«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty M.S. Narıkbaev atyndaǵy KAZGIýÝ Ýnıversıtetiniń oqytýshylarmen boldy.
Qylmystyq sot tóreligi departamentiniń aǵa oqytýshysy, zań ǵylymdarynyń magıstri Ashırbekova Quralaı Bolatbekovna
-Quralaı hanym, sot júıesine, zańǵa baılanysty aqparattardyń qoljetimdiligi men ashyqtyǵy qandaı deńgeıde?
-2015 jylǵy 16 qarashadaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń «Aqparatqa qol jetkizý týraly» Zańynyń 6-babyna sáıkes qol jetkizýge shekteý qoıylmaıtyn aqparattar kózdelgen.
Sot tóreligi jarııalylyq qaǵıdatyna sáıkes azamattarǵa qoljetimdi. Aqparattyq-anyqtamalyq júıeler arqyly sot tóreliginiń ashyqtyǵy qamtamasyz etiledi. Proeske qatysqan nemese kez-kelgen adam sot kabınetine tirkelip, sottyń qabyldaǵan sheshimderimen tanysa alady. Bul sot bıligine qoǵam tarapynan senimdilikti artady. QR Joǵarǵy Sotynyń resmı saıtynda halyqqa qyzmet bóliginde quqyqtyq kómek, aryzdardyń úlgileri, jıi qoıylatyn suraqtardyń jaýaptary ornalasqan. Degenmen qoldanystaǵy zańnamaǵa jıi ózgeris pen tolyqtyrýlar engizý saldarynan aqparatty da jańartyp sáıkestendirýdi eskerý qajet.
Sot aktileriniń banki qoǵamnyń quqyqtyq saýattylyǵyn arttyrýǵa septigin tıgizýi múmkin. Belgili bir istiń sanaty nemese nysanasy boıynsha aýmaqtaǵy sot organynyń aktilerimen tanysa otyryp, qalyptasqan sot praktıkasyn anyqtaýǵa bolady, sondaı-aq naqty daýdyń nemese quqyq buzýshylyqtyń qaralýy boıynsha sheshý joldaryn boljamdap belgileýge bolady. Osylaısha sot tóreliginiń aktilerine qoljetimdilik arqyly azamattardyń óz quqyqtary men múddelerin derbes qorǵaý múmkindigi bar.
Azamattar óz quqyqtyq mádenıettiligin arttyrý maqsatynda «adilet.zan.kz» Qazaqstan Respýblıkasy normatıvtik quqyqtyq aktileriniń aqparattyq-quqyqtyq júıesi arqyly qoldanystaǵy zańnamalarmen tanysa alady.
-Qazaqstandaǵy beıindi vedomstvolar adam quqyǵyn qorǵaý turǵysynda qalaı jumys istep jatyr? Qıyndyqtar joq pa?
-Memlekettik organdar aqparattyq tehnologııalardy tıimdi paıdalanýda, áleýmettik jeliler arqyly qoǵamǵa tez ári senimdi aqparatty jarııalaýda. Sonymen qatar, Egov, I-komek, telegramm-bot baǵdarlamalar tıisti memlekettik qyzmet kórsetýlerge ýaqytty únemdeý jáne qashyqtyqtan qol jetkizýdi qamtamasyz etedi. Áleýmettik jeliler arqyly qoǵammen keri baılanys tıimdi júrgiziledi. Elektrondyq portal arqyly túsken shaǵymdar dereý qaralyp, tıisti qyzmetter kórsetiledi.
-Sot kabıneti, elektrondyq sot sııaqty ǵalamtor júıesi arqyly júzege asatyn proessterdiń artyqshylyǵy nede? Qoǵam bul ózgeristi tolyqtaı ıgere aldy ma?
-Sot otyrystarynyń onlaın formatta ótkizilýiniń tıimdi jaqtary bar. Qazirgi sot proesteri WatsApp messendjeri, Zoom baǵdarlamasy arqyly júrgiziledi. Proeske qatysýshylar sot ǵımaratyna barý, sottyń kútý zalynda sot májilis zalyna shaqyrýdy tosyp otyrýǵa ýaqyttaryn jumsamaıdy. Alaıda, ǵalamtor jelisiniń sapasy men qoljetimdiligin eskerý qajet. Sonymen qatar onlaın sot talqylaýy barysynda advokat, zańgerlerdiń óz klıentimen keńesýge múmkindikteri bolmaı jatady.
