وتكەن اپتادا الماتى وبلىسىنا قاراستى رايىمبەك اۋدانىنا جولىمىز ءتۇستى. قانشا قاراساق تا "جەر جانناتى - جەتىسۋدىڭ" ءار كەز تابيعاتىنا تامسانىپ، سۇلۋلىعىنا سۇقتانىپ كوزىمىز تالسا دا، كوڭىلىمىز تويعان ەمەس. قالانىڭ كوك تۇتىنىنەن ازاتتىققا شىعىپ دالانىڭ تازا اۋاسىنا كەۋدەمىز اشىلا ءتۇستى.
جولدار... ءار كەز ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە جەتەلەپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى قيال الىمىنە شومدىرىپ الا جونەلەدى. ال جول بويى قۇلپىرعان كوركەم تابيعات بولسا، قيالىڭىزعا ءتىپتى قانات بىتىرەرى ءسوزسىز.
شەلەكتەن وتكەننەن كەيىن تورايعىر اسۋى، كوكپەكتىڭ جازىعى، الاسا (شارىن), كەگەننىڭ قايقىسى، سارىجازدىڭ اسۋى بىرىنەن ءبىرى وتكەن عاجاپ تابيعاتى الدىعا قاراي قۇلشىندىرىپ، ۇمسىندىرا تۇسەدى. اڭگىمەنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن جۇرگىزۋشىمىز ارداق ابەكوۆ ەل مەن جەردىڭ تاريحىنان، اۋىل وقيعالارىنان ءالۋانتۇرلى سىر شەرتتى. جاس كاسىپكەر اسحات قاسىموۆ ەكەۋمىز كوزىمىز – تابيعاتتا بولعانىمەن، قۇلاعىمىز – ارەكەڭنىڭ اڭگىمەسىندە. ال ارداق اعانىڭ تەمىر تۇلپارى ىزعىتىپ كەلەدى.
ويىمىزعا مۇقاعالي اقىننىڭ مىنا ءبىر تاماشا ولەڭى ورالدى:
He سىيلايدى، نە بەرەدى كەلەر كۇن؟!
نە دە بولسا، ءتىرى تۇرسام، كورەرمىن.
جەلىدەگى قۇلىنىمىن مەن ەلدىڭ،
كوگەندەگى قوزىسىمىن مەن ەلدىڭ.
نە سىيلاسىن، نەسىن بەرسىن ەل ماعان؟!
تۇرساق ەكەن ەلىم دە امان، مەن دە امان.
تاۋلار — مەنىڭ تاۋسىلمايتىن باقىتىم،
ال ىرىسىم — ۇلانعايىر كەڭ دالام.
نە ىستەمەكپىن التىن، گاۋھار، جاقۇتتى،
ولاردى ىزدەپ وتكىزبەسپىن ۋاقىتتى.
مەن باقىتسىز بولا قويمان ءسىرا دا،
تۋعان ەلىم بولسا ەكەن باقىتتى!
دانەڭە دە سىيلاماسىن كەلەر كۇن،
سىي كورمەي-اق سۋالارمىن، سونەرمىن.
تۋعان ەلىم تۇعىرىندا تۇرسا ەكەن،
ءارى قاراي... ءارى قاراي كورەرمىن...
اسىرەسە «تاۋلار — مەنىڭ تاۋسىلمايتىن باقىتىم» دەگەن جولدارىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ قايتالاپ كەلەمىن.
اۋەلگى بىعىتىمىز – رايىمبەك اۋداندىق كىتاپحاناسى. سەبەبى «تۋعان جەرگە تاعزىم» جوباسى اياسىندا اكادەميك، ديپلومات ءادىل احمەتوۆ پەن پروفەسسور قايرات ابەكوۆتىڭ رايىمبەك اۋدانى كىتاپحاناسىنا ارنالعان ەكى قوراپ كىتاپتى جەتكىزۋىمىز كەرەك. بۇل ميسسيا ساتىمەن ورىندالدى. كىتاپحاناشى مارجان حانىم كىتاپتاردى قابىلداپ الىپ، «تۋعان جەرگە تاعىزىم» اكتسياسى اياسىندا كىتاپحاناعا سىيلىق جاساعان ازاماتتارعا العاۋسىز اق العىسىن جاۋدىرىپ-اق جاتىر. كىتاپتار اراسىندا اكادەميك ءادىل احمەتوۆتىڭ ءتول تۋىندىلارى دا بار. بۇل كىتاپحانا ۇجىمىن ودان سايىن قۋانتا ءتۇستى.
