2013 جىلى ايتۋلى ساياساتكەر گەنري كيسسيندجەردىڭ كىرىسپە سوزىمەن سينگاپۋر وكىمەتىن 31 جىل (1959-1990) باسقارعان، ابىروي-اتاعى بۇكىل الەمگە ءماشھۇر لي كۋان يۋ تۋرالى اعىلشىن تىلىندە عيبراتى مول كىتاپ جارىق كوردى.
بۇل تۋىندى اقش-تاعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءىرى عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ جەتەكشىلەرى گرەحەم الليسون، روبەرت بلەكۆيلل جانە الي ۋاين سىندى تانىمال عالىمداردىڭ لي كۋان يۋمەن جۇزدەسىپ، قىتاي مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەرتەڭى جانە ولاردىڭ كەلەشەك قارىم-قاتىناستارى، ءۇندىستاننىڭ بولاشاعى، الەمدەگى تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ تامىرلارى، سينگاپۋردىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋى، الەمدىك گەوساياسات پەن جاھاندانۋ جانە دەموكراتيانىڭ كوكجيەگى تۋرالى سىر بولىسكەن سىندارلى سۇحباتتارىنا نەگىزدەلگەن.
تۋىندىنىڭ اۆتورلارى لي كۋان ءيۋدىڭ ءوز قالامىنان شىققان “From Third World to First: The Singapore Story” ء(“ۇشىنشى الەمنەن ءبىرىنشى الەمگە: سينگاپۋر تاريحى”) جانە دە باسقا ەڭبەكتەرى مەن سويلەگەن سوزدەرىن نازارلارىنان تىس قالدىرماعان.
كورەگەن كوشباسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا كوسەمدىكتىڭ شىڭىنا شىعىپ، جاڭا داۋىردەگى سينگاپۋردىڭ اتاسى اتانعان لي كۋان يۋ بۇل كۇندە 91-دە. جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، ول 2011 جىلعا دەيىن اتتان تۇسپەي، ەكىنشى مينيستر، اقىلشى مينيستر لاۋازىمدارىن دا ءمىنسىز اتقارىپ، ۇكىمەت مۇشەلەرىنەن ابىزدىق اقىل-كەڭەسىن اياماعان.
لي كۋان ءيۋدىڭ عيبراتتى مول ءومىر جولى كەمەل اقىلدىڭ توزبايتىن قۇندىلىق ەكەنىن بۇكىل الەمگە پاش ەتىپ، تاريحتى تەك وتانىن شەكسىز سۇيەتىن، ءوزى سياقتى دارىن مەن ونەگەسى مول، ۇلتجاندى كوسەمدەر عانا جاساي الاتىنىن دالەلدەپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.
1959 جىلى لي كۋان يۋ سينگاپۋردىڭ ۇكىمەت تىزگىنىن قولعا العان شاقتا، وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى ۇلتاراقتاي عانا ارالدا ورنالاسقان سينگاپۋردىڭ مەملەكەتتىگى مەن ەگەمەندىگى قىل ۇستىندە شاتقاياقتاپ تۇرعان-دى. سوندىقتان دا ول كەزدە ەل بولاشاعىنىڭ باياندى بولاتىنىنا كورشى مەملەكەتتەردىڭ عانا ەمەس، ەل ءىشىنىڭ دە سەنىمىنەن گورى كۇدىگى باسىم بولاتىن.
الايدا، بۇل كۇدىك پەن سەنىمسىزدىكتى ىسكەر دە باتىل، عۇلاما لي كۋان يۋ سەيىلتىپ قانا قويعان جوق، بار بولعانى وتىز جىلدىڭ ىشىندە ءوز ەلىن الەمدەگى پارمەندى ەكونوميكالاردىڭ بىرىنە اينالدىرىپ، سينگاپۋر حالقىنىڭ سول كەزدەگى جان باسىنا كەلەتىن جۇپىنى تابىسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا 50 مىڭ دوللاردان اسىپ تۇسۋىنە اياماي تەر توككەنى بايقالادى.
