پروفەسسور، اكادەميك ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن» (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنىڭ «اراب دەرەككوزدەرىندەگى بايىرعى سكانديناۆيالىقتار» دەپ اتالاتىن ءبولىمى بۇدان الدىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
بۇل تاقىرىپتى قوزعاعاندا رەسەيدىڭ ايگىلى تيۋركولوگ عالىمى
د. ۆاسيلەۆتىڭ ەڭبەگىنە [1] سوقپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى
عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تىلدەرى مەن تاريحىن
جانە ولاردىڭ جازۋ مادەنيەتىن زەرتتەۋدە تاپتىرمايتىن دەرەك كوزى
بولىپ تابىلادى. سوسىن، ەرەكشە ءمان بەرەتىن جانە ءبىر فاكتور
مىناۋ: بۇل قۇندى ەڭبەگىن جازباس بۇرىن عالىم ۇزاق جىلدار بويى
ەكسپەديتسيالارعا شىعىپ، بايىرعى تۇركى رۋنيكالىق جازۋ
ۇلگىلەرىنىڭ نۇسقالارىمەن كوزبە-كوز تانىسىپ، ولاردىڭ
كوشىرمەلەرىن جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە، ەنيسەي وزەنىنىڭ بويىنداعى
رۋنيكالىق جازۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كورپۋسىن تولىق
قالىپتاستىرعان-دى.
د. ۆاسيلەۆتىڭ پىكىرىنشە، جوعارىداعى جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ قاي
حالىققا تيەسىلى ەكەنى تۋرالى العاشقى بولجامدار XVIII عاسىردا
باستالعان. ويتكەنى ءدال سول داۋىردە رەسەي يمپەراتورى ءبىرىنشى پەتر
سىبىرگە ەكسپەديتسيا اتتاندىرىپ، باتىس عىلىمىندا قۇپيا اتالعان
الگى جازۋ ۇلگىلەرى تۋرالى مالىمەت جيناتا باستاعان. 1722 جىلى
سىبىردە جۇرگىزىلگەن اتالمىش ەكسپەديتسياعا يمپەراتوردىڭ ءوزى
تاعايىنداعان د. مەسسەرشميدت ەسىمدى نەمىس عالىمى جەتەكشىلىك
ەتەدى. بۇل ەكسپەديتسياعا ول بۇرىنعى شۆەد ارمياسىنىڭ وفيتسەرى
بولعان فيليپپ يوگان سترالەنبەرگتى دە قاتىستىرادى. سترالەنبەرگ
پولتاۆا تۇبىندەگى ورىس-شۆەد سوعىسىندا تۇتقىندالىپ، رەسەي
بيلىگى ونى سىبىردەگى توبول قالاسىنا جەر اۋدارادى. 13 جىل
تۇتقىندا بولعانىمەن، الگى ايماقتان وتە قوماقتى ەتنوگرافيالىق
جانە كارتوگرافيالىق ماتەريال جيناپ الادى دا، ولاردى وڭتۇستىك
شىعىس ازيانىڭ كارتاسىن جاساۋعا وتە ءتيىمدى پايدالانادى جانە
مەسسەرشميدت ەكسپەديتسياسىنا دا ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلەسىن قوسادى.
مەسسەرشميدت ءوز كۇندەلىگىندە ەنيسەي بويىنداعى
قۇلپىتاستاردا بادىزدەلگەن رۋنيكالىق جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ سولتۇستىك
باتىس ەۋروپاداعى كەلت/گوت گرافيكاسىمەن تۋىستىعى بار دەگەن
باتىل بولجام جاسايدى.
د. ۆاسيلەۆتىڭ پىكىرىنشە، بۇل بولجامدى بريتاندىق
پروفەسسور ت. بايەر دە (Professor Theophilus Siegfried Bayer) [2]،
نەمىس عالىمى پ.س. پاللاس تا قولداعان [3]، الايدا ولاردىڭ ەكەۋى دە
د. مەسسەرشميدت سەكىلدى الگى جازۋلاردىڭ تۇركىلىك تۇپكى تەگىنەن
مۇلدە بەيحابار ەدى.
