكينگتەردىڭ كۇللى ەۋروپانىڭ ءتورت قۇبىلاسىن جالعاستىرعان ساۋدا-ساتتىق جول توراپتارىن بەينەلەيتىن گەوگرافيالىق كارتالار تىزبەگى دە، الەمنىڭ عۇلاما عالىمدارى جارىققا شىعارعان عىلىمي-ساراپتامالىق تۋىندىلار دا، كورەرمەننىڭ كوز جاۋىن الاتىن ءتۇرلى-ءتۇستى فانتاستيكالىق فيلمدەر دە، سونداي-اق ءارتۇرلى ميفولوگيالىق اڭىزدارعا نەگىزدەلگەن ونلاين ۆيدەوويىندار دا جەتىپ ارتىلادى. الايدا، بۇل اتالعانداردىڭ ىشىندە، اسىرەسە بىزدەر قولعا الىپ وتىرعان گيپوتەزالىق زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن ءارى ناعىز تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن عىلىمي تۋىندىلاردىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ەڭ الدىمەن ۆيكينگتەر تاريحى مەن وركەنيەتىنە باعىشتالعان، سكانديناۆيا تاريحىنىڭ الەمگە تانىلعان بىلگىرى ءارى سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Boyer Regis (بۋايە رەجي) ەسىمدى تاريحشى عالىمنىڭ ەنتسيكلوپەدياعا بەرگىسىز عىلىمي مونوگرافياسىنىڭ ءمانى ەرەكشە. بۋايە رەجيدىڭ پايىمداۋىنشا، سكانديناۆيانىڭ ەجەلگى تاريحى شامامەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 10 مىڭ جىل بۇرىن باستالىپ، ب.ز. 800 جىلى اياقتالعان. ونىڭ ىشىندە پالەوليت ءداۋىرى ب.ز.ب. 10 مىڭ جىل مەن 3000 جىل ارالىعىنا نەمەسە مۇز ءداۋىرىنىڭ اياقتالعان شاعىنا، نەوليت ءداۋىرى ب.ز.ب. 3000 جىل مەن 1500-جىلدار ارالىعىنا، ال قولا ءداۋىرى ب.ز.ب. 1800 جىل مەن 400 جىل ارالىعىنا تۇسپا-تۇس كەلگەن. ماسەلەن، ءجۇردەك كەمەلەرمەن جاراقتانعان باتىر دا ەرجۇرەك ۆيكينگتەر ەۋروپانىڭ ءىرىلى-ۇساقتى ىشكى وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ەلدەردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بالتىق، جەرورتا تەڭىزدەرى جاعالاۋلارىنداعى ەلدەردى دە تۇگەل شارلاپ، سولتۇستىك افريكاعا دەيىن ساۋدا-ساتتىق جانە قاراقشىلىق جورىقتارىن ىسكە اسىرعان. بۇل بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، ۆيكينگتەر سونداي-اق، اتلانت مۇحيتىنداعى شەتلاند، وركنەي، يسلانديا سەكىلدى ءىرىلى-ۇساقتى ارالداردىڭ ءبارىن دە ءبىرىنشى بولىپ يگەرگەن. يسلانديادان سوڭ ولار گرەنلاندياعا، ودان ءارى سولتۇستىك امەريكاداعى ۆينلاند ايماعىنا دا ءساتتى جورىقتار ۇيىمداستىرعان.
اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگى ساقتاردان تاراعان دەگەن تۇجىرىم ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى داۋىردە قالىپتاسقانىن دالەلدەيتىن دايەكتى دەرەك كوزدەرى بارشىلىق. ماسەلەن، كەزىندە ساقتار كاسپي بويىنان شىعىسقا قاراي جىلجىپ، تەك باكتريا اۋماعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باتىستا جاتقان كاۆكازدىڭ وتە شۇرايلى ايماعىنا دا قونىستانعانى تۋرالى گرەكتىڭ اتاقتى تاريحشىسى ءارى گەوگرافى سترابون جازىپ كەتكەن-ءدى. عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەزىندە الگى ايماق ساكاسينا ء(Sاkاsىnا) دەپ اتالعان. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 23-79-جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءريمنىڭ عۇلاما تاريحشىسى ءپلينيدىڭ پايىمداۋىنشا، جوعارىدا ءسوز بولعان الگى ايماققا قونىستانعان ساقتار ساكاسساني (Sakassani) دەپ اتالعان. الگى اتاۋ ساكا-سۋنۋ (Saka-sunu), ياعني ساقتىڭ ۇلى (ۇرپاعى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن ءارى بۇل ەتيمولوگيانى العاش ۇسىنعان 1519-1572 جىلدارى ءومىر سۇرگەن فلاماندىق فيلوسوف ءارى فيلولوگ گوروپيۋس بەكانۋس (Goropius Becanus) ەكەن. بۇل تۇجىرىمدى سونىمەن قاتار، اتاقتى نەمىس تەولوگى ءارى گۋمانيست عالىمى مەلانچتونمەن (Melanchthon) قاتار العاش رەت لاتىن تىلىندە جارىق كورگەن «بريتانيا» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى ۆ.كامدەن (William Camden – 1777–1855) دە قۋاتتاپتى. سوسىن، وسى اتالعان دەرەك كوزدەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بريتاندىق عالىم شارون تۋرنەر دە، اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان تارايتىنىنا ەش كۇمان كەلتىرمەگەن.
مىسالى، 1827 جىلى جاريالاعان «ساق پا، پارسى ما؟» دەگەن عىلىمي ماقالاسىندا شارون تۋرنەر ءوز پايىمىنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنىڭ بۇلتارتپايتىن دالەلى رەتىندە ساقتاردان تامىر الاتىن، اعىلشىن-ساكسون جانە پارسى تىلدەرىنە ورتاق 262 ءسوزدى كولدەنەڭ تارتادى. الگى ماقالانى مەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە اقپارات كوزدەرىندە («ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىندە، «اقيقات» جۋرنالىندا) جاريالاعان بولاتىنمىن.
ءدال وسى تۇستا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەككوزدەرىن ەسكەرە وتىرىپ، جانە ءبىر پايىمعا نازار اۋدارعان ءجون. ول مىناۋ: اعىلشىندار مەن ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگى ساقتاردان باستاۋ الادى دەگەن تۇجىرىمدى تەك اعىلشىندارمەن نەمەسە ساكسوندىقتارمەن عانا شەكتەۋگە بولمايتىن سەكىلدى. ويتكەنى بۇل پايىمنىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنداعى تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن وزگە حالىقتارعا دا، ءدالىرەك ايتقاندا، ورتالىق ەۋروپاداعى نەمىستەرگە دە، سولتۇستىك ەۋروپاداعى سكانديناۆيالىقتارعا، ياعني نورۆەگتەرگە دە، داتتار مەن شۆەدتەرگە دە تىكەلەي قاتىسى بار. سەبەبى نەمىستەر دە، سكانديناۆيالىق نورۆەگتەر دە، شۆەدتەر دە، دانيالىقتار دا و باستان-اق، اعىلشىن-ساكسوندىقتارمەن گەنەتيكالىق جانە لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تۋىستاس ءارى تامىرلاس حالىقتار ەكەنى ەشبىر دالەلدى كەرەك ەتپەيدى، ويتكەنى بۇل تۇجىرىم عىلىمدا الدەقاشان تۇيىندەلگەن. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىرنەشە ناقتى مىسالدار كەلتىرەيىك. ماسەلەن، بايىرعى جيھانگەر ءارى جاۋىنگەر ۆيكينگتەردىڭ كەمەلەرى تۋرالى ارنە ەميل كريستيەنسەننىڭ (Arne Emil Christiansen) «ۆيكينگ كەمەلەرىنىڭ مۋزەيىنە جولنۇسقا» («Guide to Viking Ship Museum») اتتى كىتاپشاسىندا نورۆەگيانىڭ وسەبەرگ قورعانىندا 1904 جىلى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى عاجاپ مالىمەتتەر بار. مىسالى، ەڭ تاڭعالارلىعى، وسەبەرگ قورعانىنان نورۆەگ ارحەولوگتارى ۆيكينگ كەمەسىن جانە سول كەمەگە جەرلەنگەن ەكى ايەلدىڭ مۋميالارى مەن ون ءتورت جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن، ەمەن اعاشىنان جاسالعان ءتورت دوڭعالاقتى اربا مەن ءتورت شانا، بەدەرلى ويۋلارمەن اشەكەيلەنگەن ابدىرا، ءۇش تاعاندى تەمىر موسى مەن سوعان ءىلىپ اس پىسىرەتىن شويىن قازان، اعاش ساپتى تەمىر پىشاق، ەمەننەن ويىلعان استاۋلار مەن وجاۋلار، سونداي-اق، قول ديىرمەن، جۇمساق بىلعارىدان تىگىلگەن قىسقا قونىشتى ەكى ءماسى جانە بۇعى مۇيىزدەرىنەن جاسالعان تاراقتاردى قازىپ العان. سوسىن الگى كىتاپشاعا 1880 جىلى نورۆەگيانىڭ ساندار دەيتىن ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭايىنداعى «گوكستاد» فەرماسىنا جاقىن ورنالاسقان «كورول قورعانى» دەپ اتالىپ كەتكەن ۇلكەن قورعاندى قازعان نورۆەگ ارحەولوگتارىنىڭ جازبا دەرەكتەرى دە قوسا تىركەلگەن. الگى دەرەكتەر بويىنشا، بۇل قورعاننان دا ۆيكينگ كەمەسى مەن سول كەمەدە جەرلەنگەن جاس شاماسى 50 مەن 70 جاس اراسىنداعى ەر ادامنىڭ مۋمياسى جانە وسەبەرگ قورعانىنان تابىلعان ارتەفاكتارعا ۇقساس بۇيىمدار مەن 12 جىلقىنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى تابىلعان. قازىر الگى كەمە دە باستاپقى قالپىنا كەلتىرىلىپ، وسلوداعى ۆيكينگتەردىڭ كەمەلەر مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.
نورۆەگياداعى ۆيكينگ مۋزەيىنەن العان الگى كىتاپشانى قايتا ساراپتاۋ ناتيجەسىندە سولتۇستىك ەۋروپادا دا ساق قورعاندارىنىڭ بار ەكەنىنە تيتتەي كۇمانىم قالمادى. سەبەبى نورۆەگيانىڭ جوعارىدا اتالعان قورعاندارىنان تابىلعان ارتەفاكتىلەر مەن التايداعى بەرەل قورعاندارىنان تابىلعان ارتەفاكتىلەردىڭ عاجاپ ۇقساستىعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگتەر مەن ساقتاردىڭ تۇپكى تەگىنىڭ ءبىر ەكەنىن تولىق دالەلدەپ تۇر. سوسىن نورۆەگياداعى ۆيكينگ قورعاندارى مەن ەلىمىزدەگى ساق قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان الگىندەي ۇقساستىقتاردى جاي عانا كەزدەيسوقتىق دەۋگە مۇلدە بولمايدى. ويتكەنى بۇلايشا پايىمداۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان بۇلتارتپاس دايەكتىڭ جانە ءبىرى تومەندەگىدەي. 2000-2001 جىلدارى قازاقستاننىڭ ۇلىبريتانيا، يرلانديا جانە نورۆەگيا مەملەكەتتەرىندەگى ەلشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىمدە سوڭعى ەلدىڭ مۇناي استاناسى ستاۆانگەر قالاسىندا ءىس-ساپارمەن بولىپ، سول قالا ورنالاسقان مۇنايلى ايماقتىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارىنا باعىشتالعان ەلي اگا مەن حانس ايۆيد ناستىڭ «رۋنيكا جازۋىنان مۇناي مۇناراسىنا دەيىن»، سول سياقتى 2006 جىلى جارىق كورگەن يان وۆە ەكەبەرگتىڭ «نورۆەگيا: وتكەنى، بۇگىنى، كەلەشەگى» اتتى كىتاپتاردا بايىرعى ۆيكينگتەردىڭ تاريحى، ۇستانعان ءدىني نانىم-سەنىمدەرى جانە ولاردىڭ جوعارىدا اتالعان قورعاندارىمەن قاتار كيەلى سانالاتىن وزگە دە قورعاندارىنىڭ بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. مىسالى، وسىدان 3000 جىل بۇرىن تۇرعىزىلعان Regehaugen جانە Tangarhaug (تاڭىرقورعان بولۋى ىقتيمال – ءا.ا.) سەكىلدى ءىرى قورعاندار توبى جونىندە دە ناقتى ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. Cوسىن، اتالمىش قورعانداردىڭ قوس سوزدەردەن تۇراتىن قۇراما اتاۋلارىنداعى -haugen, -haug دەگەن سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگى قورعان دەگەن سوزبەن ايتىلۋى جاعىنان دا، ماعىنا جاعىنان دا وتە جاقىن ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر.