لي كۋان يۋ جەتەكشىلىك ەتكەن جىلدارى سينگاپۋر مەملەكەتىنىڭ قاناتى تەز قاتايىپ، قارىشتاي داميدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اسا ماڭىزدى حالىقارالىق ەكونوميكالىق حابقا اينالىپ، بۇكىل الەمگە كەڭىنەن تانىلادى جانە تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى كوپجاقتى بايلانىستار مەن توعىز جولدىڭ ءتۇيىندى تورابىنا ۇلاسىپ، تامسانارلىق جەتىستىكتەرىمەن بۇكىل الەمدى تاڭداندىرۋدا. سوندىقتان دا بولار، سوڭعى جارتى عاسىر ىشىندە الەم مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ اراسىندا لي كۋان يۋمەن جۇزدەسۋگە تىرىسپاعان نەمەسە ونىڭ اقىل-كەڭەسىن الۋعا ۇمتىلماعاندار جوقتىڭ قاسى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ولاردىڭ قاتارىندا اقش پرەزيدەنتتەرى ريچارد نيكسون، دجوردج بۋش (دجوردج گەربەرت ۋوكەر), بيلل كلينتون، باراك وباما، 1995-2007 جىلدار اراسىنداعى فرانتسيا پرەزيدەنتى جاك شيراك، 1989-1994 جىلدار اراسىنداعى وڭتۇستىك افريكا پرەزيدەنتى ف.ۆ. دە كلارك، قىتاي كوشباسشىلارى دەن سياو پين، سي تسزينپين، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، سول سياقتى ءوز زاماندارىندا ۇلىبريتانيانىڭ ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاعان مارگارەت تەتچەر، دجون مەيدجور، توني بلەر، گەرمانيا كانتسلەرى گەلمۋت شميدت، جاھاندىق كورپوراتسيالار مەن ەكونوميكالىق ينستيتۋتتاردىڭ جەتەكشىلەرى رۋپەرت مەردوك (News Corporation), دجون چەمبەرس (Cisco Systems), سەم پالميزانو (IBM), رەكس تيللەرسون (Exxon Mobil), روبەرت زوليك جانە دجەيمس ۆۋلفەنسون (World Bank), مۋحتار كەنت (Coca-Cola), سونىمەن قاتار كۇللى الەمگە ايگىلى ساياساتكەرلەر گەنري كيسسيندجەر، حيللاري كلينتون، دجودج شۋلتس، مادلەن ولبرايت، زبيگنەۆ بزەجينسكي جانە قالامدارى ۇشتالعان نيكولاس كريستوف (New York Times), دەۆيد يگناتيۋس (Washington Post), فاريد زاكاريا (Time) سىندى اتاقتى جۋرناليستەر دە بار.
وسىنشاما ايتۋلى تۇلعالاردىڭ نازارىن وزىنە قاراتقان تۋما تالانت يەسى تۋرالى جازىلعان جاڭا تۋىندىنى سۇزە وقىعان كەز كەلگەن وقىرمان، ەڭ الدىمەن، و باستا ءۇشىنشى الەمگە ءتان كەدەي ەلدەردىڭ ءبىرى بولعان سينگاپۋردى تاريحي قىسقا مەرزىم ىشىندە ءبىرىنشى الەمنىڭ ەڭ وزىق ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسۋدىڭ لي كۋان يۋ ءۇشىن وڭاي بولماعانىن بىردەن بايقايدى جانە ونىڭ سول ءبىر قيىنشىلىعى مول جىلدارداعى سىن-قاتەرلەرگە قاراماستان، سينگاپۋر حالقىن جاسامپاز جوبالارعا جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرىپ، تولاعاي تابىستارعا جەتۋگە دەم بەرگەن ينتەللەكتۋالدىق قۋاتىنىڭ قىر-سىرىمەن دە جەتە تانىسادى.
شىندىعىندا دا، لي كۋان يۋ جەتكەن جەتىستىكتەر مەن ول العان بيىك اسۋلاردىڭ سىرى نەدە دەيتىن ءتۇيىندى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەر بولساق، ونىمەن جۇزدەسىپ، ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلگەن سۇڭعىلا ساياساتكەرلەر مەن ىسكەر توپتاردىڭ اتالمىش تۋىندىدان ورىن تاپقان ءتۇيىندى پىكىرلەرىنە سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، اڭگىمە وزەگىن دە سولاي قاراي بۇرايىق.
وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم وتباسىنان باستالادى ەمەس پە؟
لي كۋان يۋ 1923 جىلى سينگاپۋر قالاسىنىڭ تەگى قىتاي وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. تۋعان قالاسىنىڭ مادەني قۇندىلىقتارىنان سۋسىنداپ، ورتا مەكتەپ پەن كوللەدج بىتىرگەن سوڭ، جوعارى ءبىلىمدى ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنەن الادى.