1818 جىلى عالىم گ. سپاسسكي سىبىردەگى رۋنيكالق
جازۋلاردىڭ اتلاسىن جارىققا شىعارادى. ۆ. گۋمبولدت پەن
ف. كرۋگ سىندى اكادەميكتەر الگى اتلاسپەن تانىسقان سوڭ، ول
ەڭبەككە قىزىعۋشىلىقتارىن بىردەن بىلدىرەدى. سوڭىرا، اكادەميك
ف. كرۋگ اتالمىش اتلاستى لاتىن تىلىنە اۋدارىپ جاريالايدى.
ءسويتىپ، ورحون-ەنيسەي جازۋلارىمەن ەندىگى جەردە شىعىستانۋشى
وزگە عالىمدار دا تانىسا باستايدى. بىراق وكىنىشكە وراي، ولار ءوز
كەزەگىندە الگى جازۋ ۇلگىلەرىن ەسكى سلاۆيان جازۋلارنىنا جاتقىزۋعا
تىرىسادى. الايدا شىندىق قاپ تۇبىندە جاتپايدى ەمەس پە، ءدال سول
كەزدە ۆەنگەر عالىمى ا. ۆامبەري مەن ورىس عالىمى ا. شيفنەر
سىبىردەگى رۋنيكالىق جازۋلاردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ
تامعالارىمەن ۇقساس ەكەندىگىن جاريالايدى. بۇل كوزقاراستى ن.
ماليتسكي مەن ن. اريستوۆ تا قولداپ شىعادى. كەيىن سىبىردەگى
ورحون وزەنىنىڭ بويىنداعى رۋنيكالىق جازۋلاردى ن. يادرينتسەۆ
پەن ۆ. رادلوۆ تا، سول سياقتى ەتنوگرف، ارحەولوگ ءارى گەوگراف
د. كلەمەنتس تە زەرتتەي باستايدى. ول عالىمدار قۇلپىتاستاردىڭ
بەتىنە بادىزدەلگەن الگى رۋنيكالىق جازۋلاردىڭ قاسىنان قىتايشا
جازىلعان مالىمەتتى انىقتاپ، ورحون جازبالارىنىڭ تۇپكى تەگى
كوكتۇرىكەرگە ءتان ەكەندىگىن ايقىندايدى.
بايىرعى تۇركى رۋنيكالىق جازۋلارى تەك ءسىبىر مەن مونعوليا
جەرىندە عانا ەمەس، قازاقستان تەرريتورياسىندا دا، اتاپ ايتقاندا،
تالاس، ىلە، سىرداريا، ەرتىس جانە جايىق وزەندەرىنىڭ بويىندا دا
ءجيى كەزدەسەدى. سول سياقتى ونداي جازۋلار سولتۇستىك ەۋروپادا،
اسىرەسە، دانيا، شۆەتسيا جانە نورۆەگيا مەملەكەتتەرىنىڭ
تەرريتوريالارىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان دا بولار،
دانيانىڭ ۇلى لينگۆيست ءارى تاريحشى عالىمى ۆيلگەلم تومسەن
ورىس عالىمى ن. يادرينتسەۆتىڭ 1889 جىلى مونعولياعا جاساعان
ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق بىلدىرەدى.
سەبەبى ن. يادىرينتسەۆ موڭعول جەرىندەگى كوشو-تسايدام دەپ اتالاتىن
سايدا ورنالاسقان ەردين-تسزۋ موناستىرىنىڭ ماڭىنان ەكى قۇلپىتاس
بەتىنە بادىزدەلگەن رۋنيكالىق جازۋلارمەن قاتار قىتاي جازبالارىن
دا بايقايدى. سول قۇلپىتاستاردان عالىمدار 40 جولعا جۋىق
رۋنيكالىق جازۋ ۇلگىلەرىن كوشىرىپ الىپ، رەسەيگە قايتا ورالعان سوڭ،
ولاردىڭ كوشىرمە نۇسقالارىن ىرگەلى عالىمدارعا تاراتىپ جىبەرەدى.