ءادىل قۇرمانجانۇلى وسى ەڭسەلى تاۋلاردىڭ باۋرايىنداعى نارىنقول اۋىلىندا وسىدان 80 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن. وسىنداي شاعىن عانا اۋىلدان ارمان ارقالاپ شىققان بالا بۇكىل الەمدى ارالاپ، عىلىم مەن ءبىلىم، كاسىبي ورلەۋ جولىندا تولايىم جەتىستىككە جەتكەنى كىمنىڭ بولسا دا كوكىرەگىنە الدىعا قاراي قۇلشىنىس سەزىمىن وياتارى انىق. ەشكىمنىڭ كومەگىنە سۇيەنبەي ءوز ەرىك-جىگەرىمەن جەتىستىككە جەتكەن جاس تولقىنعا ءاردايىم ۇلگى-ونەگەسىن شاشىپ، پاراسات-پايىمىمەن جول سىلتەپ تۇرادى ەمەس پە؟ بيىل ءادىل اعا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە اياق باسىپ وتىر. ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن اعامىز ءالى دە تىڭ. جاس جىگىتتەي سەرگەك. جازۋدان، وقۋدان، جالپى ىزدەنۋدەن ەش جالىقپايدى. شىن جۇرەكتەن شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىز. جان-جارى داريعا اپاي ەكەۋى ۇل-قىزدارى نۇرلان، نۇرجان، قارلىعاشتان ءوربيتىن نەمەرە-شوبەرەسىنىڭ قىزىعىنا تويماي كۇلىپ-ويناپ ۇزاق جاساي بەرسىن دەگىمىز كەلەدى.
نارىنقول – اسقاق ءحانتاڭىرى تاۋ سىلەمدەرىنىڭ بوكتەرىندە، بايىنقول وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورىن تەپكەن عاجايىپ اۋىل ەكەن. تاۋدىڭ تاماشا كورىنىسىمەن كورىكتەنىپ، جازدىڭ كۇنى جاسىل جەلەككە ورالار اۋىل بەينەسىن ويشا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى دە ءبىر عانيبەت. شاما-شارقىمىزشا ەڭسەلى تاۋلاردىڭ كورىنىسىن فوتوعا ءتۇسىرىپ-اق باقتىق.
كەلەسى باعىتىمىز – مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋعان قاراساز اۋىلى. بيىل – اقيىق اقىن مۇقاعاليدىڭ 90 جىلدىعى. سارىجازدان سان مارتە وتسەك تە، قاراسازعا ءبىر جولىمىز تۇسپەگەن ەدى. وسى جولى ارنايى مۇقاعاليدىڭ ايگىلى اۋىلىنا ات باسىن بۇردىق. وڭ جاقتان قاپتالداسىپ وتىراتىن توتە دەپ اتالاتىن تاۋدىڭ كوركەمدىگى كوزدىڭ جاۋىن الادى. تاۋ بوكتەرىندەگى قاراسازعا كىرگەندە قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى.
فوتو اۆتورى: قالامقاس اعىباەۆا
ارقالى اقىننان ارتىق قاراسازدى سيپاتتاي الماسپىز. مۇقاعالي تۋعان جەرىن بىلايشا جىرلايدى:
تانىس ولكە،
تانىس ايماق،
تانىس ماڭ:
اناۋ جەردە - قۇربىلارمەن الىسقام،
اناۋ جەردە - قۇربى جانمەن تابىسقام.
البا-جۇلبا اقشا بۇلتتار جارىسقان،
تاۋلار انە، ۇيىقتاپ كەتكەن دانىشپان،
جولدار اناۋ، شۇباتىلىپ شاڭى ۇشقان،
تانىس ولكە، تانىس ايماق، تانىس ماڭ.