1949 جىلى وتانىنا قايتا ورالىپ، الدىمەن ادۆوكاتتىق جۇمىسقا كىرەدى. سوڭىنان كاسىپوداق قوزعالىسىنا اتسالىسىپ، ساياساتپەن تۇبەگەيلى اينالىسادى. بەلسەندى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى بولار، 1954 جىلى «حالىق ارەكەتى» پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ تاعايىندالادى.
1959 جىلعى سايلاۋدا لي كۋان ءيۋدىڭ بەدەلدى پارتياسى جەڭىسكە جەتىپ، ول سينگاپۋردىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى لاۋازىمىن يەلەنەدى دە ەل بيلىگىن قولىنا الادى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى وسى عانا. سولاي بولا تۇرعانمەن، وسى ءبىر قىسقا مالىمەتتىڭ وزىنەن-اق تۋما تالانتتىڭ ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ۇلتجاندىلىعىنىڭ تامىرى وتباسىنان باستالعانىن، سينگاپۋرداعى بەدەلدى وقۋ ورىندارىمەن قاتار الەمنىڭ ەڭ ايگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىرىنەن العان تەرەڭ ءبىلىمى مەن تاعىلىمى، اسىرەسە، اعىلشىن تىلىنە جەتىكتىگى ونىڭ ءوز قاتارىنان وق بويى سۋىرىلىپ شىعىپ، جاۋاپكەرشىلىگى مول ساياسي لاۋازىمدارعا كوتەرىلۋىنە بەرىك باسپالداق بولعانىن ايقىن سەزىنۋگە بولادى.
بيىك پاراسات پەن ءتارتىپ جانە كەمەل اقىلدىڭ بايلىقتى الماستىرا الاتىنىنا كوزى كامىل جەتكەن عۇلاما ساياساتكەر گەنري كيسسيندجەر وسى قاسيەتتەردىڭ بارلىعىن دا لي كۋان ءيۋدىڭ بويىنان تاپقانىن جاسىرمايدى.
كىتاپقا جازعان كىرىسپە سوزىندە ول بىلاي دەيدى:
«ۇزاق جىلدار بويى لي كۋان ءيۋدى امەريكا قۇراما شتاتتارى ءوزىنىڭ اجىراماس دوسى سانادى. الايدا، بيلىك يەسى بولعاندىعى ءۇشىن ەمەس، كەرەمەت اقىل-وي مەن بيىك پاراسات يەسى بولعاندىعى ءۇشىن. عۇلاما ايتقان ۋاجدەردىڭ دالدىگى مەن تەرەڭدىگى سونشا، ونىمەن جۇزدەسكەن ادامدار بىلىمدەرىنە ءبىلىم قوسىپ العانداي، رۋحاني تۇرعىدان ءبىر بايىپ قالاتىن. ۇزاق جىلدار بويى ارا-تۇرا ۆاشينگتونعا اتباسىن بۇرعان سايىن، ونىمەن جولىعىسۋعا ۇمتىلاتىنداردىڭ سانى ەش ازايمايتىن. ولاردىڭ ىشىندە امەريكا بيلىگىنىڭ باسىندا تۇرعان بيىك لاۋازىمدى تۇلعالارمەن قاتار سىرتقى ساياسات پەن ديپلوماتيانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى دە ءجيى ۇشىراساتىن».
فرانتسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى جاك شيراكتىڭ:
«لي كۋان يۋ ءوز اينالاسىنا الەمنىڭ وزىق ستاندارتتارىن وكىمەت جۇيەسىنە ەنگىزە الاتىن دارىندى ماماندار مەن بىلىگى مەن قابىلەتى مول تۇلعالاردى عانا توپتاستىراتىن... ول ەلگە باسشىلىق ەتكەن جىلدارى مەملەكەتتىك مۇددە، ءبىلىم مەن ەڭبەك، ۇنەمدىلىك جانە كورەگەندىك سەكىلدى قۇندىلىقتاردى ۇنەمى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن ەدى»، دەۋى سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى تۇلعانىڭ ادامي قاسيەتتەرىن تولىق اشىپ تۇرعانداي.