اشىق اقپارات كوزدەرىنەن بايقالىپ وتىرعانداي، ۆيكينگتەر جەرلەنگەن كەمەلەردىڭ ۇستىنە ۇيىلگەن قورعاندار تەك نورۆەگيا اۋماعىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بريتانيا اۋماعىندا دا، دانيا مەن شۆەتسيادا دا، ءتىپتى، رەسەيدە دە كەزدەسەدى. سوسىن كۇللى ەۋروپا كەڭىستىگىندە مىڭداپ سانالاتىن قورعانداردىڭ (ولاردىڭ ىشىندە ءجۇز مىڭداعان سكانديناۆيا قورعاندارى دا بار) الگى گەوگرافيالىق ايماقتان مۇلدە شالعايدا، ءتىپتى، يت ارقاسى قياندا جاتقان سكيف/ساق قورعاندارىمەن، اتاپ ايتقاندا، الىپ ازيانىڭ كىندىگى سانالاتىن تىۆا، حاكاسيا نەمەسە التاي قويناۋىنداعى بەرەل، پازىرىك، باسادار، تۇيىقتى نەمەسە جەتىسۋ ولكەسىندەگى بەسشاتىر، الاتاۋ ەتەگىندەگى ەسىك قورعاندارىمەن ساباقتاستىعى نەمەسە ازيا مەن ەۋروپا قورعاندارىنىڭ اراسىنداعى عاجاپ ۇقساستىق جوعارىدا ءسوز بولعان، اعىلشىن-ساكسوندىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان تاراعاندىعىنا ءجون ءسىلتەيتىن گيپوتەزالىق بولجامدار مەن تۇجىرىمداردىڭ شىندىقتان ءتىپتى دە الىس ەمەستىگىن ناقتى دالەلدەپ تۇر دەۋگە تولىق نەگىز بار.
قورعانداردىڭ تاريحى جانە ولاردى تۇرعىزعان بايىرعى حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ولار سومداعان وركەنيەتتەر ەۋرازيا اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ءويتكەنى بۇل قۇبىلىس تىنىق مۇحيتتىڭ شىعىس جاعىنداعى، اقش كەڭىستىگىندە ورنالاسقان قورعان مادەنيەتىمەن دە ساباقتاس ەكەنىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ايتسا ايتقانداي-اق، كەزىندە بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ (ۇندىستەردىڭ) ميسسيسيپي مادەنيەتىنە ءتان كاحوكيا سەكىلدى 4000 جىلدىق تاريحى بار الىپ قورعانداردىڭ دا ەۋرازيا قورعاندارىمەن تامىرلاس ەكەنىن وقىرماندارعا 2003 جىلى جارىق كورگەن «ازيا – بەرينگيا – امەريكا» اتتى ەڭبەگىمىزدە مالىمدەگەن بولاتىنبىز.