Sot jáne memlekettik organdardyń aqparattyq tehnologııalardy tıimdi qoldaný arqyly qoǵamnyń tez jáne senimdi aqparatqa qoljetimdiligin qamtamasyz etedi.
Zań ǵylymdarynyń kandıdaty, Quqyq joǵary mektebiniń doenti Kýdııarova Ýlbala Erzatovna
-Ulbala hanym, sot proesine júginbeı, aradaǵy arazdyqty, daýly máselelerdi medıaııalyq jolmen sheship, beıbit kelisimge keletin jaǵdaılar jıi kezdese me?
Shyn máninde de, qazirgi tańda taraptar arasynda týyndaǵan daýlardy sot proesine júginbeı-aq, medıaııa jolymen sheshýge bolady. Buǵan negiz bolǵan Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyń 24.08.2009 jylǵy № 858 Jarlyǵy, ıaǵnı quqyqtyq saıasat tujyrymdamasyn tilge tıek etsek bolady. Bunda azamattyq proestik zańnamasyn jetildirý baǵytynyń biri retinde sot tártibimen da, sottan tys tártippen de jeke quqyqtyq daýlar taraptar arasynda týyndaǵan kezde ymyraǵa qol jetkizýdiń tásili retinde medıaııany bekitý bolyp tabyldy. Buǵan qosa, medıaııany engizýdiń negizgi maqsatynyń biri ol sot júıesin jeńildetý dep túsiný kerek.
Jalpy medıaııa latyn tilinen «mediare», ıaǵnı deldaldyq etý degendi bildiredi. Iaǵnı taraptar arasynda týyndaǵan janjaldardy sottyń qatysýynsyz, medıatordyń kómegimen daýdy sheshýdiń nysany dep túsinsek bolady. Búgingi kúni 10 jyldam astam ýaqyt qoldanystaǵy «Medıaııa» týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń 28.12.2011j. Zańy 4 taraýdan 28 baptan turady. Medıaııa uǵymy osy zańnyń 2 babynda óz bekimin tapqan, ıaǵnı medıaııa – taraptardyń erikti kelisim boıynsha júzege asyrylatyn, olardyń ózara qolaıly sheshimge qol jetkizýi maqsatynda medıatordyń járdemdesýimen taraptar arasyndaǵy daýdy retteý rásimi. Tájirıbede medıaııalyq jolmen daýlar (janjaldar) sheshilip, beıbit kelisimge keletin jaǵdaılar jıi kezdesedi. Sebebi bul daýlasqan taraptar úshin tıimdi, uzaq merzimdi qajet etpeıtin proess jáne taraptardyń kelisimi, ymyraǵa kelýi boıynsha ońtaıly sheshim.
-Medıator degenimiz kim? Olardy kim, qandaı jolmen saılaıdy?
-«Medıaııa» týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń 28.12.2011j. Zańynda medıator uǵymyna anyqtama berilgen, ıaǵnı «Medıaııa» týraly QR Zańynyń talaptaryna sáıkes kásibı jáne kásibı emes negizde medıaııa júrgizý úshin taraptar tartatyn táýelsiz jeke tulǵa. Medıatordyń qyzmeti kásipkerlik qyzmet bolyp tabylmaıdy. Medıator óz qyzmetin zań talaptaryna sáıkes, kásipqoı medıator nemese qoǵamdyq medıator negizinde júzege asyra alady. Medıatorlardyń ózindik quqyqtary men mindetteri bar. Atap aıtsaq, medıator óz kezeginde medıaııa barysynda bir mezgilde barlyq taraptarmen nemese árqaısysymen jeke-jeke ótkizýge quqyǵy bar jáne sáıkesinshe atalmysh janjaldardy sheshý úshin aýyzsha da, jazbasha da usynymdar berýge quqyly. Sonymen qatar, medıator qupııalylyq qaǵıdatyn saqtaýǵa jáne óz qyzmetin júzege asyrý úshin kópshilikti habardar etýge quqyly. Al endi medıatordyń mindetterine keletin bolsaq, medıaııaǵa qatysýshy taraptardyń kelisimimen medıaııany júrgizýge áreket etýge, medıaııa taraptarynyń quqyqtary men mindetterin medıaııa bastalǵanǵa deıin túsindirýge, kásipqoı medıator medıatorlar qaýymdastyǵy bekitken medıatorlardyń kásiptik etıkasy kodeksin saqtaýǵa, jáne talaptarǵa sáıkes atqarylǵan jumys týraly aı saıyn esep berýge mindetti. Medıator bola almaıtyn tulǵalar tizimi zańda tikeleı kózdelgen, olar: memlekettik fýnkııalardy oryndaýǵa ýákiletti jáne oǵan teńestirilgen adamdar; zań belgilengen tártippen sot áreketke qabiletsiz nemese áreket qabilettiligi shekteýli dep tanyǵan adamdar; jeke tulǵaǵa qatysty qylmystyq qýdalaý júzege asyrylatyn jáne zańda belgilengen tártippen ótelmegen nemese alynbaǵan sottylyǵy bar adamdar.