اقش-تىڭ زاماناۋي ينتەرنەت تەحنولوگيالارى مەن قۇرال-جابدىقتارىن ءوندىرىپ-ساتۋمەن اينالىساتىن ترانسۇلتتىق CISCO Systems كورپوراتسياسىنىڭ كاسىپكەر جەتەكشىسى دجون چەمبەرس جوعارىداعى پىكىرلەردى ودان دا بەتەر تولىقتىرا تۇسەتىن مىنا ءبىر وزەكجاردى ويدى ورتاعا سالادى:
«ومىردە تەڭەستىرۋشى ەكى كۇش بار، ونىڭ ءبىرى – ينتەرنەت، ال ەكىنشىسى – ءبىلىم. لي كۋان يۋ بولسا، وسى قۇندىلىقتاردىڭ ەكەۋىن دە جەتە مەڭگەرىپ، ولاردىڭ قۋات-كۇشىن ءىس جۇزىندە شەگىنە جەتكىزە پايدالانا بىلگەن شەبەر تۇلعا. سوندىقتان دا ول – سينگاپۋردى ينتەرنەت ەكونوميكاسىنىڭ تابىستى مەكەنىنە اينالدىرعان الەمدىك كوشباسشى».
بيزنەس الەمىنىڭ جانە ءبىر ءىرى وكىلى – ترانسۇلتتىق Coca-Cola كومپانياسىنىڭ جەتەكشىسى مۋحتار كەنت لي كۋان ءيۋدىڭ سىرتقى ساياسات پەن حالىقارالىق ارەناداعى اۋقىمدى ءرولىن بىلايشا سيپاتتايدى:
«تاريحتا ءوزىنىڭ تۋعان ەلى مەن وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا مارتەبەسى بيىك لي كۋان يۋ سەكىلدى سونشاما مول جاقسىلىق جاساعان تۇلعالار ساۋساقپەن سانارلىق قانا. اسەان-عا (وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى قاۋىمداستىعى) مۇشە ەلدەر ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋى مەن دامۋىنىڭ ارتىندا تۇرعان قوزعاۋشى كۇشتىڭ دە لي كۋان يۋ ەكەنى بەلگىلى. ول وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ايماعىنداعى ميلليونداعان حالىقتىڭ بەيبىت ءومىر مەن ەكونوميكاسى وركەن جايعان كەڭىستىكتە عۇمىر كەشۋىنە كومەگىن ايامادى».
كىتاپ اۆتورلارىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى لي كۋان يۋدەي سۇڭعىلا قايراتكەردىڭ، اسىرەسە، قىتاي مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ، سول سياقتى ءۇندىستاننىڭ بولاشاعى تۋرالى پىكىرلەرىن تىكەلەي ءوز اۋزىنان ەستۋگە تىرىسقاندارى جاسىرىن ەمەس.
سوندىقتان دا، گارۆاردتىڭ ساقا ساياساتكەرلەرىنىڭ توتەسىنەن قويعان سۇراقتارىنىڭ كەز كەلگەنىنە ءومىر تاجىريبەسى مەن ءبىلىم تەرەڭدىگىنە قۇرىق بويلامايتىن لي كۋان يۋ دە ىركىلمەي جاۋاپ بەرە وتىرىپ، تۇشىمدى دا تاتىمدى ويلارىن بۇكپەسىز جايىپ سالادى.
«قىتاي كوشباسشىلارى الەمدەگى ءبىرىنشى ەكونوميكا سانالاتىن اقش-تى ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىپ شىعارۋعا شىنىمەن-اق دامەلى مە؟» دەگەن توتە سۇراققا لي كۋان يۋ بوگەلمەستەن:
«ارينە، دامەلى»، دەپ، كەلتە جاۋاپ بەرەدى دە، نەگە ولاي دەيتىنىن دالەلدى دە دايەكتى ايعاقتارمەن تياناقتايدى. بىرىنشىدەن، نيۋ-يوركتەگى «Goldman Sachs» اتتى الەمگە تانىمال امەريكالىق بانك جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىنە قاراعاندا، كەلەسى 20 جىلدا قىتاي الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن ەكونوميكاسىنا اينالادى دەگەن ناقتى پىكىر قالىپتاسىپ وتىرعانىن كولدەنەڭ تارتادى.
ەكىنشىدەن، امەريكا سەكىلدى قىتاي دا عارىشقا ادام ۇشىرىپ، ىستەن شىققان جەر سەرىكتەرىن ءوز زىمىراندارىمەن اتىپ تۇسىرە الاتىن الەۋەتكە جەتكەنىنە سىلتەمە جاسايدى.
ۇشىنشىدەن، قىتاي مادەنيەتىنىڭ 4000 جىلدىق تەرەڭ تاريحى بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالدى.
