27 ءساۋىر كۇنى اكادەميك ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الاڭىندا «ەكىنشى رەسپۋبليكا: كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار» اتتى «Sarap» ەكسپەرتتىك كلۋبىنىڭ وتىرىسى ءوتتى.
شارانى قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق ۇيىمداستىردى.
وتىرىسقا «اكادەميك ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى» كەاق پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامى مەن ستۋدەنتتەرى، مەملەكەتتىك ورگاندار وكىلدەرى، ساياساتتانۋشىلار، زاڭگەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىستى.
وتىرىس قاتىسۋشىلارى «ەكىنشى رەسپۋبليكا» ۇعىمىنىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن جانە ونىڭ الدىندا مالىمدەلگەن «جاڭا قازاقستان» تۇجىرىمداماسىمەن ءوزارا بايلانىسىن تالقىلادى. سونداي-اق، شارا بارىسىندا ساراپشىلار ەلدەگى ساياسي جۇيەگە نەگىزگى زاڭعا ەڭگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار قالاي اسەر ەتەتىنى تۋرالى پىكىر الماستى.
ءىس-شارا «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق باسقارما توراعاسى قازبەك مايگەلدينوۆتىڭمودەراتورلىعىمەن ءوتتى. ول كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن نەگىزگى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى اتاپ ءوتتى.
«بۇگىنگى تاڭدا كونستيتۋتسيالىق رەفورما بويىنشا جۇمىس توبى ءوز جۇمىسىن اياقتاپ، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس اياسىندا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ جۇمىستارى باستالدى. قىركۇيەك ايىنان باستاپ اتالمىش وزگەرتۋلەر پارلامەنت قابىرعاسىندا قارالىپ، جىل سوڭىنا دەيىن ەنگىزىلەدى. نەگىزگى وزگەرتۋلەرگە كەلەتىن بولساق، اتا زاڭنىڭ 33 بابىنا 56 تۇزەتۋ ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگىن شەكتەۋگە، سايلاۋ جۇيەسىن وڭتايلاندىرۋعا، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا قاتىستى وزگەرىستەر قولدانىسقا ەنەدى. ونىڭ ىشىندەگى باستى وزگەرىس پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگىنىڭ شەكتەلگەنى. بۇل «ەكىنشى رەسپۋبليكا» قاعيداتى اياسىندا «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىمەن جۇزەگە اسادى. سونداي-اق، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرىنە قاتىستى باپتار كونستيتۋتسيادان الىنىپ تاستالادى. بۇل رەتتە 91-باپتا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارتەبەسى قالادى، بىراق «ەلباسى» ءسوزى بولمايدى. وسىلايشا، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاريحي ءرولى مويىندالىپ قالادى، ال وكىلەتتىلىگىنىڭ كەڭ اۋقىمى جويىلادى»، – دەدى قازبەك مايگەلدينوۆ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى قاراعاندى وبلىسى بويىنشا فيليالىنىڭ ديرەكتورى سەرىكجان بايبوسىنوۆ پرەزيدەنتتىڭ باستامالارىن كەيبىر ازاماتتار دۇرىس قابىلداي الماي جاتقاندىعىن ايتتى.
«مەملەكەتتە ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. وزگەرىستەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن شەكتەۋ. ايتا كەتەتىن جايت، پرەزيدەنت وزگەرىستەردى وزىنەن باستادى. وسىعان ۇلكەن نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، پرەزيدەنت ءوز وكىلەتتىلىگىن اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى بيلىككە بەردى. ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ماسەلەلەر، ياعني پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارى، جاقىندارى تەك قانا مەملەكەتتىك قىزمەتتە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلاردا دا باسقارۋشى قىزمەتىن اتقارا المايدى. بۇل وسىعان دەيىن بولماعان وزگەرىستەر.
سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسياعا ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستە جەر ماسەلەسى دە ناقتى ايقىندالدى. ەندى جەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولادى.
كوپتەگەن ازاماتتار وزگەرىستەردى دۇرىس قابىلداي الماي جاتقاندىعىن بايقادىم. پرەزيدەنتتىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تۇرعىدان نەگىزدەلگەن وبلىستاردى قۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىنا، باسقا ازاماتتار تاعى دا اۋداندار اشايىق دەگەن ۇراندار ايتۋدا. اۋدان اشۋ ماسەلە ەمەس، بىراق بۇل سۇراققا ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەكپىز. ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەشقانداي پايدا بەرمەيتىن، حالىق سانى 6000-عا جەتەر-جەتپەس بولىكتەردە اۋدان اشايىق دەپ ەلدى دۇرلىكتىرىپ، وعان قول جيناۋ پرەزيدەنتتىڭ يگى باستامالارىنىڭ ۇساقتالۋىنا اكەلىپ سوعادى».
قاراعاندى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى جىبەك كامالي ءوز سوزىندە ءماسليحاتتاردىڭ ءرولى مەن الەۋەتىن كۇشەيتۋگە توقتالدى.
«ءماسليحاتتار مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى كوممۋنيكاتسيالاردىڭ ماڭىزدى بۋىنى. ولاردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ باقىلاۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا، جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قارجى ءتارتىبىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جۇرتشىلىقپەن بايلانىستى جاقسارتۋعا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اشىقتىعى، جەرگىلىكتى دەڭگەيدە شەشىمدەر قابىلداۋ كەزىندە قوعامنىڭ پىكىرىن ەسكەرۋ عانا ىقپال ەتە الادى».