قورعاندار تۋرالى، ونىڭ ىشىندە سكيف/ساق قورعاندارى جايلى جۇرگىزىلگەن ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى دە وتە ءماندى. ماسەلەن، تامارا ت.رايستىڭ «سكيفى: سترويتەلي ستەپنىح پيراميد» دەگەن كىتابىنا قوسىمشا رەتىندە بەرىلگەن دەرەكتەردەن كۋبان، تامان، قىرىم، دنەپر، دون، كيەۆ، پولتاۆا، ۆولگا، ورال، التاي، سولتۇستىك موڭعوليا، گەرمانيا، ۆەنگريا جانە رۋمىنيا جەرلەرىندەگى قورعاندار شوعىرىنىڭ، ياعني قورعان مادەنيەتىنىڭ ب.ز.ب. جەتىنشى عاسىردا باستاپ، ب.ز.ب. ەكىنشى عاسىرعا دەيىن جالعاسقان قۇبىلىس ەكەنىن بايقايمىز. سونىمەن قاتار اتالعان تۋىندىداعى قورعان اتاۋلارىنىڭ وزدەرى دە كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. ورىس عالىمى يۋ.ا.شيلوۆ ءوزىنىڭ «پرارودينا اريەۆ» (كيەۆ، 1995) دەگەن مونوگرافياسىندا «قورعان» دەگەن ۇعىم بايىرعى شۋمەرلەردىڭ «كۋر-ان» نەمەسە «كۋر-گال» (اسپان تاۋ نەمەسە الىپ تاۋ) دەگەن سوزدەرىنەن تارايدى جانە قورعان تۇرعىزۋ مادەنيەتى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە ب.ز.ب. 4000-2000 جىلدار ارالىعىندا اراتتار مەن اري تايپالارىنان باستالىپ، دامي باستاعان دەي كەلىپ، بايىرعى قورعانداردىڭ و باستا انتروپومورفتىق جانە استرالدىق بەلگى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەنىنەن اقپارات بەرەدى. الەمدىك تۇرعىدان قاراعاندا، قورعاندار اۆستراليا مەن انتاركتيدادان باسقا كونتينەنتتەردىڭ بارىندە دە كەزدەسەتىن ءمادەني قۇبىلىس ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. ادەتتە، قورعاندار قايتىس بولعان ادامدار جەرلەنەتىن بەيىتتەردىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلعان نەمەسە جاراتقانعا جالبارىناتىن كيەلى ورىن رەتىندە سومدالعان جانە ولاردىڭ فورمالارى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوسىن ەۋرازيا كەڭىستىگىندە باتىس ەۋروپادان باستاپ، سوناۋ قيىر شىعىستا جاتقان جاپونياعا دەيىن ءار زاماندا تۇرعىزىلعان قورعانداردىڭ ءبارى دەرلىك كورىنىس تاپقان.
ارعى تەگى ليتۆالىق امەريكالىق عالىم ماريا گيمبۋتاستىڭ «قورعان گيپوتەزاسى» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ جۇمىسىندا العاشقى قورعانداردى ۇندىەۋروپالىق حالىقتارمەن قاتار، سكيفتەر مەن سكانديناۆيالىقتار دا تۇرعىزا باستاعان دەگەن ناقتى دەرەك بار. سوسىن ماريا گيمبۋتاستىڭ 1956 جىلى ۇسىنعان «قورعان گيپوتەزاسىنىڭ» نەگىزگى نىساناسى ارحەولوگيالىق دەرەك كوزدەرىن لينگۆيستيكالىق دەرەكتەرمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ۇندىەۋروپا تىلدەرىندە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ بايىرعى وتانىن انىقتاۋ بولاتىن. بۇل گيپوتەزانى قولداۋشىلار قورعان مادەنيەتىن قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەي جاعى مەن وڭتۇستىك شىعىس ەۋروپانى ب.ز.ب. بەسىنشى مىڭجىلدىقتان ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا دەيىن مەكەندەگەن پروتوۇندىەۋروپالىق حالىقتاردان باستاۋ الادى دەگەن كوزقاراسقا يەك ارتادى. ال گەنەتيكا تۇرعىسىنان، قورعان مادەنيەتى، نەگىزىنەن، حروموسوماسى ءۇ R1a1 گاپلوتوبىنا جاتاتىن ورتا ازيا، باتىس ازيا، ءۇندىستان جانە شىعىس ەۋروپا حالىقتارىنا ءتان، ال باتىس ەۋروپا حالىقتارىندا بۇل گەنەتيكالىق ماركەر وتە سيرەك كەزدەسەدى. كەرىسىنشە، جاڭاعى گەنەتيكالىق ماركەر نورۆەگتەردىڭ 23,6 پايىزىنا ءتان بولسا، ولارمەن تۋىستاس شۆەدتەردىڭ 18,4 پايىزىنا جانە الدىڭعى ەكەۋىنە ەتەنە جاقىن بولىپ كەلەتىن دانيالىقتاردىڭ دا 16,5 پايىزىنا ءتان ەكەن. دەمەك، اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن سكاندينۆيالىقتاردىڭ ارعى تەگىنىڭ ساقتاردان باستاۋ الاتىنىن اتالمىش گەنەتيكالىق فاكتورلار دا ناقتى دالەلدەپ تۇر.