تورتىنشىدەن، قىتايدىڭ ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليون حالقىنىڭ ىشىنەن قانشا قاجەت بولسا، سونشاما تالانت پەن پاراسات يەلەرىن تاڭداپ الۋعا مۇمكىندىكتىڭ جەتىپ ارتىلاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
بەسىنشىدەن، بۇگىنگى تاڭداعى قىتايدىڭ الەمدەگى ەڭ جىلدام دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت ەكەنىن جانە بۇل ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى قىتايدىڭ امەريكا، ەۋروپا نەمەسە جاپونيا سەكىلدى باي-باقۋاتتى، وزا دامىعان، گۇلدەنگەن جانە تەحنولوگيالىق باسەكەگە تولىق قابىلەتتى ەل بولعانىن كوكسەيتىنىن ءارى وسى عاسىردا اقش-پەن تەرەزەسىنىڭ تەڭەلۋىنە بار كۇشىن سالاتىنىن، سول ءۇشىن قىتاي قازىردىڭ وزىندە-اق تالانتتى جاستارىن تاڭداپ الىپ، ءبىلىمىن ۇشتاپ، عىلىم مەن تەحنولوگياعا، ەكونوميكا مەن بيزنەسكە جانە اعىلشىن تىلىنە بەلسەندى باۋلۋعا قولدان كەلگەن مۇمكىندىكتەردىڭ ءبارىن دە جاساپ جاتقانىن دا ەسكەرتەدى. التىنشىدان، قىتايدىڭ ەڭ نەگىزگى باسىمدىعى اسكەري قۋاتىندا ەمەس، كەرىسىنشە، ەكونوميكالىق ىقپالىنىڭ كۇشتىلىگىندە تۇرعانىن ەسكە سالىپ، جۇمىس قولى مول ءارى ارزان بولعاندىقتان، بۇل ەلدىڭ كەز كەلگەن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىگىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىن جانە وزگە مەملەكەتتەردى قىزىقتىراتىنداي ىشكى نارىعىنىڭ شەكسىزدىگىنە ەرەكشە ەكپىن بەرە كەلىپ، بۇل تۇرعىدان، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى مەن ىشكى مۇمكىندىكتەرىنىڭ امەريكامەن سالىستىرعاندا الدەقايدا باسىم تۇرعاندىعىن جاسىرمايدى.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى قويىلعان وتكىر ساۋالدارعا لي كۋان ءيۋدىڭ بەرگەن جاۋاپتارى دا كەز كەلگەن وقىرماننىڭ كوڭىلىن كونشىتەدى.
بىلىكتى ساراپشى الەمدەگى ءبىرىنشى دەرجاۆانىڭ كاسىپكەرلىك پەن بيزنەس، ەكونوميكا، عىلىم، اسكەري سالا، تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا، ينۆەستيتسيا، سىرتقى ساياسات، ينفراقۇرىلىم، عارىش نەمەسە وزگە دە سالالاردا قول جەتكىزگەن تابىستارى مەن باسىمدىقتارىنىڭ وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا وق بويى وزىق تۇرعانىن ءبىراۋىزدان مويىنداي وتىرىپ، الگىلەردىڭ تۇپقازىعى مەن ىرگەتاسى اعىلشىن تىلىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىنە ەرەكشە ءمان بەردى. ايتسا-ايتقانداي-اق، بۇل جەردە لي كۋان يۋمەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس.
ويتكەنى، حالىقارالىق قاتىناس قۇرالى رەتىندە اعىلشىن ءتىلى بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ەكونوميكا مەن گەوساياساتتىڭ، تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانىڭ، كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردىڭ، بيزنەس پەن كاسىپكەرلىكتىڭ، ينتەرنەت كوممۋنيكاتسياسى مەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ، بانك جۇيەلەرى مەن حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ، الەمدىك عىلىمي جۋرنالدار مەن اكادەميالىق باسىلىمداردىڭ، حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار مەن فورۋمداردىڭ، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ديپلوماتيانىڭ، حالىقارالىق اۆياتسيا مەن ءتۋريزمنىڭ جانە سول سالالارمەن بايلانىستى قامسىزداندىرۋ قىزمەتىنىڭ، حالىقارالىق جارناما مەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ، يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ، تەلەۆيدەنيە مەن اۋديو-بەينە ونىمدەرىنىڭ، قالا بەردى حالىقارالىق زاڭداردىڭ دا تىلىنە اينالىپ كەتكەنىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس.