«اكادەميك ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى» كەاق ساياساتتانۋ جانە الەۋمەتتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەلدوس جۇماعۇلوۆ رەفورمالار تۋرالى ايتا وتىرىپ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «سوت رەفورمالارى تۋرالى جازباسىن» مىسالعا كەلتىردى.
«شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «سوت رەفورمالارى تۋرالى جازباسىندا» كەلەسى جاعدايلاردى ەسكەرۋ تۋرالى ايتقان بولاتىن: «كەز-كەلگەن وزگەرىستەردى قالىپتاستىرۋ جانە ونى كەيىنىرەك ساقتاۋ ءۇشىن بۇل رەفورما ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرگە سايكەس كەلۋى كەرەك جانە ول قوعامنىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا بەيىمدەلۋى كەرەك
مەنىڭ ويىمشا، قوعامداعى ەڭ باستى تالاپتار اشىقتىق، ادىلەتتىلىك جانە ەركىندىك. ياعني، ساياساتتاعى اشىقتىق، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك جانە ەكونوميكالىق تەڭ جاعدايدىڭ جاسالۋى. حالىقتى بەيبىت ميتينگىگە شىعارعان دا نەگىزى وسى تالاپتار. جاڭا قازاقستاننىڭ نەگىزگى يدەياسى وسى بولار دەپ ويلايمىن. بۇل يدەيا – قوعامنىڭ تالابى. ءبىراز ۋاقىت ءوز-ءوزىمىزدى الداپ كەلگەنىمىز وكىنىشتى. ارينە، وسى جىلدارداعى جەتىستىكتەرىمىزدى جوققا شىعارساق، ءوزىمىزدى دە جوققا شىعارعانىمىز. ءىس تە بولدى، ال ءسوزىمىز ودان دا كوپ بولدى. جولداۋدى ناقتى ساياسي رەفورمالاردىڭ باستاۋى رەتىندە كۇتكەنىمىز راس».
«اكادەميك ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتى» كەاق رەكتورى اپپاراتىنىڭ باسشىسى سەرىك قالقامانوۆ تۇزەتۋلەر قازاقستاننىڭ بيلىك ينستيتۋتتارى ءوزارا ارەكەتتەسۋدىڭ جاڭا مودەلگە كوشۋىن جانە جاڭا ساياسي مادەنيەتتىڭ نىعايۋىن بىلدىرەتىنىن ايتتى:
«مەملەكەت باسشىسى بۇل مودەلدى «ەكىنشى رەسپۋبليكا» دەپ اتادى. «ەكىنشى رەسپۋبليكا» ودان ءارى سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكادان پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋدى كوزدەيدى. بۇل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇمىسىنىڭ مازمۇنىن وزگەرتۋ. مەملەكەت باسشىسى قوعامىمىزدىڭ ساياسي ترانسفورماتسياسىنا باعىتتالعان بارلىق وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى كونستيتۋتسياعا ەنگىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى».
ءوز ءسوزىنىڭ سوڭىندا سەرىك قالقامانوۆ قاتىسىپ وتىرعان ستۋدەنتتەردەن جاڭا قازاقستاندى قۇرۋداعى ولار ءۇشىن ماڭىزدى كريتەريلەردى اتاۋدى سۇرادى.
ايتا كەتۋ كەرەك، ستۋدەنتتەر ءىس-شاراعا بەلسەندى قاتىسىپ، تالقىلانعان ساياسي تاقىرىپتار بويىنشا ءوز پىكىرلەرىمەن ءبولىستى. سپيكەردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، ولار تۇلعانى بالا كەزىنەن قازاقستاندىق پاتريوتيزم رۋحىندا تاربيەلەۋ وتە ماڭىزدى ەكەندىگى تۋرالى بىرىڭعاي پىكىر ءبىلدىردى.
كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ پارتيالار اراسىنداعى باسەكەنى ارتتىرۋعا بەرەر اسەرى تۋرالى ساياساتتانۋشى باۋىرجان سەرىكباەۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى:
«پارتيا قۇرۋعا قاجەتتى مۇشەلەر سانىنىڭ تومەندەتىلۋى ەلىمىزدە ساياسي ۇيىمعا بىرىككىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپالىن تيگىزەدى. قازىردىڭ وزىندە ساياسي پارتيا قۇرۋعا نيەتتى باستاماشىل توپتار قۇرىلىپ جاتىر. پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە ءوتۋ شەگىنىڭ ءتۇسىرىلۋى بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە تىركەلگەن ساياسي پارتيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى. پرەزيدەنتتىڭ ساياسي پارتيا توراعالىعىنان كەتەتىنى، بارلىق وبلىس، قالا مەن اۋدان اكىمدەرى، ولاردىڭ ورىنباسارلارى پارتيا فيليالدارىنىڭ توراعالىعىندا بولماۋى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ دومينانتتى رولدەن كەتىپ، بارلىق پارتيالارعا تەڭ مۇمكىندىكتەر بەرەدى. پارتيا قۇرۋ ءۇشىن وڭىرلەردەگى مۇشەلەر سانىن 600-دەن 200-گە ءتۇسىرۋ باستاماسى بولاشاقتا قۇرىلۋى مۇمكىن پارتيالار ءۇشىن ۇلكەن جەڭىلدىك بولماق. ءوز كەزەگىندە موجاريتارلىق جۇيەنىڭ ەنگىزىلۋى جەكە ازاماتتاردىڭ دا بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزەدى. اتالعان وزگەرىستەر ەل ازاماتتارىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىن كوتەرىپ، قوعامنىڭ ساياسي رەفورمالار مەن ەل ومىرىنە بەلسەندى ارالاسۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى».
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