رەسەي جەرىندە دە قورعانداردىڭ نەشە ءتۇرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ اسا كوپ شوعىرلانعان جەرى – حاكاسيا. ونداعى ەڭ ايگىلىسى ۇلكەن سالبىق قورعانى. ونى 1739 جىلى گ.ف.ميللەر اشىپ، س.ۆ.كيسەلەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازبا جۇمىستارىن 1954-1956 جىلدارى كەڭەس وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى جۇرگىزگەن. سوسىن 1971-1974 جىلدارى تىۆانىڭ سولتۇستىگىندەگى ۋيۋك (ويىق) وزەنىنىڭ بويىنداعى «پاتشالار القابى» اتانىپ كەتكەن ارجان، تارلىق ەلدى مەكەندەرىندە ورنالاسقان سكيف زامانىنان قالعان قورعانداردا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى دە ايتۋعا تۇرارلىق. ديامەترى 120 مەتر، بيىكتىگى 3-4 مەتر بولاتىن ارجان-1 قورعانىنان ارحەولوگتار ءبىر بەكزادانىڭ جانە 16 ادامنىڭ مۋميالارى مەن 160-قا جۋىق جىلقى قاڭقالارىن، التىن مەن كۇمىستەن جاسالعان وتە باعالى بۇيىمداردى تابادى. 2001 جىلى ارحەولوگتار ارجان-2 قورعانىنان الەۋمەتتىك ستاتۋسى بيىك ەرلى-زايىپتى ەكى ادامنىڭ مۋمياسىن جانە ولاردىڭ قاسىنان تازا التىننان جاسالعان 20 كيلوگرامعا جۋىق باعالى بۇيىمدار، تەمىردەن جاسالعان قارۋ-جاراقتار، اسكەري ساۋىت-سايماندار، كيىم-كەشەك جانە ىدىس-اياق جانە باسقا بۇيىمداردى تابادى. جانە ءبىر دەرەك ۇلىبريتانيا جانە سكانديناۆيا اۋماعىنداعى قورعاندار جايلى. ول ەلدەردەگى توڭكەرىلگەن تاباق تارىزدەس قورعاندار ءجيى كەزدەسەدى. سوسىن اعىلشىن-ساكسوندىق ۇلىبريتانيا مەن تىلدەرى گەرمان توبىنا كىرەتىن سكانديناۆيالىق نوررۆەگيا، دانيا جانە شۆەتسيا حالىقتارىنىڭ ءتىلدەرىندەگى لينگۆيستيكالىق ۇقساستىقتار دا كوزگە ۇرىپ تۇر. ماسەلەن، تۇركى تىلدەرىندەگى ءتىس، ءتىل، بەل، بەلدىك، ەلىك، وگىز، سور (اششى), جەر، سور (مۇڭ), دالا، اباد دەگەن سوزدەر مەن تۋرا سول ۇعىمداردى بىلدىرەتىن، اعىلشىن جانە سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى دالمە-ءدال نەمەسە اۋىسپالى مەتونيميالىق بالامالاردىڭ وتە ۇقساس ەكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، اعىلشىن تىلىندە ءتىس – tooth (جەكەشە ءتۇرى), teeth (كوپشە ءتۇرى); ءتىل – tongue (بۇل ءسوز بەن قازاق تىلىندەگى تاڭداي دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر); بەل – belly; بەلدىك – belt; ەلىك – elk (بۇلان); وگىز – ox; سور (اششى) – sour; جەر – earth; سور (مۇڭ) – sorrow; دالا – dale; اباد – abode. ال نورۆەگيالىقتار مەن دانيالىقتاردىڭ تىلدەرىندە الگى سوزدەردىڭ بالامالارى تومەندەگىدەي: ءتىس – tann/tand (اۋىسپالى مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىس تاڭدايمەن جاپسارلاس); ءتىل – tunge/tunge (مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىل مەن تاڭداي جاپسارلاس); بەلدىك – belte/balte; ەلىك- elg (بۇلان); وگىز – okse/okse; سور (اششى) – sur; جەر – jord/jord; سور(مۇڭ) – sorge/sorg; دالا – dal/dal دەگەن سوزدەردەگى ۇقساستىقتار دا كوزگە ۇرىپ تۇر. سوسىن سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى جەر دەگەن ءسوزدىڭ jord دەگەن بالاماسىنان جۇرت دەگەن ۇعىمنىڭ توبەسى قىلتيىپ تۇر.