ونىڭ ۇستىنە، اعىلشىن ءتىلدى امەريكا يمميگرانتتار ەلى بولعاندىقتان، بۇل مەملەكەتكە شەتەلدەردەن اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەتىن مىڭداعان تالانتتى جاستار مەن عىلىمنىڭ شىڭىنا شىققان عۇلاما عالىمدار دا اعىلىپ كەلىپ، تەز ءسىڭىپ جاتادى.
ولاردىڭ ىشىندە الەمنىڭ ماڭدايالدى ماتەماتيكتەرى دە، فيزيكتەرى دە، حيميكتەرى مەن بيولوگتارى دا، ەكونوميست عالىمدارى دا، وزگە سالانىڭ وكىلدەرى دە جەتىپ ارتىلادى.
بۇل پىكىردىڭ ايعاقتى دالەلى رەتىندە تەك ەۋروپا عانا ەمەس، بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەمنىڭ كوشباسشى عالىمدارىنىڭ اعىلشىن تىلىنە جۇيرىك ەكەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
ال امەريكا قۇراما شتاتتارى بولسا، اتالعان قىرۋار مۇمكىندىكتەردى شەبەر پايدالانا وتىرىپ، شەتتەن تالانت تارتۋدان الدىنا جان سالمايدى. ەسەسىنە، مۇنداي ۇدەرىس امەريكانى يننوۆاتسيالىق يدەيالار مەن زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ دا، كاسىپكەرلىكتىڭ دە، سان ءتۇرلى بيزنەستىڭ دە ينكۋباتورىنا اينالدىرىپ وتىر.
ەندەشە، نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان الەم عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى نەلىكتەن وسى ەلگە تيەسىلى دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا جوعارىدا اتالعان فاكتورلارمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى ايدان انىق.
ءدال وسى تۇستا سينگاپۋر ەكونوميكاسىنىڭ اتاسى اتانعان لي كۋان يۋ جۇرگىزگەن تابىستى رەفورمالاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى دە اعىلشىن ءتىلىن مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك جانە بيزنەس تىلىنە اينالدىرۋمەن بايلانىستى بولعانىن ەرەكشە اتاي كەتۋدىڭ رەتى بار.
ويتكەنى، 1959 جىلى لي كۋان يۋ سينگاپۋر ۇكىمەتىنىڭ بيلىك تىزگىنىن قولعا العان كەزدە، حالىقتىڭ سانى 3 ميلليونداي عانا بولعانىنا قاراماستان، لينگۆيستيكالىق قيىندىقتار شاش-ەتەكتەن بولاتىن.
سەبەبى، ورتاق قاتىناس قۇرالى بولماعاندىقتان، ات توبەلىندەي عانا سينگاپۋر حالقى قىتاي، مالاي جانە تاميل تىلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدە الشاق ىشكى ديالەكتىلەرىندە سويلەيتىندىكتەن، ءۇش ەتنوس وكىلدەرى ءبىرىن-ءبىرى جەتە ۇعا بەرمەگەن.
سوندىقتان، مۇنىڭ ەكونوميكاعا تيگىزەتىن زاردابى دا كوپ بولاتىن. ەندى، مىنە، 30 جىل بويى تاباندىلىقپەن لي كۋان يۋ جۇرگىزگەن رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە، رەسمي ءتىل تورتەۋ (اعىلشىن، قىتاي، مالاي، تاميل) بولعانىمەن، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن جەتە مەڭگەرىپ العان.
سونىڭ ارقاسىندا سينگاپۋر جارتى عاسىردان بەرى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ەكونوميكالىق ارىپتەسى بولىپ سانالاتىن اقش-تىڭ باسىمدىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن وتە شەبەر پايدالانا وتىرىپ، ول ەلدەن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار مەن بىلىكتى ماماندار تارتۋدى دا، تىكەلەي ينۆەستيتسيا كەلتىرۋدى دە جاقسى جولعا قويىپ العان. سوندىقتان دا، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى الىس-بەرىس جىلدان-جىلعا كوبەيمەسە، ازايىپ وتىرعان جوق.
سولايى سولاي، بىراق لي كۋان ءيۋدىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىنى سونشالىق، الپاۋىت ەلدىڭ ەتەگىنە جارماسىپ وتىرعان الەۋمەتتىك كەمىستىكتەرى دە جەتكىلىكتى ەكەنىن ايقارا اشىپ بەرەدى.