ال ۆيلگەلم تومسەن بولسا، ولاردىڭ سىرىن اشۋعا بىردەن كىرىسىپ
كەتەدى دە، ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنىڭ استارلى سىرىن تۇبەگەيلى
اشىپ بەرەدى. ول الگى جازۋلاردىڭ فونەتيكالىق ءمانىن دە قوسا
ايقىندايدى. ءوزى اشقان عىلىمي جاڭالىقتارىنىڭ ناتيجەلەرىن ول
1893 جىلى دانيا كورولدىگىنىڭ عىلىم اكادەمياسىنا باياندايدى.
بۇل جاڭالىعىن ول ءسال ەرتەرەك اكدەميك ۆ. رادلوۆقا دا ايتىپ
بەرگەن-ءدى. ال رادلوۆ بولسا، ۆيلگەلم تومسەنگە سىلتەمە جاساي
وتىرىپ، 1894 جىلى الگى جازۋلاردىڭ تولىق تارجىمەسىن ۇسىنادى.
سونىمەن قاتار، ۆ. رادلوۆ جوعارىداعى ەكى قۇلپىتاستىڭ بىلگە
قاعان مەن ونىڭ تۋعان باۋىرى كۇلتەگىنگە باعىشتالعانىن دا قوسا
انىقتاعان.
كەيىنگى جىلدارى بايىرعى تۇركى جازۋلارىن زەرتتەپ-
زەردەلەۋگە ورىس عالىمدىرى س. مالوۆ، س. كلياشتورنىي جانە
ۆ. لەۆشيتس تە ءوز ۇلەستەرىن قوسادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ورحون-
ەنيسەي جازۋلارىنىڭ ەشبىر تالاسسىز تۇركى حالىقتارىنا ءتان جازۋ
جۇيەسى ەكەندىگى تۇبەگەيلى دالەلدەنەدى. قازاق عالىمدارىنىڭ ىشىنەن
بۇل سالانى زەرتتەۋگە قوماقتى اتسالىسقان بەلگىلى عالىمدار -
ع. ايداروۆ [4]، م. جولداسبەكوۆ [5] جانە ق. سارتقوجا [6].
ءدال وسى تۇستا “جوعارىدا اتالعان كەيبىر ەۋروپالىق عالىمدار
كونە تۇركى رۋنيكلىق جازۋلارىنىڭ تۇپكى تەگىن سكانديناۆيالىق
نەمەسە سلاۆيان جازۋلارىنان تاراعان دەگەن نەگىزسىز بولجامدى
نەلىكتەن جاساعان؟” دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى.
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەر بولساق، مىنالاردى اڭعارامىز: بىرىنشىدەن،
سكاندياۆيالىق ۆكينگدەدىڭ رۋنيكالىق جازۋلارى مەن ەسكى تۇركى
رۋنيكالىق جازۋلاردىڭ عاجاپ ۇقساستىعى تايعا تاڭبا باسقانداي،
مەنمۇندالاپ تۇر. ول ول ما، بايىرعى ۆكينگدەدىڭ رۋنيكالىق
الىپپەسى مەن ورحون-ەنيسەي الىپپەسى ءبىر-بىرىنەن اينىمايدى. بۇعان
كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، يتەرنەت عالامتورىندا تۇرعان ەكى الىپپەنىڭ
رۋنيكالىق تاڭبالارىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىرساق جەتكىلىكتى.