Kásibı emes negizdegi (qoǵamdyq medıatorlar) medıator turǵyndar jınalysynyń hattamasy sheshimi negizinde saılanǵan jáne ol jergilikti atqarý organdaryna kelý kerek. Bul tulǵa zań talaptaryna sáıkes jas mólsheri 40 jasqa tolǵan, halyqtyń senimin aqtaı alatyn, joǵary bedelge ıe tulǵa bolýy tıis.
-Medıaııanyń sottan, medıatorlardyń sýdıalardan aıyrmashylyǵy qandaı?
-Medıaııanyń sottan aıyrmashylyǵy, ol:
- medıaııada taraptardyń ózara kelisim boıynsha jáne olardyń arasynda medıaııa týraly shart jasalǵan kezden bastap júzege asady;
- medıaııa taraptardyń ózara kelisimi boıynsha medıator tańdalady, ıaǵnı medıatorlar tizilimine qosylǵan jáne medıatordyń fýnkııalaryn oryndaýǵa kelisim bergen jeke tulǵa;
- medıaııada barlyq daýlasýshy taraptardyń múddesin zań aıasynda eskere otyryp, kelisim qabyldanady;
- medıaııany júrgizý úshin taraptar ózara kelisim boıynsha bir nemese birneshe medıatordy tańdaıdy jáne t.b.
Jalpy, kásibqoı medıator joǵary bilimi bar, jasy 25-ke tolǵan, Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti aıqyndaıtyn tártippen belgilenetin, medıatorlardy daıarlaý baǵdarlamasy boıynsha oqýdan ótkenin rastaıtyn qujaty (sertıfıkat) bar jáne kásipqoı medıatorlar tiziliminde turǵan adamdar; otstavkadaǵy sýdıalar medıator qyzmetin kásibı negizde júzege asyra alady.
Sýdıalar Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyq proestik kodeksine sáıkes sotta tatýlastyrý rásimderin júrgizý kezinde medıator qyzmetin kásibı emes negizde júzege asyra alady.
-Eger qos taraptardyń biri medıaııa jolymen qabyldanǵan sheshimdi oryndamasa ne bolady?
-Daýlasýshy taraptyń biri ótinish jasaý jolymen medıatordy tańdaıdy, medıator kelesi tarapqa daýdy medıaııa jolymen sheshý týraly usynys jasaıdy. Medıator ár daýlasýshy taraptarmen shart jasaıdy jáne sońynda taraptar bir kelisimge kelgen kezde, medıaııa kelisimge keledi. Bul kelisimde kórsetilgen talaptardyń birin keı ýaqyttarda taraptar buzyp jatady. Bul medıaııalyq kelisim - kelisim-sharta teńistiriledi. Kelisimge kelgen taraptar kelisim erejelerin buzyp jatsa, quqyǵy buzylǵan tarap talap qoıý arazynda barlyq mán-jaıdy baıandaı otyryp, sotqa shaǵymdanýǵa quqyǵy bar.
Áńgimelesken: Aıjan Sylanova,
"Adyrna" ulttyq portaly