ەڭ الدىمەن، لي كۋان يۋ وزىمەن سۇحباتتاسىپ وتىرعان امەريكالىق عالىمداردىڭ نازارىن سايلاۋ كەزىندەگى ولقىلىقتارعا اۋدارا وتىرىپ، امەريكا اقپارات قۇرالدارى جاساندى بوياۋدى قالىڭىراق جاعىپ، جابىلا جارنامالاسا، كوشباسشىلىق لاۋازىمدارعا قابىلەتى مەن ىشكى دۇنيەسى جۇتاڭ ازاماتتار دا سايلانىپ كەتەتىنىن كولدەنەڭ تارتتى.
بىراق ولاردىڭ اراسىنان چەرچيللدەر مەن رۋزۆەلتتەر نەمەسە دە گوللدەر شىعادى دەگەنگە سەنە المايتىنىن جاسىرمادى. ەكىنشىدەن، لي كۋان يۋ امەريكانىڭ ساياساتكەرلەرىنىڭ دامۋعا تەك دەموكراتيا عانا الىپ كەلەدى دەگەن ءۋاجىن مۇلدە قوستامايتىنىن بەتكە ايتادى.
ونىڭ پىكىرىنشە، ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن، دەموكراتيا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ەڭبەكقورلىق پەن ءتارتىپ كەرەك، ويتكەنى، شەكتەن شىققان دەموكراتيا تارتىپسىزدىك پەن بەرەكەسىزدىككە سوقتىرىپ، دامۋعا قولبايلاۋ بولادى. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ مىقتىلىعى، ەڭ اۋەلى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا قابىلەتتىلىگىمەن ولشەنۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، كۇللى حالىقتىڭ قۇقىن تەڭگەرىمدى ەتە الاتىندىعىمەن تارازىلانۋى شارت. ۇشىنشىدەن، لي كۋان ءيۋدىڭ توپشىلاۋىنشا، امەريكا مادەنيەتىنىڭ كەيبىر قىرلارى سىن كوتەرمەيدى.
قاۋىپتى كارۋلاردىڭ قولجەتىمدىلىگى، ەسىرتكىمەن بايلانىستى قىلمىستاردىڭ جيىلىگى، كوشەدەگى قاڭعىباستىق، زورلىق، ۇرلىق-قارلىق، كوپە-كورىنەۋ جاسالاتىن جۇگەنسىزدىك پەن سوراقى قىلىقتار، تۇپتەپ كەلگەندە، ازاماتتىق قوعامنىڭ ىرىگەنىنىڭ سيپاتى.
جەكە باستىڭ بوستاندىعى مەن ەركىندىگىن اسىرا مالدانعاندار كۇنبە-كۇن ويىنا نە كەلسە سونى ىستەپ جاتسا، بۇل كۇللى قوعامنىڭ بۇزىلىپ، مورالدىق قۇندىلىقتارىنىڭ توزعانى.
سوسىن، ارا-تۇرا ازيالىقتار امەريكاعا بارا قالسا، ونداعى زاڭ مەن ءتارتىپتىڭ باقىلاۋسىزدىعىن جانە جوعارىدا اتالعان ۇسقىنسىز دۇنيەلەردى، ونىڭ ىشىندە، شىرىگەن بايلىق پەن ءسىڭىرى شىققان كەدەيلىكتى كورگەندە، توبە شاشتارى تىك تۇرىپ قايتاتىنىن دا لي كۋان يۋ مۇلدە جاسىرمايدى.
تورتىنشىدەن، لي كۋان يۋ امەريكالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ كەمشىلىكتەرىن دە اشىپ ايتادى.
وكىنىشكە وراي، الگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى ءوز ەلىنىڭ ءتول مادەنيەتىن زور ساناپ، وزگەلەردىكىن قور ساناۋعا ماشىقتانىپ العان. سوندىقتان دا، سينگاپۋر باسشىلارىنا دا ينەلىكتەي قادالىپ، ولارعا اۆتوكراتتار، ديكتاتورلار دەگەن ايدار تاعادى. شەكتەن شىققان قاتىگەز ءارى ادام قۇقىن تۇنشىقتىرۋشى قوعامنىڭ يەلەرى دەپ، كەمسىتىپ، شەتتەتۋگە تىرىسادى.