ولارداعى تاڭبالارىنىڭ سىرتقى بەينەلەرى عانا ەمەس، 24 تاڭباعا
تەڭەلەتىن الىپپەلەرى دە ءبىرىن-ءبىرى اينىتپاي قايتالايدى. بىراق
سولاي ەكەن دەپ، ولار كوكتۇرىكتەرگە باتىستان كەلدى دەۋگە مۇلدە
ورىن جوق، ويتكەنى ەسكى تۇركى رۋنيكالىق جازۋ ۇلگسىنىڭ تۇركىلىك تەگىن
الگى قۇلپىتاستارداعى قىتايشا بادىزدەلگەن مالىمەتتەر دە تولىق
ماقۇلداپ تۇر. ەكىنشىدەن، ەسكى تۇركى رۋنيكالىق جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ
نەگىزىن سلاۆيانداردان ىزدەۋدىڭ استارىندا ستالين زامانىنىڭ
يمپەريالىق ساياساتى جاتقانى كۇمان تۋدىرمايدى. مۇنىڭ دالەلىن
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تۇركولوگيا سالاسىندا عىلىمي
زەرتتەۋ جۇمىستارىن كىلت توقتاتقان ستالين جارلىعىنان دا انىق
كورىنەدى. سول جارلىققا قول قويىلعان ساتتەن باتاپ، ۆيلگەلم
تومسەن مەن رادلوۆقا سىلتەمە جاساعان تيۋركلوگ عالىمداردىڭ
جاپپاي باستارى الىنا باستايدى نەمەسە ولاردىڭ ءولىم قۇرىعىنان
امان قالعاندارى كاتورگاعا ايدالعان بولاتىن. ول ول ما، ورحون
جانە ەنيسەي وزەنىنىڭ بويىنداعى كوكتۇرىكتەردىڭ كوسەمدەرىنە
قويىيلعان تاس مۇسىندەردىڭ باستارى تۇتاستاي ساياسات قىلىشىمەن
قاعىلىپ تاستالعان بولاتىن. بۇل جابايىلىقتىڭ استارىنان تۇركى
وركەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە دەگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاراپىنان
قاسا-قانا قاستاندىق پەن كورە الماۋشىلىقتى جانە ەشبىر ءجونى جوق
ىشتارلىقتى، سول سياقتى رەسەيدىڭ يمپەريالىق عىلىمىنىڭ مۇلدە
ساياسيلانىپ كەتكەندىگىن ايقىن كورۋگە بولادى. ەسەسىنە، بۇل
شىندىقتى بۇل كۇندە كۇللى الەم عالىمدارى بىلەدى. ويتكەنى
شىندىقتىڭ قاپ تۇبىندە جاتپايتىنى، ياعني ەرتە مە، كەش پە، الگى
قاپتى تەسىپ شىعاتىنى قاق. سول شىندىقتىڭ ءبىرى - ۆيكيپەديان
الىنعان تومەنگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن، تايعا تاڭبا باسقانداي،
كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءتۇبى تۇركى ۆيكينگ الىپپەسى مەن ورحون-ەنيسەي
رۋنيكالىق الىپپەسىنىڭ اراسىنداعى عاجاپ ۇقساستىق.
بايىرعى سكانديناۆيالىق الىپپە
كونە تۇركى نەمەسە ورحون-ەنيسەي ءالىپبيى
بۇل ورايدا كەزىندە رەسەيدىڭ ۇلى اقىنى ا.پۋشكيننەن باستاۋ
العان، ودان سوڭ الدىمەن ەۋروپاعا، سودان كەيىن كۇللى الەمگە تاراپ
كەتكەن “ورىستىڭ بەتىن تىرناسا، ارعى جاعىنان تاتار شىعادى”
دەگەن استارلى ءاپسانا ويعا ورالادى. سوسىن، الگى ءاپسانانىڭ نەنى
مەڭزەپ تۇرعانىن بايقاماۋ دا مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بۇل ساقالدى
ءاپسانانىڭ استارىندا “رەسەيدىڭ تۇپكى تاريحىن تۇركى وركەنيەتىنسىز
ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس” دەگەن تەرەڭ شىندىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپ
تۇر. سونداي-اق، بۇل تاريحي شىندىقتى جاسىرۋ دا نەمەسە مۇلدە
تەرىسكە شىعارۋ دا مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، بۇگىنگى عىلىم بيىگىنەن
الەم تاريحىنا تەرەڭ ۇڭىلەر بولساق، جوعارىداعى ماتەلگە اينالعان
قۇندىلىقتىڭ ىشكى قاتپارى ودان دا تەرەڭىرەك ەكەنىنە كوز
جەتكىزەمىز جانە بۇل تۇيىندەمەنىڭ جاي عانا قۇرعاق ءسوز ەمەس ەكەنىنە
تۇركى وركەنيەتى تاريحىنىڭ بىرەگەي بىلگىرى لەۆ گۋميلەۆتىڭ ء“بىزدىڭ
اكەمىز – شىڭعىس حان، انامىز – التىن وردا، ال اتامىز – ۇلى تۇرىك
قاعاناتى” دەگەن پىكىرى ناقتى دالەل بولا الادى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، جوعارىداعى ەكى ءالىپبيدىڭ ءبىر-بىرىنەن
ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق. ەندەشە، بۇل ءالىپبيدى باتىس الەمىنىڭ
ءوزى دە كەزىندە ازيا كىندىگىندەگى كوكتۇرىكتەردىڭ جازۋ مادەنيەتىنەن
العانى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. سەبەبى، د. ۆاسيلەۆتىڭ جوعارىدا
اتالعان مونوگرافياسىندا كەلتىرىلگەن ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا،
كونە تۇركى رۋنيكالىق جازۋلارى تەك قۇلپىتاساردا عانا كەزدەسپەيدى.
