Adam qūqyǧy men bostandyǧyn, jalpy adam ömırın bärınen joǧary qoiatyn halyqpyz. Būl QR Konstitusiiasynda taiǧa taŋba basqandai anyq körsetılgen. Qazaqstan azamattary men azamatşalarynyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧau mäselesı memlekettık bilık ökılderı tarapynan qolǧa alyndy. Osyǧan bailanysty azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudyŋ konstitusiialyq tetıgınıŋ maŋyzdy elementı - adam qūqyqtarynyŋ ärtürlı memlekettık organdar arqyly qorǧaluy. Körsetılgen funksiialar men mındetterdı ıske asyru üşın qajettı basqaru organdary qūrylady. "Adyrna" ūlttyq portaly kezektı maqalasynda adam qūqyǧyn qorǧaityn instituttarǧa jäne olardyŋ atqaratyn funksiiasyna, qoǧamdaǧy maŋyzyna toqtalmaq.
Qazaqstandaǧy adam qūqyǧyn qorǧaumen ainalysatyn memlekettık instituttar:
-
- QR Parlamentı;
- Adam qūqyqtary jönındegı komissiia;
- Adam qūqyqtary jönındegı ūlttyq ortalyq;
- Qūqyq qorǧau organdary.
Memlekettıŋ qūqyq qorǧau funksiiasy zaŋ şyǧaru, qūqyq qorǧau nysandarynda, sondai-aq ūiymdastyruşylyq nysandarda jüzege asyrylady. Zaŋnyŋ kömegımen memleket adamdardyŋ sanaly mınez-qūlqyna äser etıp, olardy zaŋdy mınez-qūlyqqa itermeleidı. Demek, adam qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudyŋ konstitusiialyq-qūqyqtyq tetıgınde Parlament maŋyzdy röl atqarady. Parlamenttıŋ basty fuksiiasy - memleket pen qoǧam arasyndaǧy tūraqtylyqty saqtau, olardyŋ bırlesıp ömır süruıne jäne qyzmetıne oŋtaily äser etetın mınez-qūlyq erejelerın qalyptastyru. QR Parlamentı adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧau boiynşa jaŋa zaŋdardy qabyldau, qūqyqtar men bostandyqtar turaly Konstitusiialyq-qūqyqtyq normalardyŋ aǧymdaǧy zaŋnamalaryn naqtylaumen ainalysady. Sondai-aq azamattardyŋ qūqyǧyn qorǧau maqsatynda qoldanystaǧy aktılerge özgerıster men tolyqtyrular engıze alady.
Adam qūqyqtary jönındegı Komissiia - QR Prezidentı janyndaǧy konsultativtık-keŋesşı organ. Būl adamnyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudyŋ sottan tys organdaryna jatady. Erejege säikes, adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ kepılı retındegı onyŋ konstitusiialyq ökılettıkterın ıske asyruǧa järdemdesetın keŋesşı jäne konsultativtık organ bolyp tabylady. Būl organnyŋ negızgı maqsaty - memlekettegı adam qūqyqtarynyŋ qanşalyqty saqtalyp jatqanyna baǧa beru jäne Prezidenttı öz tūjyrymdarynan habardar etu. Būl organnyŋ negızgı mındetı - QR Prezidentınıŋ ökılettıkterın adamnyŋ negızgı qūqyqtary men bostandyqtarynyŋ kepılı retınde ıske asyruǧa järdemdesu. Öz ökılettıkterın ıske asyru kezınde Komissiianyŋ
- memlekettık organdar men lauazymdy adamdardan özıne jüktelgen mındetterdı oryndau üşın qajettı kez kelgen materialdardy, qūjattardy sūratuǧa;
- adam qūqyqtaryn jappai ne öreskel būzuşylyqtarǧa jol bergen memlekettık mekemelerdıŋ jūmysyna tekseru jürgızuge;
- Komissiianyŋ qūzyretıne kıretın mäseleler boiynşa kez kelgen lauazymdy adamdardan tüsınıktemeler aluǧa qūqyǧy bar. Komissiia öz qyzmetınıŋ nätijelerı boiynşa adam qūqyqtarynyŋ saqtaluy turaly jyl saiynǧy baiandamalardy jasaidy jäne olardy QR Prezidentıne jıberedı. Sonymen qatar talqylanǧan mäseleler boiynşa qorytyndylar men ūsynymdar qabyldanady, olar osy mäselenı şeşu qūzyretıne kıretın tiıstı zaŋnamalyq, atqaruşy, sot jäne özge de organdarǧa jıberıledı. Qajet bolǧan jaǧdaida būl turaly aqparat QR Prezidentınıŋ nazaryna jetkızıledı. Komissiia jūmysynda eldegı adam qūqyqtarynyŋ būzyluy, sondai-aq osy qūqyqtarǧa nūqsan keltıru faktılerı turaly mäseleler maŋyzdy oryn alady.