بۇل تۋرالى لي كۋان يۋ ءوز ويىن بىلاي قورىتادى:
«نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى، بىزدەردىڭ ەل باسقارۋ قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇستانىمدارىمىز ولاردىڭ يدەيالارىنا ساي كەلمەيدى. بىراق سولاي ەكەن دەپ، وزگەلەرگە ءوزىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزبەن ەكسپەريمەنت جاساۋعا جول بەرە المايمىز. ونىڭ ۇستىنە، امەريكالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىزدەرگە تاڭباقشى بولىپ وتىرعان يدەيالارى – مۇلدە دالەلدەنبەگەن تەوريالار. ول تەوريالار كەزىندە شىعىس ازياداعى امەريكانىڭ وتارى بولعان فيليپپيندە دە، ءيا بولماسا تايۆاندا نەمەسە كورەيا، تايلاند سياقتى ەگەمەن مەملەكەتتەردە دە ەشقاشان قۇندىلىق بولىپ سانالعان ەمەس».
سوسىن، لي كۋان يۋ سينگاپۋردىڭ مەملەكەت باسقارۋداعى ۇستانىمدارى مەن ءوز قۇندىلىقتارىنىڭ ەش ۋاقىتتا دا وزگەرمەيتىنىن شەگەلەي تۇسەدى.
«ەگەر ول قۇندىلىقتار وزگەرەتىن بولسا، سينگاپۋر وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى قىزىل نۇكتەدەن قارا نۇكتەگە اينالادى»، دەيدى ول.
ارتىنشا، جۇمباقتاۋ ءسوزىنىڭ ءمانىن اشىپ، مىنا ءبىر اسىل ويىن ورتاعا تاستايدى:
«مەملەكەتتىڭ ۇلىلىعى تەك جەر كولەمىمەن عانا ولشەنبەسە كەرەك. ۇلىلىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلعان حالىقتىڭ جىگەرى مەن بىرلىگى، تاباندىلىعى مەن ءتارتىبى جانە سول مەملەكەتتى تاريحتىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالدىرۋعا ۇمتىلعان ۇلتجاندى كوشباسشىلارى مەن كوسەمدەرىنىڭ ساپاسى عانا سومدايدى... سوندىقتان دا، مەنى باتىس الەمىنىڭ شانشۋ سوزدەرى مەن ءجونسىز ءمىن تاعا سىنايتىنى ەمەس، بيلىك تىزگىنىن وزىمە سەنىپ تاپسىرعان حالقىمنىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، قانداي باعا بەرەتىنى كوبىرەك ويلاندىرادى».
قورىتا ايتقاندا، لي كۋان ءيۋدىڭ وسىنداي وزەكجاردى ىشكى سىرلارى مەن ءتاستۇيىن ۇستانىمدارىن قۇرمەتتەمەۋ مۇمكىن ەمەس.
ويتكەنى، مۇنداي ىزگى قاسيەتتەر مەن باتىلدىق، ەڭ الدىمەن، تۋعان ەلى مەن حالقىن قاپىسىز سۇيەتىن ۇلتجاندى تۇلعالاردىڭ عانا قولىنان كەلەتىنىنە كوزىڭ جەتەدى.
ولاي بولسا، وزگەلەرگە ونەگە بولعان سينگاپۋر كوسەمىنە بارەكەلدى دەۋدەن باسقا قوسىپ الار ەشنارسە جوق.
وزگە العىشارتتار: - ەڭ الدىمەن، قالانى تازالاۋدى قولعا الدى; - اقش-پەن تىعىز بايلانىس ۇستاۋ; - وزگە ەلدەردىڭ قاتەلەرىن قايتالاماۋ; - باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن تالانتتى جاستاردى عىلىمعا، تەحنولوگياعا جانە ەكونوميكانى، بيزنەستى باسقارۋعا، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە باۋلۋ، سەبەبى، بۇل ءتىل – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيانىڭ جانە بيزنەستىڭ ءتىلى; - رەۆوليۋتسيا ەمەس ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىن تاڭداۋ; - كورشى ەلدەرمەن ەركىن ساۋدا جاساسۋ; - شەتەلدەردەن تالانتتى ماماندار تارتۋ; - ءتىل ساياساتىن دۇرىس جولعا قويۋ; - جەمقورلىقتى جويۋ; - شەتەلدەردەن، اسىرەسە، اقش-تان وزىق تەحنولوگيا تارتۋ; - ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ; - دەموكراتيادان ءتارتىپتى جوعارى قويۋ; - اقش-تىڭ جاقسىسىنان ۇيرەن، جامانىنان جيرەن (see 30 p.); - ەلدى العا باستىرۋ ءۇشىن ەڭ اۋىر جۇمىسقا ەڭ اقىلدى ادامدى جەگۋ كەرەك (see p.34). مۇنىڭ ەمى سول عانا.
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءادىل احمەتوۆتىڭ «عاسىر عيباتى» اتتى كىتابىنان الىنعان ءۇزىندى