ولاردىڭ قولدانىلۋ اياسى وتە كەڭ بولعان، ياعني قاراپايىم حالىق تا
الگى جازۋ ۇلگىسىن كەڭىنەن پايدالانعان. ويتكەنى ول جازۋلار
حالىقتىڭ كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن بۇيىمدارىنىڭ، اتاپ
ايتقاندا، بەلدىكتەرىنىڭ ايىلدارىنا، جىلقى ابزەلدەرىنە، سول
سياقتى ساقينا، جۇزىك نەمەسە بىلەزىكتەردىڭ قىرلارىنا نەمەسە باسقا
بۇيىمداردىڭ بەتىنە دە بادىزدەلەتىن بولعان [7].
سىلتەمە جاسالعان ادەبيەتتەردىڭ ءتىزىمى:
1. ۆاسيلەۆ د.د. گرافيچەسكي فوند پامياتنيكوۆ تيۋركسكوي
رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي ازياتسكوگو ارەالا. يزداتەلستۆو
«ناۋكا». موسكۆا، 1983. ءوز كەزەگىندە د.د.ۆاسيلەۆ تومەندەگى
عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى:
ا.ن.سامويلوۆيچ. ماتەريالى دليا ۋكازاتەليا ليتەراتۋرى پو
ەنيسەيسكو-ورحونسكوي پسمەننوستي; ا.م.ششەرباك. ەنيسەيسكيە
رۋنيچەسكيە نادپيسي. ك يستوري وتكپىتيا ي يزۋچەنيا;
د.م.ناسيلوۆ. درەۆنەتيۋركسكايا پيسمەننوست ۆ يسسلەدوۆانياح
پوسلەدنيح لەت; ە.تىريارسكي. ەششە راز و مەتوديكە يزدانيا
رۋنيچەسكيح نادپيسەي. – Turkologia. ك 70-لەتيۋ اكاد.
ا.ن.كونونوۆا; گ.ايداروۆ. بيبليوگرافچەسكي ۋكازاتە
ليتەراتۋرى پو ەنيسەيسكو-ورحونسكيم ي تالاسسكيم
پامياتنيكام درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي.
2. Bayer Th.S.Vetus inscriptio prusica. – Commentarii Academiiae
Scientiarum Imp.Petropolitanae. Petropoli,1927.
3. Pallas P.S. Neye Nordliche beltrage zur physikalischen und
geographischen Erd-und Volkerschraibungen. T.5. St.-Pbg.، 1573.
107
4. ايداروۆ ع.، قۇرىشجانوۆ ءا.، تومانوۆ م. كونە تۇركى جازبا
ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىلى. الماتى. مەكتەپ، 1971.
5. جولداسبەكوۆ م. كونە تۇرك جازبا ەسكەرتكىشتەرى.
حاىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، 2017.
6. سارتكوجاۋلى ك. گەنەزيس درەۆنەتيۋركسوگو رۋنيچەسكوگو
پيسما، 2012.
7. ۆاسيلەۆ د.د. گرافيچەسكي فوند پامياتنيكوۆ تيۋركسكوي
رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي ازياتسكوگو ارەالا. يزداتەلستۆو
«ناۋكا». موسكۆا، 1983. 10-14 بەتتەر.
ءادىل احمەتوۆ
(جالعاسى بار)