Bırqatar elderde adam qūqyqtaryn qorǧaudyŋ maŋyzdy elementı, tetıgı retınde –
Adam qūqyqtary jönındegı uäkıl nemese ombudsmen äreket etedı. Būl institut onyŋ azamattyq qoǧam men memleket arasyndaǧy qarym-qatynastardy ornatuǧa, azamat pen memleket arasyndaǧy bailanysty saqtauǧa, qoǧamdyq jäne jeke müddelerdıŋ tepe-teŋdıgın qamtamasyz etuge yqpal etedı. Negızınde ombudsmen memleket pen azamattyq qoǧam arasyndaǧy deldal bolyp tabylady.
Adam qūqyqtary jönındegı uäkıl 2002 jyly 19 qyrküiekte QR Prezident jarlyǧymen qūrylǧan. Basty funksiiasy - azamattardyŋ būzylǧan qūqyǧyn qalpyna keltıru, bostandyqtaryn jäne qauıpsızdıgın saqtau şaralaryn qabyldau. QR-da Adam qūqyqtary jönındegı uäkıldıŋ qyzmetın aqparattyq-taldamalyq, ūiymdyq-qūqyqtyq jäne özge de qyzmetterın qamtamasyz etu maqsatynda Adam qūqyqtary jönındegı ūlttyq ortalyq qūryldy. Ortalyqtyŋ negızgı mındetı - adam qūqyqtarynyŋ saqtaluy men baqylauyna järdemdesu, uäkıl qyzmetın qamtamasyz etu, adam qūqyqtaryn qorǧauǧa arnalǧan QR zaŋdaryn jetıldıru, halyqaralyq yntymaqtastyq pen qūqyqtyq aǧartu ısıne öz ülesın qosu.
Adam qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudyŋ konstitusiialyq-qūqyqtyq tetıgınde qūqyq qorǧau organdary maŋyzdy röl atqarady. Däl osy organdar Adam qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧau üşın arnaiy qūrylǧan. Kez kelgen memlekettık organ qyzmetınıŋ qūrylymynda azamattardyŋ konstitusiialyq qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧau mäselelerı maŋyzdy oryn alatynyna qaramastan, olar memlekettıŋ köptegen organdarynyŋ negızgı funksiialary bolyp sanalmaidy. Sondyqtan adam qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧaudyŋ erekşe maŋyzdylyǧyn eskere otyryp, atalǧan mındetterdı şeşuge tıkelei mamandanǧan qūqyq qorǧau organdaryn qūru qajettılıgı tuyndaǧan. Aita ketu kerek, "qorǧau" terminı köptegen jaǧdailarda "küzet" terminımen sinonim bolyp tabylady, öitkenı ışkı zaŋdarda būl ekı termin de belgılengen qūqyqtar men bostandyqtardy qamtamasyz etu men saqtau üşın qoldanylady. QR-daǧy qūqyq qorǧau qyzmetınıŋ negızgı mazmūny:
- qūqyqtyq tärtıp pen zaŋdylyqty qamtamasyz etu;
- qūqyq būzuşylyqtardy qadaǧalau men bostandyqtardy qorǧau;
- memlekettık jäne memlekettık emes ūiymdardyŋ, eŋbek ūjymdarynyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧau;
- qylmystarmen jäne özge de qūqyq būzuşylyqtarmen küres;
- barlyq adresattardyŋ qūqyqtyq nūsqamalardy saqtauyn baqylau.
Osy maqsatta memlekette naqty mındetterdı şeşuge mamandandyrylǧan qūqyq qorǧau organdary jüielı türde jūmys ısteidı jäne bır-bırımen bailanys ornatqan. Olarǧa sotpen qatar prokuratura organdary, Işkı ıster, Ūlttyq qauıpsızdık organdary, salyq polisiiasy, Keden komitetı, ädılet organdary, notariat, AHAJ, Qorǧanys ministrlıgınıŋ Şekara äskerlerı men äskeri barlauy, QR Prezidentınıŋ Küzet qyzmetı, keden jäne qarjy polisiiasy, advokatura jatady.
Aita ketu kerek, qylmystardy anyqtau jäne tergeu qūzyretıne kıretın onnan astam organdar bar: ışkı ıster, qarjy polisiiasy, ūlttyq qauıpsızdık organdarynyŋ tergeu apparattary, qylmystyq ıster boiynşa anyqtau jürgızetın memlekettık mekemeler jäne basqalar.
Qūqyqtyq tärtıptı qamtamasyz etuge, adamnyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧauǧa jäne ıske asyruǧa tıkelei qatysatyn memlekettık organdardyŋ barlyǧynyŋ maqsaty men mındetı ortaq. Sonymen qatar olar üilesımdı jüienı qūraidy. Būl kez kelgen qūqyq būzuşylyq pen qylmystyŋ aldyn aluǧa, olardy jasauǧa yqpal etetın sebepterdı joiu boiynşa şaralar qabyldauǧa, profilaktikalyq jūmys jürgızuge, halyqtyŋ qūqyqtyq sauatyn arttyruǧa, mädenietın qalyptastyruǧa, tärbielık ıs-şaralarmen ainalysuǧa baǧyttalǧan.