ءمان بەرمەۋگە بولمايتىن جانە ءبىر لينگۆيستيكالىق فاكتور مىناۋ: تۇركى ءتىلدەرىندەگى كوپتىك جالعاۋلارعا ۇقساس نورۆەگ تىلىندە دە – r, – er سەكىلدى كوپتىك جالعاۋلار بار. مىسالى: uge (اپتا) – uger (اپتالار); mened (اي) – meneder (ايلار). سوسىن، دات تىلىندە دە زات ەسىمدەردىڭ 75 پايىزى -r نەمەسە -er كوپتىك جالعاۋىن قابىلدايدى. تەك زات ەسىم داۋىستى دىبىسقا بىتسە -r, ال داۋىسسىز دىبىسقا بىتسە -er جالعانادى. الدىڭعى ەكى تىلمەن تۋىستاس سكانديناۆيالىق شۆەد تىلىندە دە كوپتىك جالعاۋعا قاتىستى وسىنداي زاڭدىلىق بايقالادى. دەمەك، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ساقتار مەن سكيفتەردىڭ اعىلشىن-ساكسوندىقتار مەن سكانديناۆيالىقتارعا گەنەتيكالىق تۇرعىدان جاقىن تۇرعاندىعى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان دا ايقىن بايقالادى. وسىدان 40 مىڭ جىل بۇرىن ازيادان امەريكاعا قونىستانعان بايىرعى امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ارعى تەگى دە ءتۇركى وركەنيەتىمەن ساباقتاس ەكەنىن بۇل كۇندە عىلىم تولىق دالەلدەپ وتىر. دەمەك، سولتۇستىك امەريكاداعى قورعانداردىڭ باستاۋ كوزى دە ەۋرازياداعى سكيف، ساق، عۇن قورعانى ءمادەنيەتىمەن تىكەلەي ساباقتاس ءارى تامىرلاس دەۋگە تولىق نەگىز بار. بۇل ورايدا ا.پۋشكيننەن باستاۋ العان، ءسويتىپ الدىمەن ەۋروپاعا، سودان سوڭ كۇللى الەمگە تاراپ كەتكەن «ورىستىڭ بەتىن تىرناسا، ارعى جاعىنان تاتار شىعادى» دەگەن استارلى ماتەلدىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بۇل ساقالدى ناقىلدىڭ استارىندا «رەسەيدىڭ تۇپكى تاريحىن تۇركى وركەنيەتىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن تەرەڭ شىندىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇر. بۇل تۇيىندەمەنىڭ قۇرعاق ءسوز ەمەس ەكەنىنە تۇركى وركەنيەتى تاريحىنىڭ بىلگىرى لەۆ گۋميلەۆتىڭ «ءبىزدىڭ اكەمىز – شىڭعىس حان، انامىز – التىن وردا، ال اتامىز – ۇلى تۇرىك قاعاناتى» دەگەن پىكىرى دە تولىق دالەل بولا الادى.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم
اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