شابىندىقتار،
ەگىستىكتەر،
توعايلار.
توبەلەردىڭ توبەسىندە - كوك ايدار.
اق ساعىممەن ارالاسىپ، اۋلاققا،
ساعىم بولىپ بارا جاتىر كوپ ويلار.
ءبىر تىنبايدى شەگىرتكەنىڭ شىرىلى،
جەل قوزعاعان اق شيلەردىڭ سىبىرى،
ءبارى تانىس - كىسىنەگەن قۇلىنى
ءىن اۋزىندا شاڭقىلداعان سۋىرى.
اينالايىن!
اتامەكەن، اق مەكەن!
قانداي قازاق ىزدەپ سەنى تاپتى ەكەن؟!
تۋعان ولكە ءتاتتى ەكەن عوي،
ءتاتتى ەكەن!
مۋزەيدىڭ الدىنداعى مۇقاعاليدىڭ ەسكەرتكىشى قاسقايىپ تۇر. ارتىنداعى تاۋ كورىنىسى ەرەكشە كوز تارتادى. مۋزەي مەن ەسكەرتكىشتىن ورنىن وتە ءساتتى تاپقان ەكەن. مۋزەي وزگەشە ءپىشىندى بولىپ كەلەدى.
ءبىزدى مۋزەيدىڭ قور ساقتاۋشىسى الامگۇل جۇماعۇلوۆا قارسى الدى.
«اقىن ءوزى ولسە دە وشپەس مۇراعا اينالعان، وقىرمان كوڭىلىنە بەرىك ۇيالاپ، ءار ۇرپاقپەن ءۇن قاتىسىپ، جاڭا بۋىن وكىلدەرىمەن سىر شەرتىسە باستاعان، مۇقاعالي پوەزياسىنا تەرەڭ بويلاي ءتۇسۋ، ءار قىرىنان عىلىمي سارالاپ زەرتتەۋ، مۋزەيدەگى جادىگەرلەردى ساقتاۋ، تانىستىرۋ، ولەڭدەرىن قالىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا ناسيحاتتاۋ مۋزەيدەگى بۇگىنگى كۇندەگى ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. جارتى عاسىرعا دا تولمايتىن جىر عۇمىرىندا اقىن مول مۇرا قالدىرىپ كەتتى. شەكسىز-شەتسىز رۋحاني بايلىق بولىپ تابىلاتىن مۇرانى يگەرىپ، حالقىمىزدىڭ قاجەتىنە جاراتۋ بۇگىنگى سونىمەن بىرگە كەلەشەك ۇرپاقتىڭ دا اسا قاستەرلى پارىزى بولماق.
مۋزەيدىڭ مىندەتى – جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تەرەڭدەپ تانىتۋ بولماق. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ادەبي-مەموريالدى مۋزەيى. تاريحي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ – ءبىزدىڭ ەرەكشە پارىزىمىز» دەيدى الماگۇل حانىم.
ارمەن قاراي قور ساقتاۋشى الماگۇل حانىم مۋزەي تاريحىمەن ەگجەي-تەكجەيلى تانىستىرىپ ءوتتى.
مۇراجايدىڭ عيماراتى 1990 جىلى 20 ساۋىردە قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن سالىندى. 1991 جىلى 24 قىركۇيەكتە قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ №544 قاۋلىسىمەن م.ماقاتاەۆ ادەبي-ەسكەرتكىش مۇراجايى بولىپ بەكىتىلدى. قازاق سسر پرەمەر ءمينيسترى قارامانوۆ بەكىتتى. مۋزەي 1991 جىلى اقىننىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىندا اشىلدى.
XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى حالقىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسىن، ادەبيەت الەمىنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزىنىڭ ءبىرى – مۇقاعالي جىرلارى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، تۇرلەندىرىپ، تىڭ شىرقاۋ بيىككە كوتەرىپ كەتتى.
الماگۇلدىڭ ايتۋىنشا، XXI عاسىر مۇقاعاليتانۋ ءداۋىرىنىڭ باستالعان عاسىرى. 2011 جىلدىڭ باسى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىق تويىنا دايىندىقپەن باستالدى. سوناۋ 1991 جىلدارى سالىنعان عيمارات شىن مانىندە ەسكىرگەن ەدى. اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان ماعلۇمات بەرەتىن مۋزەيدىڭ سىرتقى كوركى قانداي بولسا، ىشكى بەزەندىرىلۋى دە تالاپقا ساي ەتىپ جاسالىندى.
بيىل مۇقاعاليدىڭ 90 جىلدىعى قازاقستان كولەمىندە جان-جاقتى تويلاندى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە اقىن ولەڭدەرىن جاتقا وقۋشىلار كوپتەپ كەزدەستى. ناسيحاتتىق جۇمىسى وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. مىسالى، بلوگەر ايكۇمىس قاناتقىزى ءوزىنىڭ ينستاگرام پاراقشاسىندا ۇيىمداستىرعان مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ شىعارماشىلىعى بويىنشا «جىرلايدى جۇرەك» اتتى مانەرلەپ وقۋ بايقاۋىنا 100-گە جۋىق ادام ادام قاتىسىپ، سولاردىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ ءار ءتۇرلى اتالىمدارمەن 16 ۇزدىك انىقتالدى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جاستار قاتىسىپ، تاڭداي قاعارلىق ەرەكشە ونەر كورسەتە ءبىلدى. بۇل ءبىر عانا مىسال. بۇدان وزگە دە ءوتىپ جاتقان بايقاۋلاردا ەسەپ جوق...
مۇقعالي ولەڭدەرى تەز جاتتالىپ، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراپ كەتەتىن وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. بۇل كارانتيندىك جاعدايداعى جۇرتتىڭ مۇقاعالي ولەڭدەرىن جاتقا وقۋعا كوبىرەك جول اشقان دا بولۋى ىقتيمال.
ال ءدال قازىر تابانىمىز تيگەن قاراسازدا جۇگىرىپ جۇرگەن كەز كەلگەن بالا ولەڭدەتىپ، ماقالداتىپ سويلەيدى. سەبەبى، تۋ سالىپ مۇقاعالي ولەڭدەرىمەن اۋىزدانعان. قاي-قايسى دا كەمىندە جۇزدەگەن ولەڭىن جاتقا سوعادى.
اپىرماي،
تۋعان جەر-اي!
تەڭدەسەر كىم،
بۇل جەرگە سەن بولماسان، كەلمەس ەدىم.
كىندىگىمدى بايلاعان قازىعىم-اي،
سەن بولماساڭ، بۇل ماڭدى كورمەس ەدىم.
جات كوزىمەن قارايدى ادامدارىڭ،
جاقىن تارتار قۇربى دا تابا المادىم.
جاس وتاۋدىڭ ەسىگىن اشىپ قالىپ،
ايلام قۇرىپ، قايىرا جابا المادىم...
كەل دەمەدى، نەمەسە كەت دەمەدى،
نەسىن ماعان، بىلمەيمىن، وكپەلەدى؟!
سەنى سۇيگەن جۇرەكتى، تۋعان ولكەم،
سەن وسىرگەن بىرەۋلەر جەك كورەدى.
تۋعان ەلىم،
كورمەسەم ساعىنامىن،
كەتسەم ءىزىم وزىڭنەن تابىلادى.
جاسىرا الماي، ءىنىڭنىڭ وتاۋىنان،
ىستىق ماعان اتانىڭ شاڭىراعى.
اقيىق اقىن شابىتتانىپ سان مارتە جىرعا قوسقان قاراساز سول كۇنى ساۋلەلى كۇن شۋاعىنا شومىلىپ نۇرلانادى. تابيعات انا دا ءبىزدىڭ بۇل ساپارىمىزدى قۇپتاعانداي، مەيىرلەنىپ جىلى قۇشاعىنا العىسى كەلگەندەي اسەرگە بولەندىك.
ارمان سەرىكۇلى،
فوتولاردىڭ اۆتورى: اسحات قاسىموۆ،
جۇرگىزۋشى: ارداق ابەكوۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
